Języki indoaryjskie

Języki indoaryjskie (indyjskie^[1]) – grupa języków indoeuropejskich. Grupa ta oraz grupy językowe: irańska oraz dardyjska tworzyły przed 1500 r. p.n.e. jedną wspólnotę językowo-kulturową (zobacz: języki indoirańskie). Językami tej grupy posługiwali się Indoariowie, którzy zaczęli zasiedlać subkontynent indyjski około I poł. II tysiąclecia p.n.e.

Zasięg języków indoaryjskich

Języki indoaryjskie wyodrębniły się około 1500 r. p.n.e., a ich zasięg pokrywał się z zasięgiem dorzecza Indusu. Z tego okresu pochodzą najstarsze zabytki okresu staroindyjskiego (1500–500 r. p.n.e.) – Wedy spisane językiem wedyjskim. W okresie średnioindyjskim (500 r. p.n.e. – 1000 r. n.e.) język wedyjski przekształcił się w sanskryt klasyczny i jego potoczne warianty, czyli prakryty, z których jednym jest pali. Następnym stopniem w ewolucji tej grupy językowej były dialekty zwane apabhrańśa, z których w okresie nowoindyjskim (po 1000 r.) ukształtowały się współczesne języki indyjskie. Najważniejsze z nich to m.in. język hindi, urdu, bengalski, marathi, gudżarati i pendżabski. Ogółem językami z tej grupy posługuje się ponad 700 mln osób, głównie na terenie Indii, Pakistanu, Nepalu, Bangladeszu i Sri Lanki.

System fonetyczny języków indoaryjskich

W poniższych tabelach przedstawiono system fonologiczny sanskrytu klasycznego, który z drobnymi odchyleniami jest również typowy dla współczesnych języków indoaryjskich. Podano odpowiadające poszczególnym dźwiękom znaki sylabicznego alfabetu dewanagari. Inne alfabety indyjskie są niemal dokładnym odzwierciedleniem pisma dewanagari. Jak widać w tabeli spółgłosek, dla języków indoaryjskich charakterystyczna jest fonemiczna opozycja spółgłosek zarówno dźwięcznych/bezdźwięcznych, jak i przydechowych/bezprzydechowych. Dodatkową typową cechą jest występowanie tzw. spółgłosek retrofleksywnych (wymawianych z językiem wygiętym do tyłu, tak że czubek języka dotyka podniebienia). Ta cecha najprawdopodobniej związana jest z silnym wpływem języków drawidyjskich.

Samogłoski

Dewanagari	Transliteracja	Jako znak diakrytyczny z प		Dewanagari	Transliteracja	Jako znak diakrytyczny z प
अ	a	प		आ	ā	पा
इ	i	पि		ई	ī	पी
उ	u	पु		ऊ	ū	पू
ऋ	ṛ	पृ		ॠ	ṝ	पॄ
ऌ	ḷ	पॢ		ॡ	ḹ	पॣ
ए	e	पे		ऐ	ai	पै
ओ	o	पो		औ	au	पौ

Spółgłoski

	Zwarte												Nosowe			Płynne			Szczelinowe
	Bezdźwięczne						Dźwięczne
	Nieprzydechowe			Przydechowe			Nieprzydechowe			Przydechowe									Bezdźwięczne			Dźwięczne
Tylnojęzykowe	क	ka	kə	ख	kha	kʰə	ग	ga	ɡə	घ	gha	ɡʱə	ङ	ṅa	ŋə							ह	ha	ɦə hə
Miękkopodniebienne	च	ca	tʃə tsə	छ	cha	tʃʰə tsʰə	ज	ja	dʒə dzə	झ	jha	dʒʱə dzʱə	ञ	ña	ɲə	य	ya	jə	श	śa	ɕə ʃə
Retrofleksywne	ट	ṭa	ʈə	ठ	ṭha	ʈʰə	ड	ḍa	ɖə	ढ	ḍha	ɖʱə	ण	ṇa	ɳə	र	ra	ɹə ɾə	ष	ṣa	ʂə ʃə
Zębowe	त	ta	t̪ə	थ	tha	t̪ʰə	द	da	d̪ə	ध	dha	d̪ʱə	न	na	nə	ल	la	lə	स	sa	sə
Wargowe	प	pa	pə	फ	pha	pʰə	ब	ba	bə	भ	bha	bʱə	म	ma	mə	व	va	ʋə wə

W sanskrycie wedyjskim istniał dodatkowo fonem ɭ - retrofleksywne „l” („ळ”), który nie zachował się w sanskrycie klasycznym, ale przetrwał w niektórych językach nowoindyjskich, jak np. marathi i radżastani.

	Transliteracja		Wymowa (IPA)
	IAST	ITRANS	Sanskryt	Hindi	Marathi
ळ	ḷa	La			/ɭə/

Najważniejsze odchylenia od powyższego schematu

• W grupie wschodniej (np. język bengalski) trzy dźwięki: श ś ɕ, ष ṣ ʂ i स s s zlały się w jeden dźwięk ʃ
• W grupie wschodniej i północnej istnieje tendencja do zlania się dźwięków „v” ʋ i „b” b w „b” b (stąd np. wymowa i zapis „Bisznu” zamiast „Wisznu”)
• W grupie południowej (np. język marathi) głoskę ṛ („r” zgłoskotwórcze) wymawia się jako „ru” (np. Kryszna brzmi jak „Kruszna”)
• W grupie wschodniej (np. język bengalski) dźwięk अ (krótkie „a”) wymawia się jako „o”, dlatego imię Sarasvati wymawia się jak „Szoroszszoti”
• W językach znajdujących się pod silnym wpływem języka arabskiego i perskiego (dotyczy to zwłaszcza urdu, w nieco mniejszym stopniu hindi) wykształcone osoby wymawiają słowa pochodzące z tych języków zgodnie z ich wymową oryginalną, a więc z użyciem dźwięków pierwotnie nie występujących w językach indoaryjskich, takich jak z, q, x itd.

Uproszczona klasyfikacja języków indoaryjskich

• języki indoeuropejskie
  • języki indoirańskie
    • języki indoaryjskie (850 mln)
      • wedyjski †
      • sanskryt klasyczny (średnioindyjski) †*
      • pali †*
      • prakryty †
      • mitanni †

Współczesne języki indoaryjskie (według Ethnologue):

• Grupa centralna
  • bhili
  • gudźarati
  • pendżabski
  • język radżastani
    • marwari
  • hindi
    • hindi fidżyjskie
  • urdu

• Grupa wschodnia
  • assamski
  • bengalski
  • bisznuprija-manipuri
  • bihari
    • bhodźpuri
      • karaibskie hindustani
    • magadhi
    • maithili
  • orija

• Grupa północna
  • języki pahari
    • dogri
    • garhwali
    • kumauni
    • mandeali
    • nepali

• Grupa północno-zachodnia
  • lahnda
  • sindhi

• Grupa południowa
  • konkani
  • marathi

• Grupa syngalesko-malediwska
  • syngaleski
  • malediwski

• romski - ze względu na rozbieżne hipotezy klasyfikacyjne dot. pochodzenia i przynależności języków i dialektów romskich do którejś z powyższych grup (wg klasyfikacji Ethnologue zalicza się go do grupy centralnej, wg innych klasyfikacji do grupy północno-zachodniej lub nawet syngalesko-malediwskiej), bezpieczniej jest wyodrębnić ten język jako przypadek szczególny.

Osobne grupy stanowią języki dardyjskie i języki nuristańskie, najczęściej klasyfikowane jako grupy językowe odrębne od indoaryjskich, o cechach pośrednich między językami indoaryjskimi i irańskimi^[2], lub też jako podgrupy w obrębie języków indoaryjskich (w grupie północno-zachodniej) – według Ethnologue:

• języki dardyjskie
  • kaszmirski
  • khowar
  • kohistani
  • pashai
  • shina

• języki nuristańskie

Zobacz też

• języki Indii
• języki drawidyjskie
• języki urzędowe Indii

Przypisy

1. Artykuł dotyczy podrodziny języków indoeuropejskich. Ponieważ tylko ok. 75% użytkowników języków indyjskich posługuje się językami indoeuropejskimi, nazwa „języki indyjskie” jest myląca. Spośród poważnych publikacji określenie „języki indyjskie” jako równoznaczne z „języki indoaryjskie” występuje jedynie w: Majewicz 1989 ↓, s. 23-24. W innych publikacjach natomiast termin „języki indyjskie” jest używany zamiennie z terminem „języki Indii”, np. L. Frédéric Słownik cywilizacji indyjskiej)
2. Majewicz 1989 ↓, s. 23.

Bibliografia

• Alfred F.A.F. Majewicz Alfred F.A.F., Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 (pol.).
• Danuta Stasik: Język hindi cz. 1 i 2 Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 1994/97, ISBN 83-86483-01-6
• R. S. McGregor: Outline of Hindi Grammar, Oxford University Press 1972 (ang.).
• Anna Sieklucka: Język pendźabski, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 1998, ISBN 83-86483-88-1
• Czterojęzyczna chrestomatia pendźabska, AnnaA. Sieklucka (tłum.), JuliuszJ. Parnowski (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 1998, ISBN 83-88238-11-6, OCLC 316472986. Brak numerów stron w książce
• Elżbieta Walter, Gramatyka języka bengalskiego, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 2008, ISBN 978-83-61203-06-3, OCLC 316482826. Brak numerów stron w książce
• India. Lonely planet phrasebooks. 2008, Omkar NathO.N. Koul, wyd. 1st ed, Footscray, Vic.: Lonely Planet, 2008, ISBN 978-1-74179-141-9, OCLC 213446423 (ang.). Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• Pełna klasyfikacja języków indoaryjskich według Ethnologue (ang.)
• Alfabety indyjskie (ang.)
• Słownik porównawczy języków indoaryjskich (ang.)
• Opis i klasyfikacja języków indoaryjskich (ang.)

Kontrola autorytatywna (rodzina językowa):

• LCCN: sh85065695
• GND: 4133531-4
• BnF: 12649408b
• BNCF: 258
• NKC: ph121065
• J9U: 987007548214005171
• LNB: 000164315

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3914539
• Britannica: topic/Indo-Aryan-languages
• БРЭ: 2009998
• DSDE: indoariske_sprog