38 Dywizja Piechoty (II RP)

38 Dywizja Piechoty Rezerwowa (38 DP rez.) – wielka jednostka piechoty Wojska Polskiego II RP.

Ten artykuł dotyczy 38 Dywizji Piechoty okresu II RP. Zobacz też: 38 Dywizja Piechoty – stronę ujednoznaczniającą.

38 Dywizja Piechoty

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1939
Rozformowanie	1939
Dowódcy
Pierwszy	płk Alojzy Wir-Konas
Działania zbrojne
kampania wrześniowa bitwa pod Jaworowem (15–16 IX 1939)
Organizacja
Kryptonim	„Felicja”
Rodzaj sił zbrojnych	Wojska lądowe
Rodzaj wojsk	Piechota
Podległość	Grupa Operacyjna „Tarnów”

W czasie kampanii wrześniowej dywizja walczyła w składzie Armii „Karpaty”. Została zorganizowana w Łunińcu i dowieziona koleją w rejon Dobromila, potem cofnięta pod Mościska do zamierzonego przeciwuderzenia pod Radymnem. Uczestniczyła w walkach pod Janowem i nad Wereszycą. Zniszczona pod Hołoskiem w czasie przebijania się do Lwowa^[1].

Formowanie dywizji

Dywizja nie istniała w organizacji pokojowej wojska. Została sformowana poza planem mobilizacyjnym „W”, w I rzucie mobilizacji powszechnej, począwszy od 31 sierpnia 1939 roku, na bazie jednostek organizacyjnych Korpusu Ochrony Pogranicza: Brygady KOP „Polesie”, pułku KOP „Snów”, pułku KOP „Sarny” i pułku KOP „Zdołbunów”.

Kwaterę główną dywizji mobilizowało dowództwo brygady KOP „Polesie” oraz dowództwo KOP. 96 pułk piechoty mobilizowany był przez bataliony KOP: I batalion przez batalion KOP „Stołpce”, II batalion przez batalion KOP „Kleck”, III batalion przez batalion KOP „Ludwikowo”^[2].

Dowództwo 97 pułku piechoty, jego II batalion oraz kompanię gospodarczą, kompanię przeciwpancerną i pluton łączności, mobilizował batalion KOP „Rokitno”. I batalion mobilizował batalion KOP „Dawidgródek”, a III batalion batalion KOP „Bereźne”^[2].

Dowództwo 98 pułk piechoty oraz jego I batalion mobilizowane były przez batalion KOP „Hoszcza”. II batalion mobilizowany był przez batalion KOP „Ostróg”, a III przez batalion KOP „Dederkały”^[2].

Jako kawaleria dywizyjna w skład dywizji weszły połączone szwadrony kawalerii KOP „Stołpce” i „Kleck”^[2].

Walki w kampanii wrześniowej

38 DP (rez.) początkowo przeznaczona była do GO „Tarnów”, której wojska miały wesprzeć działania Armii „Kraków” i Armii „Karpaty”. Sama dywizja miała być sformowana na dzień 9 września. Ostatecznie – po skoncentrowaniu się w rejonie Niżankowic – przekazana została do Armii „Karpaty”. 10 września otrzymała rozkaz przejścia do rejonu Medyki^[3][4], z wyjątkiem 96 pp, który najpierw miał pozostać w Niżankowicach, a następnie przejść do Pikulic. 11 września w czasie marszu do Medyki dywizja miała zostać zawrócona na Dobromil, jednakże jej dowódca, wobec trudności zawrócenia kolumn na polnych drogach, postanowił dojść do Medyki, a drogę powrotną przebyć kolejnej nocy (12/13 IX). 12 września o 17:00 idąca na południe dywizja po raz kolejny otrzymała rozkaz zmiany kierunku marszu, tym razem na Mościska, gdzie stała się częścią zgrupowania gen. Kazimierza Sosnkowskiego^[5]. Pod jego dowództwem 38 DP skierowała się na Lwów, po drodze zdobywając Sądową Wisznię i wyrzucając z niej oddziały niemieckiej 2 Dywizji Górskiej. Następnie kontynuowała odwrót na Lwów przez lasy janowskie (bitwa pod Jaworowem). 17 września skoncentrowała się w Janowie, gdzie zostało okrążone całe zgrupowanie. Przez cały dzień broniła się przed niemieckimi atakami pod Janowem i Wereszczycą. Janów przechodził z rąk do rąk, a wieczorem dywizja wycofała się do Brzuchowic. Tu odtworzono z resztek dywizji dwu-batalionowy 96 pp. Do Lwowa 19 września dotarli tylko nieliczni. Dywizja przestała istnieć wykrwawiona do końca.

Organizacja wojenna i obsada personalna 38 DP (rez.) we wrześniu 1939

Obsada personalna Dowództwa 38 DP (rez.)^[6][a]

• dowódca dywizji – płk Alojzy Wir-Konas (dowódca PD 21 DPG)
• szef sztabu – ppłk dypl. Tadeusz August Ludwik Wallich
• dowódca piechoty dywizyjnej – płk Józef Pecka (dowódca pułku KOP „Zdołbunów”)
• dowódca artylerii dywizyjnej – płk Stefan Zielke (dowódca 16 pal)
• oficer operacyjny – kpt. dypl. Jan Wollak (oficer WBH)
• oficer informacyjny – kpt. Jerzy Nowacki
• dowódca łączności – kpt. łącz. Jan Roch Leonowicz z pułku KOP „Snów”^[7]
• pomocnik dowódcy łączności – por. łącz. rez. Teodor Hoffman^[7]
• kwatermistrz – mjr dypl. Tadeusz Ryczel
• szef sanitarny – mjr lek. Kazimierz Maresch
• płatnik – kpt. int. Aleksander Kazimierz Siwkowski †1940 Charków^[8]
• komendant kwatery głównej – kpt. Jan Jarmiński

Planowana organizacja wojenna 38 DP^[9]
Nie zdołano przygotować mobilizacji kompanii saperów, samodzielnej kompanii karabinów maszynowych i broni towarzyszącej, kompanii kolarzy, parku intendentury i plutonu parkowego uzbrojenia oraz kompletu jednostek służby zdrowia z wyjątkiem kompanii sanitarnej.
Mobilizacja pododdziałów taborów została zlecona kadrze 6 dywizjonu taborów w Jaworowie, a mobilizacja kompletu jednostek łączności została powierzona kompanii łączności KOP „Snów”.
Szwadron kawalerii dywizyjnej został zorganizowany w oparciu o szwadrony kawalerii KOP „Kleck” i „Stołpce”.

Dowództwo 38 Dywizji Piechoty Rezerwowej (Brygada KOP „Polesie”)

• dowódcy broni i szefowie służb
• sztab

Kwatera Główna 38 Dywizji Piechoty (Brygada KOP „Polesie”)

• kompania asystencyjna nr 194 (baon KOP „Sienkiewicze”) – kpt. adm. (piech.) Stanisław II Konasiewicz †1940 Charków^[10]
• pluton łączności Kwatery Głównej nr 49 – ppor. łącz. Jarosław Ładysław Moll^[7]
• pluton pieszy żandarmerii nr 49
• poczta polowa
• sąd polowy nr 93 (Brygada KOP „Polesie”)
• kompania gospodarcza KG 38 DP (Brygada KOP „Polesie”)

Piechota dywizyjna

• 96 pułk piechoty (rezerwowy)
• 97 pułk piechoty (rezerwowy)
• 98 pułk piechoty (rezerwowy)

Artyleria dywizyjna

• 38 pułk artylerii lekkiej (rezerwowy) – ppłk Teofil Szadziński

Jednostki broni

• szwadron kawalerii dywizyjnej nr 49 – rtm. Stanisław Neyman (d-ca połącz. szw. KOP „Stołpce” i „Kleck”)
• kompania telefoniczna nr 49
  • dowódca kompanii – kpt. łącz. Tadeusz Jankowski z CSP KOP^[7] †1940 Charków^[11]
  • dowódca plutonu – ppor. rez. Henryk Chmielewski^[7]
• pluton radio nr 49 – ppor. łącz. Tadeusz Franciszek Ksawery Pierczyński z 1 btlgr^[7] †1940 Charków^[12]
• drużyna parkowa łączności nr 49

Jednostki i zakłady służb

• kompania sanitarna (pluton sanitarny KOP)
• dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 631 (Kadra 6 Dywizjonu Taborów)
• dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 632
• kolumna taborowa parokonna nr 631
• kolumna taborowa parokonna nr 632
• kolumna taborowa parokonna nr 633
• kolumna taborowa parokonna nr 634
• kolumna taborowa parokonna nr 635
• kolumna taborowa parokonna nr 636
• kolumna taborowa parokonna nr 637
• kolumna taborowa parokonna nr 638
• warsztat taborowy nr 631

Osobny artykuł: Organizacja wojenna polskiej dywizji piechoty w 1939 roku.

Jednostki przydzielone
W dniach 7–9 września 1939 roku do rejonów wyładowania dywizji w Dobromilu, a następnie w Niżankowicach nie dotarły 52 i 62 dywizjony artylerii lekkiej, kompania sanitarna i znaczna część taborów. W związku z powyższym dywizji zostały podporządkowane samodzielne dotąd pododdziały^[13]:

• kompania karabinów maszynowych przeciwlotniczych typ B nr 64 sformowana we Lwowie przez 40 pp, dowodzona przez kpt. rez. Józefa Wolframa
• szpital polowy nr 51 – mjr lek. dr Stefan Łubkowski^[b] zmobilizowany przez 6 Szpital Okręgowy we Lwowie^[c].

15 września 1939 roku szef sanitarny GO „Południowej”, mjr dr Ignacy Chrzanowski polecił komendantowi szpitala polowego nr 603 zdeponować posiadany materiał sanitarny w szpitalu polowym nr 602 w Sądowej Wiszni, ze zwolnionych wozów utworzyć kompanię sanitarną konną dla szefa sanitarnego 38 DP w folwarku Dmytrowice, z personelu szeregowych utworzyć patrole sanitarne dla kompanii sanitarnej konnej, a pozostały personel (płatnik, oficer gospodarczy i aptekarz) wcielić do kompanii sanitarnej konnej. W myśl rozkazu majora Chrzanowskiego zaimprowizowana kompania sanitarna konna pełniła funkcję kompanii sanitarnej 38 DP^[15].

Uwagi

1. W nawiasach podano stanowiska służbowe oficerów dywizji zajmowane przed mobilizacją.
2. Ppłk lek. dr Stefan Łubkowski ur. 10 listopada 1894 w Mościskach, w Galicji, w rodzinie Władysława. W 1913 złożył maturę w Zakładzie Naukowo-Wychowawczym Ojców Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem. Do Wojska Polskiego został przyjęty z byłej armii austro-węgierskiej w stopniu podporucznika sanitarnego. Do mobilizacji był kierownikiem pracowni dentystycznej 6 Szpitala Okręgowego we Lwowie. Zmarł 7 sierpnia 1946. Został pochowany na cmentarzu Wrexham^[14].
3. Ryszard Dalecki, Armia „Karpaty” w wojnie obronnej 1939 r. s. 136, 236, 261 i 271. Ryszard Rybka, Kamil Stepan, Najlepsza broń ... s. CXL-CXLI twierdzą, że z wyjątkiem kompanii sanitarnej nie zdążono przygotować mobilizacji żadnego z pododdziału służby zdrowia 38 DP. Z prac wymienionych autorów oraz Piotra Zarzyckiego, Plan mobilizacyjny „W”... wynika, że pododdziały służby zdrowia mobilizowane przez 6 Szpital Okręgowy nosiły numery zaczynające się od cyfry sześć. Prawdopodobnie chodzi o Szpital Polowy nr 61 sformowany ósmego dnia mobilizacji (7 września) w mobilizacji powszechnej, w Przemyślu, przez 10 Szpital Okręgowy.

Przypisy

1. Zawilski 2019 ↓, s. 797.
2. Prochwicz i 4/1994 ↓, s. 9.
3. Prochwicz 2003 ↓, s. 150.
4. Jurga 1975 ↓, s. 260.
5. Marian Porwit „Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku”, Wyd. Czytelnik Warszawa 1983, tom 2, strony 473, 476, 481
6. Prochwicz 2003 ↓, s. 372.
7. Leonard 1991 ↓, s. 244.
8. Artur Ochał: Aleksander Kazimierz Siwkowski. Muzeum Polskich Formacji Granicznych. [dostęp 2023-09-28].
9. W nawiasach podano nazwy jednostek mobilizujących.
10. Księga Cmentarna Charkowa 2003 ↓, s. 239.
11. Księga Cmentarna Charkowa 2003 ↓, s. 184.
12. Księga Cmentarna Charkowa 2003 ↓, s. 411.
13. Ryszard Dalecki, Armia „Karpaty” w wojnie obronnej 1939 r. s. 136.
14. Wykaz poległych 1952 ↓, s. 215.
15. Ryszard Dalecki, Armia „Karpaty” w wojnie obronnej 1939 r. s. 409

Bibliografia

• Wykaz poległych i zmarłych żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na obczyźnie w latach 1939-1946. Londyn: Instytut Historyczny im. gen. Sikorskiego, 1952.
• Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
• Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Władysław Leonard: Dowództwa i łączność. Obsada we wrześniu 1939. [w:] B.I.9c [on-line]. IPMS, styczeń 1991. [dostęp 2018-10-31].
• Jerzy Prochwicz: Formacje Korpusu Ochrony Pogranicza w 1939 roku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003. ISBN 83-88973-58-4.
• Jerzy Prochwicz. Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny, Część II. Przemiany organizacyjne i przygotowania wojenne KOP w 1939 roku. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4 (150), s. 148-160, 1994. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182.
• Ryszard Dalecki, Armia „Karpaty” w wojnie obronnej 1939 r., Krajowa Agencja Wydawnicza, Rzeszów 1989, wyd. II, ISBN 83-03-02830-8
• Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.
• Piotr Zarzycki, Plan mobilizacyjny „W”. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny, Oficyna Wydawnicza „Ajaks” i Zarząd XII Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Pruszków 1995, ISBN 83-85621-87-3
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan, Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja, Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, Warszawa 2010, ISBN 978-83-86100-83-5