Godzina „W”

Godzina „W” – kryptonim dnia i godziny rozpoczęcia w Warszawie akcji „Burza” (powstania warszawskiego), tj. godz. 17:00 we wtorek 1 sierpnia 1944.

Ten artykuł dotyczy kryptonimu rozpoczęcia powstania warszawskiego. Zobacz też: film Godzina „W”.

Końcowe uwagi przed godziną „W” do wytworzonego planu, podpisane przez Antoniego Chruściela „Montera” 1 sierpnia 1944 o godz. 9.00

Odezwa władz powstańczych rozplakatowana na ulicach miasta 1 sierpnia 1944

Dom dochodowy PKO przy ul. Filtrowej 68, w którym Antoni Chruściel podpisał rozkaz wyznaczający godzinę „W” na godz. 17.00 w dniu 1 sierpnia 1944

Zbiórka powstańców przed godziną „W“ na Woli

Ulica Suzina na Żoliborzu, jedno z miejsc pierwszych walk 1 sierpnia 1944

Polska flaga wywieszona przez mieszkańców po wybuchu powstania 1 sierpnia 1944

Upamiętnienie godziny „W” na rondzie Romana Dmowskiego (2016)

Godzina W

Wspomnienia płk. Czesława Lewandowskiego ps. Bystry

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Geneza

31 lipca 1944, podczas popołudniowej odprawy Komendy Głównej Armii Krajowej (KG AK) przeprowadzonej w lokalu przy ul. Pańskiej 67, po przekazaniu przez komendanta okręgu warszawskiego Antoniego Chruściela ps. „Monter” nieprawdziwej informacji o przełamaniu przez wojska radzieckie niemieckiej obrony na przedpolu Pragi, Tadeusz Komorowski ps. „Bór” wydał mu ok. godz. 17.45 ustny rozkaz o rozpoczęciu akcji „Burza” w Warszawie 1 sierpnia 1944 o godz. 17.00^[1]. Rozkaz został wydany na wniosek „Montera” w obecności i za zgodą wezwanego pilnie na odprawę Delegata Rządu na Kraj Jana Stanisława Jankowskiego po naradzie z Zastępcą Dowódcy Tadeuszem Pełczyńskim ps. „Grzegorz” i Szefem Sztabu Leopoldem Okulickim ps. „Kobra”^[2][3]. Obecna była także Janina Karasiówna^[3].

Odprawa odbyła się w niepełnym składzie. Nie uczestniczyli w niej: szef wywiadu KG AK Kazimierz Iranek-Osmecki ps. „Heller”, szef Oddziału Operacyjnego Józef Szostak ps. „Filip” i szef Oddziału Łączności Kazimierz Pluta-Czachowski ps. „Kuczaba”^[1]. Przybyli oni na ul. Pańską ok. godz. 18.00 gdy znajdował się tam tylko „Bór”, aby zawiadomić resztę sztabu o podjętej decyzji^[4]. Dowódca AK został poinformowany o rozpoczynającym się niemieckim przeciwnatarciu na praskim odcinku frontu, jednak nie zdecydował się na odwołanie rozkazu^[5].

Po powrocie do kwatery swego sztabu znajdującej się w domu dochodowym Pocztowej Kasy Oszczędności przy ul. Filtrowej 68, „Monter” wydał rozkaz następującej treści^[6]:

Alarm do rąk własnych Komendantom Obwodów. Dnia 31.7. godz. 19. Nakazuję W dnia 1.8. godzina 17.00. Adres m. p. Okręgu: Jasna 22 m. 20 czynny od godziny W. Otrzymanie rozkazu natychmiast kwitować. (-) „X”

W pierwotnych planach KG AK moment wybuchu powstania przewidywano na wczesne godziny ranne^[7]. 29 lipca 1944 na wniosek „Montera” postanowiono jednak, że powstanie rozpocznie się o godz. 17.00, natomiast decyzję o dacie dziennej wystarczy podjąć w dzień poprzedzający rozpoczęcie walki^[8][9]. Wybór godziny wynikał ze wzmożonego ruchu ulicznego (powroty mieszkańców z pracy do domów)^[10]. To miało ułatwić wtopienie się w tłum żołnierzom zmierzającym do punktów koncentracji swoich oddziałów, jak również transport broni i amunicji. Ponadto powstańcy po 17.00 dysponowaliby jeszcze kilkoma godzinami ze światłem dziennym, co pomogłoby w opanowaniu wyznaczonych obiektów^[8].

1 sierpnia

Ponieważ rozkaz określający dzień i godzinę rozpoczęcia walki został wydany przez „Montera” ok. godz. 19.00^[11] – na krótko przed rozpoczynająca się o 20.00 godziną policyjną^[5] – stąd też zaczął być przekazywany 1 sierpnia od godz. 7.00^[12]. Dowódcy obwodów otrzymali go pomiędzy 7.00 a 9.00, zgrupowań pomiędzy 9.00 a 13.30. Po południu liczba łączniczek i gońców roznoszących rozkazy mobilizacyjne przekroczyła 6000^[13]. W chwili rozpoczęcia walk na ulicach miasta wciąż znajdowały się tłumy mężczyzn zmierzających na miejsce koncentracji^[14].

Rozkaz rozpoczęcia powstania 1 sierpnia zaskoczył większość dowódców^[13]. Oprócz niewystarczającej ilości broni, wystąpił także problem braku czasu na wydobycie jej ze skrytek oraz zebranie żołnierzy, którzy często byli rozproszeni po całej Warszawie^[13]. W godzinę „W”, tj. o godz. 17.00, mobilizacja oddziałów powstańczych osiągnęła w skali okręgu ok. 50%^[15], a w skali miasta 60%^[12] ich stanów osobowych. W Śródmieściu, gdzie stawiennictwo było stosunkowo najwyższe, do oddziałów dotarło nieco ponad 60% żołnierzy. W dzielnicach peryferyjnych (m.in. na Woli i Pradze) stawiło się zaledwie ok. 40% żołnierzy^[16]. W rezultacie 1 sierpnia do walki stanęło zaledwie od 1500 do 3500 uzbrojonych żołnierzy AK (nie licząc kilkunastu tysięcy nieuzbrojonych powstańców, stanowiących siłą rzeczy rezerwę kadrową)^[17]. Było to znacznie mniej niż podczas mobilizacji zarządzonej na 27 lipca, kiedy to na koncentrację zgłosiło się prawie 80% żołnierzy^[15]. Najlepiej wypadła mobilizacja w Śródmieściu, ponieważ w tym obwodzie najwcześniej rozniesiono rozkazy; jednocześnie tamtejsze oddziały były najgorzej uzbrojone^[14].

Nie wszystkim oddziałom udało się utrzymać przygotowania w tajemnicy do godz. 17.00. Pierwsze strzały zostały oddane ok. godz. 13.50 przy ul. Krasińskiego^[18] na Żoliborzu do patrolu lotników niemieckich przez żołnierzy drużyny Zdzisława Sierpińskiego transportujących broń dla obwodowego oddziału zgrupowania „Żniwiarz”^[19]. Niemcy szybko ściągnęli na miejsce potyczki czołg oraz kilka samochodów z karabinami maszynowymi. Przeczesując okoliczny teren ok. 15.30 zaskoczyli na ul. Suzina grupę powstańców z IV Batalionu OW PPS im. Jarosława Dąbrowskiego i Socjalistycznej Organizacji Bojowej (SOB) pobierających broń w kotłowni WSM. W czasie walki poległ m.in. dowódca SOB Włodzimierz Kaczanowski. Starcia spowodowały obsadzenie przez Niemców skrzyżowań najważniejszych ulic na Żoliborzu, wiaduktu przy Dworcu Gdańskim oraz zaalarmowały jednostki stacjonujące w Cytadeli i na lotnisku bielańskim^[19].

Godzina „W” nie została dotrzymana o co najmniej pół godziny jeszcze w 8 innych punktach miasta^[20], m.in. ok. godz. 16.00 przy skrzyżowaniu ulic Ząbkowskiej i Markowskiej doszło do potyczki oddziału powstańców z patrolem Schutzpolizei^[21].

Sztab Okręgu Warszawskiego AK z Antonim Chruścielem ps. „Monter” o godz. 15.00 znajdował się przy ul. Jasnej 20, aby o godz. 17.00 przejść do zdobytego budynku Hotelu Victoria (nr 26)^[22]. Komenda Główna wraz z Tadeuszem Komorowskim ps. „Bór” ulokowała się w budynku fabryki mebli Kamlera przy ul. Dzielnej 72^[23].

Napływające meldunki skłoniły dowódcę wojskowego Warszawy gen. Reinera Stahela do ogłoszenia ok. godz. 16.30 alarmu dla garnizonu warszawskiego^[24]. Niemcom nie udało się już jednak zapobiec wybuchowi powstania^[25].

Osobny artykuł: Kalendarium powstania warszawskiego – 1 sierpnia.

Upamiętnienie

• W lipcu 2004 nazwę aleja Godziny „W” nadano schodom prowadzącym na Kopiec Powstania Warszawskiego^[26].
• Tablica pamiątkowa na fasadzie domu dochodowego Pocztowej Kasy Oszczędności przy ul. Filtrowej 68, w którym Antoni Chruściel ps. „Monter” podpisał rozkaz rozpoczęcia powstania warszawskiego^[27].
• Co roku w Warszawie 1 sierpnia o godz. 17.00 włączane są syreny. Autobusy, tramwaje, wiele aut i przechodniów zatrzymuje się, a pod pomnikiem Gloria Victis na cmentarzu Wojskowym na Powązkach rozpoczynają się uroczystości rocznicowe^[28].

Współczesne użycie

Po 1944 termin godzina „W” zaczął być stosowany w literaturze dla określenia nieuchronnych, ważnych wydarzeń^[12].