ਬਾਬਰ
ਪਹਿਲਾ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ / From Wikipedia, the free encyclopedia
ਬਾਬਰ (Persian: بابر, romanized: Bābur, lit. 'tiger'; ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਚਾਰਨ: [bɑːbʊr]; 14 ਫਰਵਰੀ 1483 – 26 ਦਸੰਬਰ 1530), ਜਨਮ ਮਿਰਜ਼ਾ ਜ਼ਹੀਰ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ, ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦੁਆਰਾ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਤੈਮੂਰ ਅਤੇ ਚੰਗੇਜ਼ ਖਾਨ ਦਾ ਵੰਸ਼ਜ ਸੀ।[1][2][3] ਉਸ ਨੂੰ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਫਿਰਦੌਸ ਮਾਕਾਨੀ ('ਸਵਰਗ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ') ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।.[4]
ਬਾਬਰ | |||||
---|---|---|---|---|---|
ਪਹਿਲਾ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ | |||||
ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ | 20 ਅਪਰੈਲ 1526 – 26 ਦਸੰਬਰ 1530 | ||||
ਪੂਰਵ-ਅਧਿਕਾਰੀ | ਇਬਰਾਹਿਮ ਲੋਧੀ (ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਆਖਰੀ ਸੁਲਤਾਨ) | ||||
ਵਾਰਸ | ਹੁਮਾਯੂੰ | ||||
ਕਾਬੁਲ ਦਾ ਅਮੀਰ | |||||
ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ | 1504–1526 | ||||
ਪੂਰਵ-ਅਧਿਕਾਰੀ | ਮੁਕਿਨ ਬੇਗ਼ | ||||
ਵਾਰਸ | ਖ਼ੁਦ (ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ) | ||||
ਫ਼ਰਗਨਾ ਦਾ ਅਮੀਰ | |||||
ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ | 1494–1497 | ||||
ਪੂਰਵ-ਅਧਿਕਾਰੀ | ਉਮਰ ਸ਼ੇਖ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੂਜਾ | ||||
ਜਨਮ | 14 ਫ਼ਰਵਰੀ 1483 ਅੰਦੀਜਾਨ, ਉਜ਼ਬੇਕਿਸਤਾਨ | ||||
ਮੌਤ | 26 ਦਸੰਬਰ 1530 (ਉਮਰ 47) ਆਗਰਾ, ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ | ||||
ਦਫ਼ਨ | |||||
ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ | ਆਇਸ਼ਾ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗ਼ਮ ਜ਼ੈਨਾਬ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ ਮਸੂਮਾ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ ਮਾਹਮ ਬੇਗ਼ਮ ਦਿਲਦਾਰ ਬੇਗਮ ਗੁਲਨਾਰ ਗੁਲਰੁਖ ਬੇਗਮ ਮੁਬਾਰਿਕਾ ਯੂਸਫਜ਼ਈ | ||||
ਔਲਾਦ | ਹੁਮਾਯੂੰ, ਪੁੱਤਰ ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ, ਪੁੱਤਰ ਅਸਕਰੀ ਮਿਰਜ਼ਾ, ਪੁੱਤਰ ਹਿੰਦਲ ਮਿਰਜ਼ਾ, ਪੁੱਤਰ ਅਲਵਰ ਮਿਰਜ਼ਾ, ਪੁੱਤਰ ਫ਼ਖ਼ਰ-ਉਨ-ਨਿਸਾ, ਪੁੱਤਰੀ ਗੁਲਰੰਗ ਬੇਗਮ, ਪੁੱਤਰੀ ਗੁਲਬਦਨ ਬੇਗਮ, ਪੁੱਤਰੀ ਗੁਲਚਿਹਰਾ ਬੇਗਮ, ਪੁੱਤਰੀ ਅਲਤੂਨ ਬਿਸ਼ਿਕ, ਪੁੱਤਰ | ||||
| |||||
ਘਰਾਣਾ | ਤੈਮੂਰ ਵੰਸ਼ (ਜਨਮ ਤੋਂ) ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ (ਸੰਸਥਾਪਿਕ) | ||||
ਪਿਤਾ | ਉਮਰ ਸ਼ੇਖ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੂਜਾ | ||||
ਮਾਤਾ | ਕੁਤੁਲੂਗ਼ ਨਿਗਾਰ ਖ਼ਾਨਮ | ||||
ਧਰਮ | ਸੁੰਨੀ ਇਸਲਾਮ |
ਚਗਤਾਈ ਤੁਰਕੀ ਮੂਲ ਦਾ[5] ਅਤੇ ਫਰਗਾਨਾ ਘਾਟੀ (ਅਜੋਕੇ ਉਜ਼ਬੇਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ) ਵਿੱਚ ਅੰਦੀਜਾਨ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਬਾਬਰ ਉਮਰ ਸ਼ੇਖ ਮਿਰਜ਼ਾ (1456-1494, 1469 ਤੋਂ 1494 ਤੱਕ ਫਰਗਾਨਾ ਦਾ ਗਵਰਨਰ) ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਤੈਮੂਰ (1336-1405) ਦਾ ਪੜਪੋਤਾ ਸੀ। ਬਾਬਰ ਨੇ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ 1494 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਖਸੀਕੇਂਤ ਵਿੱਚ ਫਰਗਾਨਾ ਦੇ ਸਿੰਘਾਸਣ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਸਮਰਕੰਦ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਫਰਗਾਨਾ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ। ਫਰਗਾਨਾ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜਿੱਤਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਸਮਰਕੰਦ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ। 1501 ਵਿੱਚ, ਦੋਵਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ ਉਸਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਈ ਜਦੋਂ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ੈਬਾਨੀ ਖਾਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। 1504 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਕਾਬੁਲ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਅਬਦੁਰ ਰਜ਼ਾਕ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ ਸੀ, ਜੋ ਉਲੁਗ ਬੇਗ II ਦੇ ਨਵਜੰਮੇ ਵਾਰਸ ਸੀ। ਬਾਬਰ ਨੇ ਸਫਾਵਿਦ ਸ਼ਾਸਕ ਇਸਮਾਈਲ ਪਹਿਲੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਤੁਰਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜਿੱਤ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮਰਕੰਦ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਸਿਰਫ ਇਸਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਗੁਆਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਵੀਆਂ ਜਿੱਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੇਬਾਨੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ।
ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਸਮਰਕੰਦ ਨੂੰ ਗੁਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬਾਬਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਭਾਰਤ ਵੱਲ ਮੋੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਸਫਾਵਿਦ ਅਤੇ ਓਟੋਮਨ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਤੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।[6] ਉਸਨੇ 1526 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਇਬਰਾਹਿਮ ਲੋਧੀ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ, ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਇੱਕ ਖਰਚੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀ ਜੋ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੇਵਾੜ ਰਾਜ, ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਦੇ ਯੋਗ ਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ, ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।[7] ਸਾਂਗਾ ਨੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਈ ਰਾਜਪੂਤ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 100,000 ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਨਾਲ ਬਾਬਰ 'ਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਬਰ ਦੀ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਕੁਸ਼ਲ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਫਾਇਰਪਾਵਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾੰਗਾ ਨੂੰ ਖਾਨਵਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਹਾਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਖਾਨੁਆ ਦੀ ਲੜਾਈ ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ, ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਨਿਰਣਾਇਕ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਦੀ ਹਾਰ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੁਗਲ ਜਿੱਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਟਰਸ਼ੈੱਡ ਘਟਨਾ ਸੀ।[8][9][10]
ਬਾਬਰ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਵਿਆਹ ਕੀਤੇ। ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਮਾਯੂੰ, ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਅਤੇ ਹਿੰਦਲ ਮਿਰਜ਼ਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ। 1530 ਵਿੱਚ ਆਗਰਾ ਵਿੱਚ ਬਾਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਉਸ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਹੋਇਆ। ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਆਗਰਾ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ, ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੁਲ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ।[11] ਉਹ ਉਜ਼ਬੇਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਕਿਰਗਿਜ਼ਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲੋਕ ਗੀਤ ਬਣ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਚਘਾਤਾਈ ਤੁਰਕੀ ਵਿੱਚ ਬਾਬਰਨਾਮਾ ਲਿਖਿਆ; ਇਸਦਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਉਸਦੇ ਪੋਤੇ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੇ ਰਾਜ (1556-1605) ਦੌਰਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।