Brygada Zagłębiowska GL PPS

Brygada Zagłębiowska – działająca na terenie Zagłębia Dąbrowskiego największa jednostka Gwardii Ludowej PPS podczas II wojny światowej. W 1943 scalona z Armią Krajową.

Brygada Zagłębiowska

Historia
Państwo	Polskie Państwo Podziemne
Sformowanie	1940
Rozformowanie	styczeń 1945
Dowódcy
Pierwszy	Cezary Uthke
Ostatni	Lucjan Tajchman
Działania zbrojne
II wojna światowa
Organizacja
Dyslokacja	Zagłębie Dąbrowskie
Rodzaj sił zbrojnych	Armia Krajowa (Gwardia Ludowa PPS)
Podległość	Okręg Zagłębie GL PPS Inspektorat Sosnowiec AK
Skład	patrz tekst

Tablica upamiętniająca poległych na kwaterze w Sosnowcu partyzantów OP „Surowiec” Brygady Zagłębiowskiej GL PPS-AK

Teren przy ul. Floriańskiej w Sosnowcu, na którym powieszono pięciu konspiratorów GL PPS-AK

Historia

Zagłębie Dąbrowskie razem z Górnym Śląskiem było jednym z obszarów największej działalności podziemnej Polskiej Partii Socjalistycznej (w zachodniej Małopolsce i na Śląsku nie przyjęła się obowiązująca od października 1939 do maja 1944 konspiracyjna nazwa „Ruch Mas Pracujących Polski – Wolność Równość Niepodległość”^[1]). Ściśle współpracujące ze sobą Okręgi GL PPS Zagłębie, Śląsk i Cieszyn w sumie liczyły razem ok. 11 tys. ludzi^[2], najsilniejsze zgrupowanie istniało w Zagłębiu i wynosiło 6008-6610 bojowników^[3]).

Formowanie w Zagłębiu struktur GL PPS rozpoczęło się od Sosnowca, siedziby kierownictwa Okręgu PPS-WRN i opierało się na systemie trójkowym: najniższą komórką organizacyjną była złożona z trzech osób sekcja, trzy sekcje tworzyły drużynę, trzy drużyny pluton a trzy plutony kompanie^[1]. Wzrost stanu osobowego zagłębiowskiej konspiracji socjalistycznej spowodował formowanie większych jednostek, batalionów a następnie pułków. W latach 1941–1942 na terenie Zagłębia utworzone zostały cztery pułki: sosnowiecki, będziński, zawierciański i olkuskim, które złączono ze sobą w Brygadę Zagłębiowską GL PPS, na której czele stało dowództwo Okręgu Zagłębie.

Miejsko-przemysłowy rejon Zagłębia Dąbrowskiego i wschodniej części Górnego Śląska utrudniał działalność konspiracyjną GL PPS, przez to (oraz ze względu na środowiskowy charakter) brygada skupiała się przede wszystkim na działalności sabotażowo-dywersyjnej i wywiadowczej jak większość jednostek GL PPS w kraju^[4]. Największe utrudnienie stanowiło zaanektowanie w październiku 1939 Zagłębia przez III Rzeszę (z wyjątkiem wschodniej części ziemi olkuskiej z Kluczami i Wolbromiem) a co za tym idzie inny charakter polityki hitlerowskiej. Latem 1943, ze względu na działania niemieckiego aparatu bezpieczeństwa i policji, kierownictwo Okręgu Zagłębie zdecydowało się sformować na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, ze zdekonspirowanych zagłębiowskich i górnośląskich konspiratorów, oddział partyzancki przy 4 Pułku Olkuskim, któremu nadano kryptonim „Surowiec”. Początkowo operował on wyłącznie na zaanektowanej przez III Rzeszę części ziemi olkuskiej, z czasem przesunięto go do części okupowanej oraz na ziemię zawierciańską.

Chociaż już w 1941 kierownictwo polityczne PPS-WRN podjęło decyzję o podporządkowaniu swojego zbrojnego ramienia na zasadzie autonomii Związkowi Walki Zbrojnej akcja scaleniowa GL WRN (PPS) w terenie rozciągnęła się w czasie. W Zagłębiu Dąbrowskim oraz na Śląsku Górnym i Cieszyńskim doszło do niej dopiero latem 1943. Włączenie w skład Okręgu Śląsk Armii Krajowej trzech okręgów GL PPS okazało się cennym wzmocnieniem biorąc pod uwagę, min. wcześniejsze prawie całkowite rozbicie Obwodu Sosnowiec. W Inspektoracie Sosnowiec GL PPS stanowiła ok. 70% tamtejszych sił AK^[5]. W wyniku akcji scaleniowej Brygada Zagłębiowska GL PPS stała się jednocześnie jednostką AK a OP „Surowiec” został w lutym 1944 podporządkowany odtwarzanej na potrzeby akcji „Burza” 23 Dywizji Piechoty.

Około 800 konspiratorów z Okręgu Zagłębie spotkały różne formy represji ze strony okupanta, a blisko 180 bojowników GL PPS poniosło śmierć^[5]. Brygada Zagłębiowska swoją działalność zakończyła w styczniu 1945, wraz z wyzwoleniem regionu.

Skład

Dowództwo brygady

Na czele Brygady Zagłębiowskiej GL PPS-AK stał jednoczesny komendant Okręgu Zagłębie GL PPS, kolejno byli nim:

• kpt./mjr inż. Cezary Uthke ps. „Cezary” (do grudnia 1943) – od lata 1943 jednocześnie szef Wydziału Wojskowego i zastępcą dowódcy Okręgu Śląsk AK
• ppor./por. Lucjan Tajchman ps. „Wirt” (od grudnia 1943) – jednocześnie komendant Inspektoratu Sosnowiec AK

1 Pułk Sosnowiecki

Pułk w połowie 1944 liczył 763 ludzi a w sierpniu 1944 860^[6].

Dowódca:

• por. Mieczysław Biłek ps. „Michał”
• Józef Musiał ps. „Wicek”

I batalion (Środula, Konstantynów, Sielec):

• Dowódcy: Alfons Solarz ps. „Bogusław” (aresztowany w 1942 roku), Władysław Plesiński ps. „Wiktor”
• 1 kompania: Stefan Kowalczewski ps. „Janusz”, Mierzejewski ps. „Szczupły”
• 2 kompania: Stanisław Strojniak ps. „Dzidka”
• 3 Kompania: Bolesław Górniak ps. „Witek”

II batalion „Budda” (Pogoń, Śródmieście, Stary Sosnowiec, Milowice):

• Dowódcy: Józef Musiał ps. „Wicek” (do sierpnia 1943), Stanisław Piasecki ps. „Szczygieł”
• 1 kompania: Jan Bański ps. „Czarny Julek”
• 2 kompania: Antoni Lis ps. „Kuba”
• 3 kompania: Eugeniusz Gierczakowski ps. „Żbik”

III batalion (Dańdówka, Niwka, Modrzejów):

• Dowódcy: Bolesław Saniak ps. „Mirek”, Stefan Kućma ps. „Gustaw”
• 1 kompania: Stefan Wesołowski ps. „Jędrek”
• 2 kompania: Jan Wrzochal ps. „Jarosz”
• 3 kompania: Jan Smoliński ps. „Agaton”

2 Pułk Będziński

W połowie 1944 jego stan osobowy sięgnął ok. 2100 ludzi.

Dowódca:

• kpt. Czesława Konopkę-Kunickiego ps. „Kaszub”
• Franciszka Mielecha ps. „Semen”

Trzy bataliony: będziński, dąbrowski i kazimierski^[7].

3 Pułk Zawierciański

Dowódcy:

• por. Józef Mazurek ps. „Kostek”
• Piotr Wierzbicki ps. „Jemioła”

Dwa bataliony: zawierciański i myszkowski^[7].

4 Pułk Olkuski „Srebro”

Dowódca:

• por. Kazimierz Kluczewski ps. „Pijok”

Dwa bataliony: olkuski i kluczewski.

Jednostki partyzanckie brygady

Osobny artykuł: Surowiec (oddział).

Upamiętnienie

• płyta upamiętniająca śmierć pięciu konspiratorów GL PPS-AK 1 lutego 1944 (Sosnowiec, ul. Floriańska)^[8]
• tablica upamiętniająca śmierć czterech partyzantów „Surowca” przebywający na kwaterze 14 marca 1944 (Sosnowiec, ul. Przechodnia 5)^[9]
• tablica upamiętniająca śmierć szer. Edwarda Janasa ps. „Kali” (Będzin, mur przy głównej bramie do zespołu pałacowo-parkowego)^[10]

Zobacz też

• Gwardia Ludowa WRN
• Surowiec (oddział)
• Inspektorat Sosnowiec Armii Krajowej

Przypisy

1. K. Englicht, S. Fertacz, Żołnierze zapomniani. Gwardia Ludowa PPS w Zagłębiu Dąbrowskim (1940–1945), w: "Nowe Zagłębie", nr. 3/4 (33/34), 2014, s. 42
2. P. Matusak, Polski ruch oporu 1939- 1945, Katowice 1987, s. 262.
3. A. Czystowski, Wolność, Równość, Niepodległość (22 października 1939 - 11 lutego 1945), „Z Pola Walki”, nr 33(123), Warszawa 1988, s. 116.
4. P. Matusak, Ruch oporu w Polsce 1939-1945, Katowice 1987, s. 163-164.
5. K. Englicht, S. Fertacz, Żołnierze zapomniani. Gwardia Ludowa PPS w Zagłębiu Dąbrowskim (1940–1945), [w:] "Nowe Zagłębie", nr. 3/4 (33/34), 2014, s. 43.
6. Tabliczka #2305 [online], armiakrajowa.org.pl [dostęp 2020-02-23] (ang.).
7. K. Englicht, S. Fertacz, Żołnierze zapomniani. Gwardia Ludowa PPS w Zagłębiu Dąbrowskim (1940–1945), [w:] "Nowe Zagłębie", nr. 3/4 (33/34), 2014, s. 42
8. Płyta upamiętniająca hitlerowski mord na członkach GL-PSS w 1 lipca 1944 roku - Sosnowiec [online], wikimapia.org [dostęp 2020-03-17] (pol.).
9. Sosnowiec: Uroczystości w rocznicę śmierci żołnierzy GL PPS [ZDJĘCIA] | Sosnowiec Nasze Miasto [online], sosnowiec.naszemiasto.pl [dostęp 2020-03-17] (pol.).
10. Dh. Komendant – Strona 3 – Hufiec ZHP Ziemi Będzińskiej [online], bedzin.zhp.pl [dostęp 2020-03-17] (pol.).

Bibliografia

• Piotr Matusak, Polski ruch oporu 1939-1945, Katowice 1987.