Loading AI tools
zbrojna organizacja partyzancka PPS w czasie II wojny światowej Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Gwardia Ludowa WRN (GL WRN)[uwaga 1], od 2 maja 1944 Oddziały Wojskowe Powstańczego Pogotowia Socjalistów (OW PPS) – wojskowe ugrupowanie konspiracyjne 1939-1945 związane z PPS-WRN. Od 1941 scalana z ZWZ z zachowaniem autonomii (od 1942 z AK).
W 1944 oddziały GL WRN (OW PPS) liczyły ok. 42 tys. żołnierzy. Wzięły one udział w akcji „Burza”, m.in. w powstaniu warszawskim (w składzie oddziałów okręgu warszawskiego AK na Woli, Żoliborzu, Ochocie, Pradze, Mokotowie i Śródmieściu).
Organizacja wojskowa WRN tworzona była w wyniku decyzji tajnej konferencji PPS-WRN 19-21 listopada 1939 w Helenowie pod Warszawą[2]. Od listopada 1939 w każdym okręgu WRN organizowano batalion GL, na czele którego stało trzyosobowe kierownictwo, stanowiące jednocześnie wydział wojskowy okręgu WRN (dowódca jednostki, kierownik wydziału wojskowego- organizator i dowódca szkoleniowiec)[3]. W każdym batalionie znajdował się oficer wywiadu. Od 1940 tworzone bataliony podlegały Komendzie Głównej GL.
Do grudnia 1939 powstało dziesięć batalionów Gwardii Ludowej: Warszawa, Warszawa-Podmiejska, Radom, Kielce, Rzeszów, Łódź, Pomorze. W następnych miesiącach: Lublin, Kraków i Śląsk (podzielny później na dwa okręgi Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie[4]. W listopadzie 1941 powstał batalion w Wilnie. Po wysiedleniach ludności z ziem anektowanych przez III Rzeszę oraz liczne aresztowania doprowadziły do rozwiązania batalionów Łódź i Pomorze[5].
Od marca 1940 każdy przystępujący w szeregi Gwardii Ludowej składał następujące przyrzeczenie:
Stając w szeregach Gwardii Ludowej przyrzekam uroczyście wszystkie swe siły i czas – a gdy tego zajdzie potrzeba i życie oddać sprawie wywalczenia Polsce całości i niepodległości, a ludowi polskiemu wyzwolenia z ucisku i wyzysku kapitalistycznego. Pomny dziejowego posłannictwa Partii wierny jej ideałom socjalistycznym i dążeniom do niepodległej Rzeczypospolitej Ludowej jako Ojczyzny wolnego ludu polskiego wśród wolnych ludów Europy, świadom sprzymierzonych na zgubę Polski i jej ludu wrogów – Niemiec, Włoch i Japonii – przyrzekam pełną gotowość i stawiennictwo w każdej potrzebie i na każde wezwanie kierownictwa Gwardii Ludowej i Partii. Przyrzekam bezwzględną karność i posłuszeństwo przełożonym i rozkazom Gwardii Ludowej, a zarazem całkowitą solidarność z każdorazową decyzją Partii. Przyrzekam, że będę dochowywał pełnej tajemnicy służby i ścisłej konspiracji oraz będę przestrzegał zasad moralnego prowadzenia się. Wam zaś współtowarzysze w szeregach Gwardii Ludowej przyrzekam moje koleżeńskie przywiązanie i braterstwo[6]
Struktura Gwardii Ludowej oparta była na systemie „trójkowym”. Najniższą komórka była sekcja wybierająca spośród siebie sekcyjnego. Trzech sekcyjnych wybierało drużynowego, a trzej drużynowi z dowódcą plutonu i jego zastępcą stanowili radę żołnierską plutonu. Trzech dowódców plutonów, szef kompanii, dowódca kompanii i jego zastępca stanowili radę żołnierską kompanii[7]. Trzy sekcje tworzyły drużynę, trzy drużyny tworzyły pluton, trzy plutony kompanię, trzy kompanie batalion, zaś trzy bataliony pułk. We wszystkich strukturach nie uznawano stopni wojskowych, lecz funkcje. Batalionem dowodził "batalionowy", kompanią "kompanijny". Wszyscy dowódcy byli wybierani, a w przypadku mianowania, zatwierdzani przez rady żołnierskie i instancje WRN[8].
Na początku 1941 w związku ze scalaniem ze Związkiem Walki Zbrojnej oddziały przeszły na system „piątkowy”. Do 1941 w skład oddziałów Gwardii Ludowej mogli wchodzić wyłącznie członkowie PPS lub klasowych związków zawodowych, mający odbytą służbę wojskową:
Od 1941 złagodzono warunek dotyczący służby wojskowej, przyjmując do oddziałów młodzież.
Na czele GL WRN stała Komenda Główna Gwardii Ludowej w składzie Kazimierz Pużak „Bazyli" (komendant główny). Dowódcą wyszkolenia wojskowego był por. Franciszek Skolimowski „Hucuł”, a następnie kpt. Włodzimierz Miszewski „Władysław”, szefem sekcji polityczno-wychowawczej por. Bronisław Wertheim „Rozłucki” (aresztowany w lutym 1943)[9]. Później w skład komendy weszli: kpt. Józef Dzięgielewski „Kurek” (dowódca – organizator) oraz por. Kazimierz Domosławski „Zakręt” (dowódca – szkoleniowiec).
Natomiast według relacji Kazimierza Pużaka w skład komendy oprócz niego wchodzili: Włodzimierz Miszewski, Franciszek Skulimowski, Antoni Pajdak, Bronisław Wertheim, Władysław Ładowski, Leszek Raabe (do 1942), Lucyna Woliniewska, Cezary Uthke, Roman Motyka, Tadeusz Szturm de Sztrem, Franciszek Białas oraz Szczypierski[10].
Łącznikami Komendy Głównej GL z Komendą Główną ZWZ a następnie AK byli: ppor. Tadeusz Pietsch "Krzysztof" i por. Edward Bugajski.
W maju 1944 Gwardia Ludowa WRN (PPS) zmieniła nazwę na "Oddziały Wojskowe Powstańczego Pogotowia Socjalistów" (OW PPS). Struktury OW PPS działały w 32 okręgach. Okręgi ulegały podziałowi, gdy stan przekraczał 600 osób[11] Zorganizowano 23 obwody w Zagłębiu Dąbrowskim, 19 w Krakowskim, 9 na Górnym Śląsku, 9 w Lubelskim, 8 w Kieleckim, 6 w Warszawie, 5 w Warszawskim, po 4 w Krośnieńskim, Rzeszowskim, i Białostockim, po 3 w Tarnowskim, Lwowskim, Tarnopolskim, Śląsku Cieszyńskim, 2 w Wileńskim. Na poziomie okręgowym, według danych podanych przez Andrzeja Czystowskiego, Gwardia Ludowa WRN (OW PPS) tworzyła następujące zgrupowania:
| Zgrupowanie (Okręg) | Dowódcy zgrupowań | Stan liczebny |
|---|---|---|
| Zagłębie | kpt./mjr Cezary Uthke „Tadeusz” (do XII 1943);
ppor./por./kpt. Lucjan Tajchman „Wirt” (od XII 1943) |
6008[12], lub 6610[13] |
| Kraków | Marian Bomba „Jerzy” (do V 1943);
Adam Rysiewicz „Teodor” (V 1943 – II 1944); Marian Bomba „Roman” (ponownie od II 1944) |
4950[12], lub 5143[13] |
| Radom | ppor. Tadeusz Pietsch „Krzysztof” (do 1942);
Edmund Chodyński "Karo" |
4032[12], lub 4942[13] (920 uzbrojonych[14] |
| Rzeszów | Jan Rak „Konstanty” | 3904[12], lub 4371[13] |
| Tarnów | Kazimierz Czubek „Ignacy” | 5520[12], lub 5572[13] |
| Kielce | Roch Sulima „Kret” | 3527[12], lub 3375[13] (920 uzbrojonych[12] |
| Śląsk | Roman Stachoń „Roman II” | 3050[12], lub 2650<[13] |
| Warszawa miasto | kpt. Józef Dzięgielewski „Kurek” | 2377[12], lub 2343[13] (533 uzbrojonych[12]) |
| Cieszyn | Jan Mazur „Wacław” | 1130[12], lub 1768[13] |
| Krosno | ppor. Jan Janasek „Jan” | 1650[12], lub 1520[13] |
| Warszawa Podmiejska | Antoni Purtal „Janek” (do 1942);
Czesław Karśnicki „Zygmunt” |
1310[12], lub 1872[13] (720 uzbrojonych[12]) |
| Białystok | Bolesław Sokół „Kazimierz” | 1238[12], lub 1192[13] (915 uzbrojonych[12]) |
| Lublin | Wacław Przedmojski „Czesław”[12] lub Józef Kwiatkowski[15] | 1130[12], lub 1090[13] (875 uzbrojonych[12]) |
| Lwów | Stanisław Góral „Karol” | 970[12], lub 933[13] (652 uzbrojonych[12]) |
| Tarnopol | Jerzy Watraszyński „Witold” | 320[12] |
| Wilno | Czesław Rukszta „Wiktor” | 760[12], lub 932[13] (150 uzbrojonych[12]) |
Od początku akcji scaleniowej z Armią Krajową, zapoczątkowanej rozkazem Naczelnego Wodza z 3 września 1941, PPS zadeklarował lojalną współpracę z wojskiem. W sierpniu 1942 Komendant Główny Armii Krajowej meldował:
Zasługuje na podkreślenie pozytywny stosunek zwierzchnictwa P.P.S. W.R.N. na odcinkach: pracy bojowej S.O.P. i akcji scaleniowej. Podporządkowanie zorganizowanych i częściowo uzbrojonych plutonów rozwija się stale[16].
Według meldunku Komendanta Głównego Armii Krajowej za okres od 1 września 1943 do 29 lutego 1944 Gwardia Ludowa PPS wniosła około 150 plutonów, które stały się podstawą organizacyjną do walki na Śląsku. Według tego samego meldunku w innych okręgach scalone oddziały były dużo mniejsze lub ich zupełny brak. Wskazano na możliwość wykorzystania oddziałów wojskowych PPS w Warszawie oraz w Krakowie[17].
Według relacji Zygmunta Waltera-Janke, dowódcy Okręgu Śląskiego AK, do scalenia Gwardii Ludowej WRN z Armią Krajową w Zagłębiu Dąbrowskim oraz na Śląsku Górnym i Cieszyńskim doszło w 1943:
Oznacza to, że Okręgu Śląskim AK scalano 187 plutonów (z możliwością zwiększenia o dalsze 11), oraz 27 plutonów Milicji, które zamierzano wykorzystać do działań Delegatury Rządu. W Okręgu Śląskim (jako jedynym w kraju) żołnierze PPS wysokie funkcje w strukturach Armii Krajowej. Cezary Uthke był zastępcą dowódcy okręgu AK, zaś Lucjan Tajchman inspektorem Inspektoratu Sosnowiec AK.
Według publikowanych danych scalone oddziały wojskowe PPS (bez Milicji PPS) w strukturach Okręgu Warszawskiego AK, liczyły 28 plutonów w sześciu batalionach (zgrupowaniach)[19]. Ponadto w Obwodzie – Powiat Warszawski AK, w grudniu 1943 informowano o scaleniu 99 żołnierzy GL WRN[20]. Według niepełnego spisu oddziałów z października 1943, odnotowano plutony PPS w składzie AK: w Rejonie II (Legionowo) – 29 żołnierzy, Rejonie III (Rembertów) – pluton artylerii 774 (34 żołnierzy), Rejonie VI (Pruszków) pluton 1725a (38 żołnierzy) i pluton łączności 1717a (23 żołnierzy)[21]. Niektóre oddziały dokonały scalenia dopiero w lipcu 1944. Wiadomo o 2 plutonach (łącznie 60 żołnierzy) w Rejonie III[22]. Jest również informacja o wystąpieniu 31 lipca 1944 w Rejonie II (Marki) plutonu OW PPS ppor. Zygmunta Nazarczenko „Zbyszka”, wraz z oddziałami AK[23].
W Okręgu Kieleckim AK w Obwodzie Opatów oddziały GL WRN zostały scalone w 1940. W Ostrowcu Świętokrzyskim – 76 żołnierzy, w Ćmielowie – 1 pluton, w Częstocicach – 1 pluton)[24].
Oddziały Wojskowe PPS zakończyły działania 19 stycznia 1945 jako integralna część Armii Krajowej.
Środowiskowy charakter Gwardii Ludowej WRN spowodował, że organizacja skupiła się przede wszystkim na działalności miejskiej, tj. sabotażu przemysłowym i kolejowym oraz działalności wywiadowczej, m.in. w Częstochowie działały Kolejowe Plutony Bojowe PPS (pluton 127 i 128) organizujące dywersję kolejową. Dowódcą oddziału był Edmund Suda ps. „Huragan”, dowódcą plutonu 127 Franciszek Tyfel ps. „Tank”, zaś dowódca sekcji dywersyjnej Władysław Biś ps. „Dąb”[25]. GL WRN (OW PPS) organizowała także pomocy więźniom hitlerowskich obozów i mieszkańcom Gett, ogromną wagę przywiązywano również do tajnej oświaty[26].
Ogółem działało co najmniej 14 socjalistycznych oddziałów partyzanckich: Gerarda Woźnicy ps. „Hardy” i Stanisława Wencla ps. „Twardy” w Zagłębiu, Józefa Kucharskiego ps. „Jawor” w Jasielskiem, Kazimierza Aleksandrowicza „Huragan” w Radomskiem, Michała Borwicza „Zygmunt”, Jana Długosza „Zamek” i Franciszka Krzyżaka „Karol” w Sądeckiem oraz Karola Schreibera „Jastrząb” w Cieszyńskiem. Były to oddziały podległe WRN. Natomiast w Częstochowskiem aktywny był oddział Czesława Grajka „Wiktor” wchodzący w skład Socjalistycznej Organizacji Bojowej. Liczebność tych oddziałów była rozmaita: od kilkunastu do stu kilkudziesięciu ludzi. WRN podlegały zazwyczaj lokalnemu dowództwu Armii Krajowej.
Najsilniejsze i największe oddziały GL WRN (OW PPS) działały w uprzemysłowionym obszarze Zagłębia Dąbrowskiego oraz Górnego Śląska (występowały tam jako Gwardia Ludowa PPS z powodu nie przyjęcia konspirarcyjnej nazwy partii), z których największym była tworzona od 1940 Brygada Zagłębiowska pod dowództwem kpt./mjr Cezarego Uthke ps. „Tadeusz” (po jego aresztowaniu w 1943 dowództwo objął ppor./por. Lucjan Tajchman ps. „Wirt”). Scalona w 1943 z Armią Krajową brygada składała się z czterech pułków:
Na Śląsku Górnym i Cieszyńskim tworzono z kolei nie pułki tylko kompanie również podporządkowane okręgowemu dowództwu AK.
Od lata 1943 Gwardia Ludowa WRN rozpoczęła formowanie i wysyłanie w pole oddziałów partyzanckich socjalistycznego ruchu oporu w ramach Armii Krajowej, były to m.in.:
Bojownicy OW PPS walczyli także w szeregach m.in. 2, 5 i 7 Dywizji Piechoty AK, w 17, 22, 25, 32, 35 i 38 Pułku Piechoty AK a także w wileńskich, podlaskich i świętokrzyskich zgrupowaniach Sił Zbrojnych w Kraju[31].
W wyniku przedłużającej się akcji scaleniowej istniały oddziały partyzanckie PPS-WRN niezależne od dowództwa AK, m.in.:
.jpg)
Warszawskim Zgrupowaniem OW PPS dowodził Józef Dzięgielewski, zaś łącznikiem z Warszawskim Korpusem Armii Krajowej był por./kpt. Edward Bugajski.
W powstaniu warszawskim udział wzięły m.in.:
Obok oddziałów OW PPS w powstaniu uczestniczyły również kompanie Milicji PPS, przy poszczególnych batalionach OW PPS, oraz samodzielny VI Batalion Milicji PPS na Starym Mieście.
Znanych jest kilka przypadków wejścia oddziałów OW PPS w skład Armii Ludowej. Pierwszy przypadek to IV pluton Oddziału Partyzanckiego Obwodu Radomsko AK pod dowództwem kpr. Zygmunta Łęgowika „Brzeszczota”. Oddział ten wszedł w skład 3 Batalionu AL im. gen. Bema. „Brzeszczot” w stopniu podporucznika objął we wrześniu 1944 dowództwo oddziału zwiadu 3 Brygady AL im. gen. Bema[39]. Drugi przykład dotyczył przejścia do AL 1 sekcji na Żoliborzu (5 ludzi) i 1 drużyny na Pradze (9 ludzi) w Okręgu Warszawskim AK. Choć historyk Tomasz Strzembosz podważa tę wersję wskazując że najprawdopodobniej była to sekcja Milicji Ludowej RPPS[40].
W 1944 r. Jan Janasek przyłączył się do grupy działaczy krakowskiej PPS-WRN, która nawiązała kontakt z PPR[41].
W lasach chroberskich znajdował się oddział partyzancki PPS liczący około 60 ludzi pod dowództwem Stanisława Włosińskiego z Pińczowa, posła PPS na Sejm z lat 1928-30. Oddział ten współpracował z oddziałem BCh (później AL) Józefa Maślanki[42].
Pewna część z dawnej GL-WRN pod dowództwem Jerzego Wodeckiego „Witolda” podporządkowała się w 1944 r. Polskiej Armii Ludowej[42].
Niekiedy dochodziło do mordów na żołnierzach Gwardii Ludowej WRN ze strony prawicowej części podziemia, Narodowych Sił Zbrojnych. W 1943 roku w Makocicach w powiecie Miechów, NSZ-owcy zamordowali członka oddziału Gwardii Ludowej WRN, Stanisława Nogę. W powiecie dochodziło także do innych ataków oddziałów NSZ na działaczy podziemnej PPS oraz ukrywających się Żydach[43][44]. Żołnierz GL-WRN, Woźniak-Radomsko został spalony żywcem przez oddział Narodowych Sił Zbrojnych w Soborzycach[45]. Udokumentowane zostały przypadki oficerów GL WRN zabitych przez NSZ, oficerami tymi byli m.in. Antonii Ogiński przewodniczący rady WRN w Dąbrowie, Zygmunt "Brzeszczot" Łęgowik, Stefan "Mściciel" Mirowski. Wśród osób torturowanych przez NSZ byli członkowie WRN Mateusz Wiltasiński i Teofil Barański, który od tego czasu stał się inwalidą[46]. Oprócz bezpośrednich mordów, zdarzały się też donosy ze strony NSZ, w wyniku jednego z donosów, w 1944 roku zamordowany przez Niemców został Wilhelm Nyderek[47]. Według Jana Mulaka znanych jest kilka przypadków zlikwidowania na tle podporządkowania AK "zbyt samodzielnych i opornych" dowódców WRN-owskich[48].
Dla oddziałów Gwardii Ludowej od stycznia 1941 do czerwca 1944 wydane było pismo „Gwardia Ludowa”. W latach 1941–1943 wydano dwadzieścia numerów w nakładach od 2 do 10 tys. egzemplarzy, zaś numery 21 i 22 z 1944 wyszły w nakładzie 10 tys. egzemplarzy. Pismo redagowane było przez por. Bronisława Wertheima „Rozłuckiego”, przy pomocy mjr. Włodzimierza Miszewskiego „Władysława” oraz Kazimierza Domosławskiego „Kazika”. Po aresztowaniu Wertheima, w skład zespołu wszedł Jan Rosner „Piotr”[49]. Po przekształceniu Gwardii Ludowej w OW PPS w miejsce pisma „Gwardia Ludowa” rozpoczęto wydawanie pisma „Do szeregu”. W czerwcu 1944 ukazał się jeden numer. [50]
Losy żołnierzy OW PPS były bardzo zróżnicowane. Część z działaczy przyłączyła się do nowej władzy. Z ramienia wojewódzkich rad narodowych w Rzeszowie, Lublinie i Warszawie mandaty w KRN, w okresie wrzesień-grudzień 1944 r. uzyskali dowódcy Oddziałów Wojskowych Pogotowia Polskich Socjalistów Jan Rak (okręg rzeszowski), Wacław Przedmojski (okręg lubelski), Czesław Karśnicki (okręg Warszawa-Podmiejska). Dowódca OW PPS w OKR Białystok - Bolesław Sokół włączył się w organizowanie lubelskiej PPS. Komendant Okręgu OW PPS Krosno-Podkarpacie - Jan Janasek, został sekretarzem Prezydium PKWN. Również jego zastępca do spraw politycznych - Emil Jerzyk szybko przeszedł na pozycje nowej władzy[51].
Cześć przedstawicieli OW PPS podlegała represjom. M.in. w marcu 1945 przez NKWD aresztowany był komendant główny Kazimierz Pużak. W marcu 1945 UB aresztowało por. Kazimierza Aleksandrowicza „Huragana”, w kwietniu kpt. Gerarda Woźnicę „Twardego”, w sierpniu Mariana Bombę z Krakowa, w październiku 1945 kpt. Lucjana Tajchmana "Wirt", który miesiąc później zmarł w więzieniu w wyniku tortur. Od lutego do maja 1945 aresztowani był Stanisław Wencel „Twardy”, który po uwolnieniu zorganizował ponownie oddział partyzancki, w którym walczył do lipca 1945. Ponownie po ujawnieniu został aresztowany.
6 października 1945 delegacja OW PPS w składzie Józef Dzięgielewski, Lucyna Woliniewska i Ludwik Cohn spotkała się z wiceministrem bezpieczeństwa publicznego płk. Romanem Romkowskim (przyjął ich w zastępstwie ministra Radkiewicza). Celem spotkania było powołanie Komisji Likwidacyjnej b. OW PPS (na wzór podobnych komisji dla AK I BCH). Mającej na celu powstrzymanie represji. MBP zdecydowanie odmówili powołania odrębnej komisji[52][53].
W 1946 i 1947 ponownie nastąpiły aresztowania b. żołnierzy OW PPS.
17 czerwca 1946 r. w Warszawie odbył się zjazd członków PPS, uczestników walki zbrojnej z Niemcami[54].
Od 1998 do 2016 roku istniała Rada Krajowa Środowisk Żołnierzy i Weteranów Polskiej Partii Socjalistycznej[55], której pierwszym prezesem został Jerzy Żegliński[56].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
