Okręg Warszawa Armii Krajowej

Okręg Warszawa AK kryptonimy: „40”, „XX”, „Wydra”. „Drapacz”, „Prom”^[1] – jednostka terytorialno-organizacyjna Armii Krajowej obejmująca teren Warszawy i powiatu warszawskiego. Jednostki wojskowe okręgu wzięły udział w powstaniu warszawskim. We wrześniu 1944 oddziały okręgu przekształciły się w Warszawski Korpus Armii Krajowej.

Okręg Warszawa Armii Krajowej

Historia
Państwo	Polskie Państwo Podziemne
Rozformowanie	1944
Organizacja
Kryptonim	„40”, „XX”, „Wydra”. „Drapacz”, „Prom”
Rodzaj sił zbrojnych	partyzantka
Formacja	SZP, ZWZ, AK

Gen. Antoni Chruściel, komendant Okręgu Warszawa AK

Legitymacja członkowska z Okręgu Warszawskiego

Sztab Okręgu

Komendantami okręgu byli kolejno:

• Henryk Józewski „Olgierd” (do stycznia 1940);
• ppłk/płk Zdzisław Zajączkowski „Grzywa”, „Cieślak” (do marca 1941);
• płk/gen. Antoni Chruściel „Monter”, „Nurt” (kwiecień 1941 – październik 1944)^[2].

Według danych z lipca 1944 sztab okręgu przedstawiał się następująco:

• Komendant – płk dypl. piech. Antoni Chruściel „Monter”;
• Szef sztabu – mjr dypl. art. Stanisław Weber „Chirurg”;
• Inspektor Lewobrzeżny „Reflektor” – mjr Karol Błasiński „Antoni Rymarz”;
• Inspektor Prawobrzeżny „Latarnik” – mjr Mieczysław Bigoszewski „Groch”;
• I oficer sztabu – rtm. kaw. Romuald Radziwiłłowicz „Zaremba”;
• Oddział II (wywiad i kontrwywiad); Szef wywiadu – mjr Henryk Trojańczyk „Miecz”; Szef kontrwywiadu – por. Wincenty Kwieciński „Lotny”;
• Oddział III (operacyjno-szkoleniowy) – szef oddziału mjr dypl. art. Stanisław Weber „Chirurg”;
• Oddział IV (kwatermistrzostwo) – szef oddziału rtm. Tadeusz Dołęga-Kamieński „Badacz”;
  • Kompania motorowa „Orlęta” – ppor. rez. Stanisław Srzednicki „Stach”
• Oddział V (Łączność) – szef oddziału kpt. łącz. Kazimierz Larys „Lech”
  • Batalion łączności – dowódca por. rez. Kazimierz Malinowski „Mirski”;
  • Kadrowa kompania radiotelegraficzna „Radio” – dowódca por. łącz. Czesław Pieniak „Mak”;
• Oddział V (Biuro informacji i propagandy) – szef oddziału por. rez. Antoni Nowak-Przygodzki „Opel”;
• Referat Saperów „XII-s” – szef referatu kpt. sap. Józef Pszenny „Chwacki”;
  • l Batalion saperów – dowódca por. sap. Stanisław Gąsiorowski „Mieczysław” (kompanie 101 i 102); Podległy Referatowi Saperów;
  • 2 Batalion Saperów Praskich – dowódca por. Lucjan Zaruski „Władysław”;
• Wojskowa Służba Ochrony Powstania (WSOP) „Niagara” „O” – dowódca mjr rez. art. Antoni Łocz „Promień”;
  • Zgrupowanie Użyteczności Publicznej WSOP „N-9215” (Warszawska Elektrownia Miejska) – dowódca kpt. rez. Stanisław Skibniewski „Cubryna” (6 plutonów);
  • Pluton Użyteczności Publicznej WSOP „Nenufar” (Elektrownia Pruszkowska) – dowódca ppor. rez. Stefan Kwiatkowski „Zabłocki”;
• Wojskowa Służba Kobiet – komendantka Maria Szymkiewicz-Drzymulska „Rysia”.

Oddziały dyspozycyjne

• Dowódca Kedywu – ppor. Józef Roman Rybicki „Andrzej”;
• Oddział dyspozycyjny „A” („Kolegium A”) – dowódca ppor. rez. Tadeusz Wiwatowski „Olszyna”;
• Oddział dyspozycyjny „B” („Kolegium B”) KOSA – dowódca por. Ludwik Witkowski „Kosa”;
• TOW Śródmieście („Kolegium C”) – dowódca ppor. rez. Edward Paszkowski „Wiktor”;
• Kobiece patrole minerskie – dowódca dr med. Zofia Franio „Doktor”;

Odwód komendanta okręgu

• Dowódca odwodu – ppłk. Franciszek Rataj „2808”, „Paweł”;
• Batalion NOW-AK „Antoni”;
• Batalion „Wigry”;

Struktura

Okręg początkowo dzielił się sześć obwodów. W styczniu 1942 w wyniku studium powstania powszechnego, z powiatu warszawskiego wyłączono samodzielny rejon Okęcie, włączając go w skład okręgu. Z tego samego powodu w połowie 1942 w skład okręgu włączono powiat warszawski^[3].

• Obwód I – Śródmieście, Stare Miasto;
• Obwód II – Żoliborz, Marymont, Bielany;
• Obwód III – Wola;
• Obwód IV – Ochota;
• Obwód V – Mokotów
• Obwód VI – Praga
• Obwód VII – Powiat Warszawski;
• VIII samodzielny rejon Okęcie

Stan liczebny

W marcu 1943 w okręgu funkcjonowało 355 plutonów pełnych i 116 szkieletowych^[4]. Według meldunku Komendanta Głównego AK, w stosunku do września 1942, nastąpiło zwiększenie stanów o 188 plutonów wskutek uzupełnienia stanów plutonów szkieletowych oraz wcielenie oddziałów Polskiej Organizacji Zbrojnej.

Według obliczeń Jerzego Kirchmayera stan ewidencyjny AK na terenie okręgu warszawskiego w lutym 1944 wynosił ok. 50.000 żołnierzy w tym Kedyw Komendy Głównej (ok. 2400 żołnierzy). W okręgu według tych samych danych funkcjonowało 800 plutonów (647 pełnych plutonów oraz 153 plutony „szkieletowe”) w tym 198 plutonów Wojskowej Służby Ochrony Powstania^[5]. Stan bojowy oddziałów okręgu wynosił w ciągu całego powstania od 25.000 do 28.000 żołnierzy. O godzinie „W” do walki przystąpiło ok. 2500 uzbrojonych powstańców.

Przypisy

1. Antoni Sanojca: Zarys struktury organizacyjnej Okręgu Warszawskiego ZWZ-AK wrzesień 1939 - lipiec 1944 [w]: Warszawa lat wojny, okupacji i odbudowy 1939 - 1944. T. I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 123.
2. Antoni Sanojca: Zarys struktury organizacyjnej Okręgu Warszawskiego ZWZ-AK wrzesień 1939 – lipiec 1944 [w:] Warszawa lat wojny, okupacji i odbudowy 1939 – 1944. T. I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 128.
3. Antoni Sanojca: Zarys struktury organizacyjnej Okręgu Warszawskiego ZWZ-AK wrzesień 1939 - lipiec 1944 [w]: Warszawa lat wojny, okupacji i odbudowy 1939 - 1944. T. I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 120.
4. Armia Krajowa w dokumentach 1939 - 1945. T. II. Wrocław-Warszawa-Kraków: Ossolineum, 1990, s. 447.
5. Jerzy Kirchmayer: Powstanie warszawskie. Warszawa: Książka i Wiedza, 1984, s. 154.

Bibliografia

• Kirchmayer J.: Powstanie Warszawskie, Warszawa 1984.
• Rozwadowski P. (pod red.), Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego, T. I, Warszawa 2005. ISBN 83-11-09261-3.