From Wikipedia, the free encyclopedia
Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс (товчоор Хятад) — Дорнод Азид оршсон бүрэн эрхт улс.
Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс ᠪᠦᢉᠦᠳᠡ ᠨᠠᠶᠢᠷᠠᠮᠳᠠᠬᠤ ᠬᠢᠲᠠᠳ ᠠᠷᠠᠳ ᠤᠯᠤᠰ | |
|---|---|
 Төрийн далбаа
.svg) Үндэсний сүлд
| |
| Төрийн дуулал: 义勇军进行曲 Yìyǒngjūn Jìnxíngqǔ "Сайн дурынхны марш" | |
 БНХАУ-ын хяналтад байгаа газар нутгийг хар ногооноор харуулав; нэхэмжилсэн боловч хяналтгүй газар нутгийг цайвар ногооноор харуулав | |
| Нийслэл | Бээжин 39°55′N 116°23′E |
| Томоохон хот хүн амын тоогоор | Шанхай |
| Албан ёсны хэл | Хятад хэл[a] |
| Хүлээн зөвшөөрөгдсөн орон нутгийн хэл | |
| Албан бичиг | Хялбаршуулсан Хятад ханз[b] |
| Угсаатны бүлгүүд (2020)[1] | |
| Шашин (2020)[2] |
|
| Ард түмний нэршил | Хятадууд |
| Төр засаг | Нэгдмэл Коммунист нэг-намын социалист бүгд найрамдах улс |
• Нам төрийн удирдагч[c] | Ши Жиньпин |
• Ерөнхий Сайд | Ли Кэчян |
• Их Хурлын Дарга | Ли Жаньшу |
| Ван Ян | |
| Хууль тогтоох байгууллага | Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хурал |
| Түүх | |
| МЭӨ 2070 | |
| МЭӨ 221 | |
| 1912 оны 1 сарын 1 | |
• Бүгд Найрамдах Ард Улсын тунхаглал | 1949 оны 10 сарын 1 |
| 1954 оны 9 сарын 20 | |
| 1982 оны 12 сарын 4 | |
| 1999 оны 12 сарын 20 | |
| Газар нутаг | |
• Нийт | 9,596,961 км2[e] (3 / 4) |
• Усны эзлэх талбай (%) | 2.8 |
| Хүн ам | |
• 2022 тооцоо | 1,410,539,758[3] (1) |
• 2020 тооллого |  1,411,778,724[3] (1) |
• Нягтаршил | 145[4]/км2 (83) |
| ДНБ (ХАЧП) | 2022 тооцоо |
• Нийт | ▲ $30.074 их наяд[5] (1) |
• Нэг хүнд ноогдох | ▲ $21,291[5] (72) |
| ДНБ (нэрлэсэн) | 2022 тооцоо |
• Нийт | ▲ $18.321 их наяд[5] (2) |
• Нэг хүнд ноогдох | ▲ $12,970[5] (67) |
| ОТББИ (2019) | 38.2[6] дундаж |
| ХХИ (2021) | ▲ 0.768[7] өндөр · 79 |
| Мөнгөний нэгж | Хятадын юань (元/¥)[f] (CNY) |
| Цагийн бүс | UTC+8 (CST) |
| Огнооны формат | жжжж-сс-өө (年/月/日) |
| Жолооны тал | баруун (Эх газрын Хятад) зүүн (Хонконг ба Макао) |
| Утасны томьёо | +86 +852 (Хонконг) +853 (Макао) |
| Домэйн нэр |
|
Хятад улс 9.6 сая км2 нутаг дэвсгэртэй дэлхийн 3-р том орон бөгөөд зүүн талаараа Номхон далайд тулж бусад талаараа Вьетнам, Лаос, Бирм, Бутан, Энэтхэг, Балба, Пакистан, Афганистан, Тажикистан, Киргиз, Казах Монгол, Орос, Хойд Солонгос гэсэн 14 улстай хиллэдэг. Хангай говь, халуун сэрүүн гээд газрын тогтоц, уур амьсгал янз бүр. Тайвань, Энэтхэг зэрэг хэдэн оронтой газар нутгийн маргаантай. 1.36 тэрбум буюу дэлхийн хамгийн олон хүнтэй улс юм. Үндсэн хүн ам хятад үндэстнийг (91.5%) багтаагаад 56 нэрийн ард түмэн байна. Албан ёсны хэл — хятад. Нийслэл — Бээжин.
Хятадад эртнээс соёл иргэншил тогтсон. Домгийн Ся улсаас хойш НТӨ 221 онд Цинь улс хүчирхэгжиж хятад үндэстний анхны нэгдсэн улсыг үүсгэжээ. Олон улс халалцсаар 1911 онд манж Чин улс мөхсөнөөр хаант засгаас татгалзаж, бүгд найрамдах засаг авсан бөгөөд иргэний дайныг төгсгөж өнөөгийн БНХАУ 1949 онд байгуулагдсан. Коммунист (эв хамт) улс төрийн дэглэм, зах зээлийн баримжаат социалист (нийгэм журамт) эдийн засагтай, нэгдмэл төрийн байгууламжтай. Дотроо муж, өөртөө засах орон, төвөөс захирах хот, онцгой захиргаат орон гээд 33 нутаг болж хуваагддаг.
Хятад улс аж үйлдвэржиж, эдийн засаг нь тогтмол хурдтай өсч байгаа бөгөөд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээр Америкийн Нэгдсэн Улсын дараа 2-рт байна. Цөмийн зэвсэгтэй. 1971 онд Тайваньд байсан Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын- суудлыг зүй ёсоор авсан бөгөөд НҮБ-ын Аюулгүй зөвлөлийн байнгын гишүүн юм. Дэлхийн Худалдааны Байгууллага, АПЕК, Шанхайн Хамтын Ажиллагааны Байгууллага, Их Хорь зэрэг олон улсын байгууллагын гишүүн.
Хятад хэлээр улсын товч нэрийг «Жунгуо» (中国; Жунгаа) гэх бөгөөд тус улсад монголоор «ᠳᠤᠮᠳᠠᠳᠦ ᠤᠯᠤᠰ» (Дундад улс) гэж орчуулан бичдэг. Энэ нь соёл иргэншлийн төв гэсэн санаа, эрт цагт тойрж асан бүдүүлэг аймгуудаас ялгасан утга юм.
Харин дэлхийн бусад оронд дээрхээс гадна үндсэн хоёр төрлийн нэрээр нэрийдэж байна.
Нэг нь кидан үндэстнийг анх нэрийдсэнээс үүсэлтэй, монгол, оросоор дамжсан «Хита» төрөл. Үүнд «ᠬᠢᠲᠠᠳ», монгол кириллээр «Хятад», буриад, халимаг кирилээр «Хитад», «Китд» гэж бичих хамаарна. Урьдын «хятад улс» нь Сүн улс, Мин улс, Дундад Иргэн Улс гэж өөр өөр нэртэй бол одоогийнх Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс (БНХАУ) гэсэн нэртэй.
Нөгөө нь эртний Цинь улсын гарвалтай, самгарди, перс хэлээр дамжин тархсан «Чина» төрлийн нэрс юм.
Хятад улс 9,596,961 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, Канадаас бага, Америкаас ялимгүй том буюу дэлхийн 3-р том орон болно. Маргаантай газар нутаг ихтэй, тоо хэмжээ нарийн тохироогүй.
Хойд өргөргийн 18° — 54°, зүүн уртрагийн 73° — 130° дотор НҮБ-ийн ангиллаар Дорнод Азид оршино. Нутгийн хэсэг Хайнань нь зүүн өмнөд азид, ЮНЕСКО-гийн ангиллаар Шинжаан, Төвөд, Өвөр Монгол, Төвөд нь Төв Азид хамаарна.
Хятад 22,117 км хуурай газрын хилийн уртаар дэлхийд тэргүүлэх бөгөөд Вьетнам, Лаос, Мьянмар, Энэтхэг, Бутан, Балба, Пакистан, Афганистан, Тажикистан, Киргиз, Казахстан, Монгол, Орос, Умард Солонгос гэсэн 14 оронтой хиллэдэг. Дорнод захаараа Номхон далайд 18000 км эрэгтэй. Үүнд Бохайн тэнгис, Шар тэнгис, Дорнод Хятадын тэнгис, Тайванийн хоолой, Өмнөд Хятадын тэнгист гарах бөгөөд Өмнө Солонгос, Япон, Тайвань, Вьетнам, Филиппинтэй усан хил тогтоожээ.
Хятадын газрын гадарга хотгор гүдгэр. Нутгийн 33 хувийг уул нуруу, 26 хувийг тэгш өндөрлөг, 19 хувийг дов гүвээ, 12 хувийг нам доор газар, 19 хувийг гол мөрний сав газар эзэлнэ. Дорно умард талаар хүн ам шигүү суух тэнгисийн эргийн нам доор газар, Хятадын их тал байх ба умард нутгаар Монголын тэгш өндөрлөгийн өмнөд зах, баруун өмнөд хэсэгт Хөхнуур-Төвөдийн тэгш өндөрлөг (4000 м-ээс өндөр) байна. Дорно өмнөд нутгаар дов гүвээ хавтгай нутаг, баруун хойд хэсгээр Зүүнгар, Говь, Такламакан зэрэг эх газрын хотгор, хүнгүй цөлүүд байна. Хамгийн нам доор цэг Айдин нуур (−154 м) Турфаны хотгорт байна. Нутгийн өрнөд зах, хилээр голцуу Хималай, Кунь-Лунь, Памир, Каракорум, Тэнгэр уул (Тянь-Шань), Алтай зэрэг хөвч нурууд тогтжээ.
Дэлхийн 17 өндөр уулын 9 нь Хятадын хил дээр байдаг. Хималайн Эверест (8848 м), Лхоцэ (8516), Макалу (8485), Чо Оюу (8188), Каракорумын Чогори (8611), Гашербрум I (8080), Конгур (7649), Тэнгэр уулын Ялалтын оргил (7439), Кунь-Луний Улугмузтаг (6973), Алтайн Хүйтэн (4374) болон Утай (3061) зэрэг уулс байна.
Хятад улсын хуурай газрын 0.28 хувь гадаргын ус байна. 50,000 орчим гол горхины нийлбэр урт 420,000 километр. Хөх мөрөн (6300 км урт) Шанхай орчмоор, Хатан гол (Шар мөрөн) Тяньжинь орчмоор, Хар мөрөн (Амар) Оросын нутагт орж, Сувдан мөрөн Макао орчмоор далайд цутгадаг. Мөн Ляо, Хуай, Вэй, Ялу, Вэй, Юань, Шян, Тарим гол байх ба Меконг, Брахмапутра, Эрчис, Или гол Хятадын нутгаас эх авдаг. Хөх нуур (4340 км²), Ханка, Пуян, Дунтин, Тайхү, Далай, Хунзэ зэрэг нуур бий.
Гол мөрд тариалангийн газар болно. Эрт цагт үүсгэсэн Бээжингээс Ханжоу хүрэх усан суваг (1794 км) байна.
Хятад улс нүүрс, төмрийн хүдэр, газрын тос, шатдаг хий, сурьма, цайр, никель, гянт болд, давсны нөөцтэй.
Өмнөд нутгаар тропикийн дулаан уур амьсгал, умард захаар суб-арктикийн хүйтэн уур амьсгалтай. Төвөдийн өндөрлөгт альпийн уур амьсгалтай. Хармөрөн мужид I сард дунджаар −30 °C, VII сард 18 °C байх бол Хайнаньд I сард 17 °C, VII сард 28 °C байдаг.
Дорнод өмнөд эргээр жилийн 1500 мм-ээс дээш тунадас унадаг бол баруун хойд говь, цөлөөр 100 мм хүрэхгүй хур тунадастай.
Хятадад 34,687 зүйлийн амьтан ургамал байна. Дэлхийд зүйлийн тоогоор Бразил, Колумбийн дараа гуравдугаар байрт орно.
551 зүйлийн хөхтөн, 1221 зүйлийн жигүүртэн, 424 зүйлийн хоёр нутагтан, 333 зүйлийн шавж байгаагаас 840 зүйлийн амьтан мөхөх аюултай байгаас сэрэмжлэн улсын хэмжээнд 2349 тусгай хамгаалттай газар нутгийг зааж өгчээ.
Хятадад 30,000 гаруй зүйлийн ургамал бий. Ой олон төрлөөрөө байна. Хулс ихээр анхааралд өртдөг.
| Хятадын хүн амын тоо (1953-2010)[8] | ||
|---|---|---|
| Он | Хүн амын тоо | %± |
|
| ||
| 1953 | 582,603,417 | — |
| 1964 | 694,581,759 | 19.2% |
| 1982 | 1,008,175,288 | 45.1% |
| 1990 | 1,133,682,501 | 12.4% |
| 2000 | 1,265,830,000 | 11.7% |
| 2010 | 1,339,724,852 | 5.8% |
|
| ||
Хятадын "Синхуа" агентлагийн мэдээлж буйгаар 2021 онд 1,412,636,575 хүн амтай болжээ. Дэлхийн хамгийн олон хүнтэй улс юм. 16.6 хувь нь 14 хүртэлх насны хүүхэд, 70.1 хувь 15-60 настай, 13.3% нь 60-аас дээш ахмад настан байв. Дундаж наслалт — 73.2 жил, хүн амын жилийн өсөлт — 0.46%.[9]
1979 оноос «Нэг хүүхдийн бодлого» хэрэгжүүлэх болсон. Хэт өсөлтийг зогсоож, хэмжээг хязгаарлах, ядуурлыг бууруулахад амжилт олсон боловч ажиллах хүч цөөрөх, хүүхэд нуух, наймаалах муу үйл бас дагалджээ. Төрж буй хүүхдийн эр-эм хүйсийн харьцаа 105/100 болж гажсан бөгөөд 2010 онд бүр 118/100 байжээ.[10] 2013 оноос эхнэр нөхрийн аль нэг нь айлын ганц хүүхэд бол хоёр хүүхэдтэй байхыг зөвшөөрч зөөлрүүлсэн.[11]
БНХАУ ард иргэдээ хэл, яс үндсийг нь харгалзан 56 нэрээр бүртгэдэг. Үндсэн хүн ам Дотор газрын унаган, тариачин уламжлалтай хятад үндэстэн 91.5 хувийг бүрдүүлж, Төвөд Шиньжян хоёроос бусад муж, оронд дийлэнх олон болон амьдарч байна.
Үлдсэн 8.5 хувийг 16.9 сая жуан, 10.5 сая хотон үндэстэн, 10.3 сая манж, 10.0 сая уйгур, 9.4 сая мяо, 8.7 сая и, 8.3 сая тужя, 6 сая төвөд, 6 сая монгол, цаашилбал солонгос, казах, дуншян, дагуур, 3 мянган татар гээд 55 өөр нэрийн ард түмэн бүрдүүж байна.[12]
Улсын албан ёсны хэл нь хятад хэл. Хятад хэлтний 70 хувь нь үндсэн аялга буюу умард аялгаар (мандарин) ярьж байна. Ү (Шанхайн), юэ (Хонконгийн), минь зэрэг олон аялга нь хоорондоо ойлголцоход төвөгтэй боловч бүгд нэг ханзаар бичих дүрэмтэй. 1956 оноос хялбар ханз хэрэглэсэн.
Өмнөд нутгаар тай-кадай, төвөд-бирм, мон-кхмер, умард нутгаар тунгус, монгол, түрэг төрлийн хэлээр хэлцэнэ.
Хятадууд күнз, бомбо (дао), будда гэсэн «гурван шашин ном»-ыг эртнээс идээшүүлж авсан.[13] Хотон үндэстэн болон түрэг угсаатан ислам шүтлэгтэй. БНХАУ эхэндээ шашныг хориглосон ч 1980-аад оноос хяналттай чөлөөлжээ.
Хятад улс хотжиж байгаа. 1990 онд хотын хүн ам 20% байсан бол 2007 онд 46% хотынхон болцгоосон.[14]
Ажил хайж хөдөөнөөс хот бараадсан 220 сая хүн бий.[15] Дотор газарт шигүү, өөртөө засах орнуудад сийрэг суудаг.
Бээжингийн ойрх агуйгаас 750,000 жилийн тэртээх «босоо хүн»-ий араг яс олсон.
НТӨ 7000 оны үед хамаарах бичиг зураг Жиахү гэдэг газраас олжээ.
Хятадад анх домгийн Шя улс НТӨ 2100 онд бүрэлдсэн ба хагас домгийн шинжтэй Шан, Жоу улсууд залган байв. Хатан гол (Шар мөрөн), Хөх мөрний адаг, Дотор газар үүссэн вант улсууд НТӨ 500 он болоход байлдагч олон тал болон зэрэгцэн оршсон байна. Эрт үед Хятадад Күнз, Мэнз, Сүнз зэрэг соён гэгээрүүлэгч, Сыма Цянь түүхч амьдарч байв.
НТӨ 221 онд Цинь Ши Хуан бусад улсыг байлдан дагуулж хятад үндэстний анхны нэгдсэн улсыг Шиань хотод төвлөн байгуулж, хэл бичгийн дүрэм, мөнгөний нэгж, хэмжих нэгж зэрэг нэгэн хэв болгожээ. Цинь улсын тавьсан суурин дээр Хань улс (НТӨ 206–НТ 220 он) тогтож газар нутгаа ихээр тэлж Солонгосын Когурё, Вьетнамын улс, Монголын Хүннү улстай хиллэх болжээ. Хан улсын үед күнзийн суртал дэлгэрч, төрийн ёс жигдэрсэн юм.
Дараа нь Гурван улсын үе (220–280), Жинь улс (265–420), Умард ба Өмнөд улсуудын үед тархай бутархай байлдаж байсны эцэст 581 онд Сүй улс дахин нэгтгэжээ. Когурётэй хийсэн дайны дараа хүчин муудаж төрийн эргэлтээр Тан улс байгуулагдсан. Тан улсын (618–907) үед уран зураг, яруу найраг хөгжиж, буддын шашин хүчтэй дэлгэрсэн бол Сүн улсын (960–1279) үед цаасан мөнгө хэвлэж, байнгын тэнгисийн цэрэгтэй болж, күнзийн үзэл эргэн иржээ. 11-р зуунд Хятадын хүн ам 100 сая хүрч олширсон байв.
13-р зуунд хятад үндэстэн, түүний Дотор газар бүхлээрээ харь хэлт монголчуудын харьяанд орсон. Их Монгол улс Евразийг нэлэнхүй эзлээд Хубилай хаан нийслэлийг Дайдуд (Бээжин) нүүлгэн, 1371 онд улсын нэрийг Юань хэмээгээд 1279 онд Сүн улсын үлдэгдлийг бүрэн даржээ. Юань улсын үед дөрвөлжин үсэг хэрэглэж, буддын шашныг улсын шашин болгож байв.
Юань улсыг хятад тариачин Жү Юаньжангийн удирдсан бослого нурааж Мин улсыг (1368-1644) үүсгэв. Мин улсын үед урлаг соёл цэцэглэж, хөлөг онгоц нь Африк хүрч аялсан ба Цагаан хэрэмийг ихээр барьж Наньжинд (өмнөд нийслэл) байсан нийслэлийг 1421 онд Бээжинд (умард нийслэл) авчирчээ. Ван Янмин күнзийн шинэ суртлыг нэвтрүүлсэн.
17-р зуунд умардын тариачин-нүүдэлчин манж үндэстэн хүчирхэгжив. 1644 онд Ли Зичөнгийн удирдсан бослого Бээжинг эзэлж Мингийн сүүлчийн хаан амиа хорлов. Мөн онд Мингийн жанжин Ү Сангуй Цагаан хэрэмийн хаалгыг манжийн цэрэгт онгойлгон өгсөнөөр манж Чин улс (1616-1912) Бээжинг эзлэн улмаар 1662 он гэхэд Дотор газрыг бүрэн дагуулжээ. Чин улс 18-р зууныг дуустал газар нутгаа ихээр тэлсэн нь Юань улсынхаас арай бага газар нутагтай байсан боловч 19-р зуунаас дотоодын хятад, мяо, дунган зэрэг ардын бослого, Британи, Франц зэрэг Европын империалист улсуудын гар дүрэлтэд хүчин доройтжээ. Хар тамхины нэгдүгээр дайнаар 1842 онд Хонконггийг Британид өгч, Япон-манжийн дайнд ялагдан 1895 онд Тайванийг Японд алджээ.
Хятадын үндсэрхэг үзэл сэргэж тэмцсээр 1911 оны Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал Чин улсыг мөхөөсөн ба Монгол тусгаар тогтносон.
1912 оны 1 сарын 1-нд Дундад Иргэн Улсыг Сунь Ятсен түр ерөнхийлөгч зарлан тунхаглав. Хятад орон бүгд найрамдах засагт шилжжээ. Удалгүй Чингийн жанжин асан Бээжинд суугаа Юань Шикай ерөнхийлөгч болсон ба Хятадын зүг бүрт жанжид бүлэг үүсгэх ба нэр төдий нэгдмэл, үнэндээ дайн байлдаан ихтэй байв. 1928 онд Гоминдан намын Чай Кайши нэгдсэн удирдлаганд оруулж Наньжинд нийслэлийг шилжүүлэв. Гэвч шинэ өрсөлдөгч буюу ЗХУ-аар дэмжигдсэн коммунист улс байгуулахыг хүсэгчид дайтаж эхэлжээ.
1931 онд Япон Хятадын зүүн хойд нутагт халдаж Манж-го улсыг үүсгэв. 1937-1945 оны хоорондох Япон-хятадын дайнд гоминдан болон коммунист хүчин эх орны төлөө эвсэв. 1945 онд Япон дайнд бууж өгсөн ба Тайвань буцаад Хятадын харьяанд ирэв.
Хэд хэд хүчтэй байлдсаны эцэст коммунист хүчин ялж 1949 онд Бээжинг нийслэл болгож, Гоминданы үлдэгдэл Тайвань руу дүрвэв.
1949 оны 10 сарын 1-нд Коммунист намын дарга Мао Зэдун Бээжингийн төв талбайд БНХАУ байгуулагдсаныг зарлан тунхаглав. Ардын Чөлөөлөх Арми 1950 онд Тайванийн (Гоминданы) харьяанд байсан Хайнанийг эзэлж авсан төдийгүй тусгаар байсан Төвөдийг эзэлж авав.
Мао газрыг хурааж, эдийн засаг, нийгмийн эрс хувьсгал хийж байв. «Их үсрэлтийн бодлого» нь амжилттай болоогүй, 1966 оны «Соёлын хувьсгал» нь бас л олон сая хүний амийг үрсэн. Мао 1976 онд нас барж Дэн Сяопин төрийн эрхэнд гарч 1978 оноос эдийн засгийг чөлөөлж эхэлсэнээр Хятад улс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт аажмаар шилжин холимог шинжинд оржээ. Мөн «Нэг хүүхдийн бодлого» хэрэгжүүлсэн. Одоогийн үндсэн хууль 1982 онд шинэчлэн батлагдсан. Энэ хугацаанд хүнд, хөнгөн аж үйлдвэр хөгжин «Дэлхийн үйлдвэр» хэмээн нэрлэгдэх болтлоо эдийн засаг нь өссөн юм.
1993 оны 3-р сараас Жян Жэминь, Жү Рунжи, 2002 оноос Ху Жинтао, Вэнь Жябао нар улсыг удирдав. Эдийн засаг, ардын амжиргаа дээшилсэн. Гэвч улс төрийн ардчилалгүй хэвээрээ бөгөөд 1989 оны ардчиллыг хүссэн Тяньаньмэний талбайн бослого, 2000-аад оны уйгур, төвөдийн салан тусгаарлах хөдөлгөөнийг цэргийн хүчээр дарав. 2005 онд Салан тусгаарлахын эсрэг хууль гаргасан.
2012 онд дараагийн удирдлага бую Ши Жиньпин, Ли Көчян нар нам, төр, засгийг тэргүүлэх болж «Нэг хүүхдийн бодлого»-ыг зөөлрүүлсэн.
БНХАУ 1954, 1975, 1978, 1982 онд үндсэн хуулиа шинэчилжээ. Үндсэн хуульд зааснаар «ажилчин анги удирдаж, ажилчин болон тариачны холбоонд түшиглэсэн ардын ардчилсан дэглэмт социалист улс» юм. Дэлхий дээр социалист улс цөөхөн үлдсэн.
Хятад улс нэг гоц намтай. Хятадын эв хамт нам (ХКН) нь 1921 онд байгуулагдсан, 1949 оноос эрх баригч нам болсон. Удирдах дээд байгууллага нь 5 жил тутамд хуралддаг Их хурал, түүнээс сонгогдсон Төв хороо юм. Үнэндээ Намын төв хорооны 500 гишүүн, түүний Улс төрийн товчооны 7 гишүүн улсыг удирддаг.[16]
БНХАУ дэлхийн 180 улстай дипломат харилцаатай, 171 улсад Элчин сайдын яамтай байна. 1971 онд Тайвань (БНХУ)-д хадгалагдаж байсан НҮБ-ын суудал БНХАУ-д шилжин ирсэн. Хятад улс НҮБ-ын аюулгүйн зөвлөлийн байнгын 5 гишүүний нэг, Их хорь, БРИКС-ын бүлэг, Шанхайн Хамтын Ажиллагааны Байгууллагын гишүүн юм. Дорно Азийн уулзалт, АСЕАН-ы уулзалтад оролцдог.
БНХАУ ЗХУ-тай сайн харьцаатай байснаа 1960-аад оноос муудсан, Энэтхэгтэй Аксай Чин нутгаас болж дайтаж муудсан. Харин 1990 оноос хойш Орос, Энэтхэгтэй түншийн хэмжээнд хүртэл харьцаа сайжирсан. БНХАУ одоогоор Японтой Сэнкакү олтригийг булаацалдаж байгаа бөгөөд Тайванийг анхнаасаа л өөрийн гэж үзэн гадаад улстай харилцах эрхийг нь хааж иржээ.
1997 онд Хонконгийг Их Британиас, 1999 онд Макаог Португалаас буцаан авсан нь гадаад харилцааны том амжилт байв.
Хүний эрхийг зөрчиж, ардчиллыг боомилдог гэдгээрээ өрнөдийн орнуудаас их шүүмжлэл хүртдэг.
Хятад улс нутаг дэвсгэрээ таван түвшний олон нэгжээр хуваадаг.
| Зэрэг | Засаг захиргааны нэгж | Нутгийн тоо |
|---|---|---|
| I (мужийн) | муж | өөртөө засах орон | төвөөс захирах хот | онцгой захиргаат орон | 33 |
| II (аймгийн) | аймгийн энтэй хот | тойрог | өөртөө засах тойрог | аймаг | 332 |
| III (хошууны) | шянь | тойрог | хошууны энтэй хот | тусгай газар | ойт газар | өөртөө засах шянь | хошуу | өөртөө засах хошуу | 2,853 |
| IV (сумын) | балгас | шян | хороо | хошууны дүүрэг | бага ардын шян | сум | бага ардын сум | 40,466 |
| V (гацааны) | гацаа, тосгон, хэсэг | 704,386 |
Нэгдмэл улс. I дэсийн (мужийн зэргийн) 33 нутаг байна. Үүнд хоёр онцгой захиргаат орон (Хонконг, Макао) нь илүү их өөртөө засах эрх эдэлнэ. Мөн 22 муж, 5 өөртөө засах орон, 4 төвөөс захирах хот бий.
Зүүн хойд орон, баруун өмнөд орон гэх мэтээр 6 бүс болгон хуваадаг.
| № | Нутгийн нэр | Хятадаар | Талбай (км²) | Хүн ам (2010) | Нутгийн төв | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| — муж (省) — | ||||||
| 1 | Аньхуй | ᠠᠨᠾᠦ᠋ᠢ | 安徽 | 139,700 | 59,500,510 | Хөфэй |
| 2 | Ганьсү | ᠭᠠᠨᠰᠤ | 甘肃 | 454,300 | 25,575,254 | Ланьжоу |
| 3 | Гирин | ᠭᠢᠷᠢᠨ | 吉林 | 187,400 | 27,462,297 | Чанчүнь |
| 4 | Гуандун | ᠭᠤᠸᠠᠩᠳᠦ᠋ᠩ | 广东 | 180,000 | 104,303,132 | Гуанжоу |
| 5 | Гуйжоу | ᠭᠦᠢᠵᠸᠦ | 贵州 | 176,000 | 34,746,468 | Гуйян |
| 6 | Жөжян | ᠵᠸᠵᠢᠶᠠᠩ | 浙江 | 102,000 | 54,426,891 | Ханжоу |
| 7 | Жянсү | ᠵᠢᠶᠠᠩᠰᠦ | 江苏 | 102,600 | 78,659,903 | Наньжин |
| 8 | Жянши | ᠵᠢᠶᠠᠩᠰᠢ | 江西 | 167,000 | 44,567,475 | Наньчан |
| 9 | Ляонин | ᠯᠢᠶᠤᠤᠨᠢᠩ | 辽宁 | 145,900 | 43,746,323 | Мүгдэн |
| 10 | Сычуань | ᠰᠸᠴᠤᠸᠠᠨ | 四川 | 485,000 | 80,418,200 | Чөндү |
| 11 | Фүжянь | ᠹᠦᠵᠢᠶᠠᠨ | 福建 | 121,300 | 36,894,216 | Фүжоу |
| 12 | Хайнань | ᠬᠠᠶᠢᠨᠠᠨ | 海南 | 34,000 | 8,671,518 | Хайкоу |
| 13 | Хармөрөн | ᠬᠠᠷᠠᠮᠦ᠋ᠷᠡᠨ | 黑龙江 | 454,000 | 38,312,224 | Харбин |
| 14 | Хөбэй | ᠾᠸᠪᠸᠢ | 河北 | 187,700 | 71,854,202 | Шижяжуан |
| 15 | Хөнань | ᠾᠸᠨᠠᠨ | 河南 | 167,000 | 94,023,567 | Жөнжоу |
| 16 | Хөхнуур | ᠬᠥᠬᠡᠨᠠᠭᠤᠷ | 青海 | 721,200 | 5,626,722 | Шинин |
| 17 | Хүбэй | ᠬᠤᠪᠸᠢ | 湖北 | 185,900 | 57,237,740 | Үхань |
| 18 | Хүнань | ᠬᠤᠨᠠᠨ | 湖南 | 210,000 | 65,683,722 | Чанша |
| 19 | Шаньдун | ᠱᠠᠩᠳᠦ᠋ᠩ | 山东 | 153,800 | 95,793,065 | Жинань |
| 20 | Шаньси | ᠱᠠᠨ ᠰᠢ | 山西 | 156,300 | 35,712,111 | Тайюань |
| 21 | Шэньси | ᠱᠠᠨᠰᠢ | 陕西 | 205,600 | 37,327,378 | Шиань |
| 22 | Юньнань | ᠶᠦᠨᠨᠠᠨ | 云南 | 394,000 | 45,966,239 | Күньмин |
| — өөртөө засах орон (自治区) — | ||||||
| 23 | Гуанши | ᠭᠤᠸᠠᠩᠰᠢ | 广西 | 236,000 | 46,026,629 | Наньнин |
| 24 | Ниншя | ᠨᠢᠩᠰᠢᠶᠠ | 宁夏 | 66,400 | 6,301,350 | Иньчуань |
| 25 | Өвөр Монгол | ᠥᠪᠦᠷ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ | 內蒙古 | 1,183,000 | 24,706,321 | Хөх хот |
| 26 | Төвөд | ᠲᠦᠪᠡᠳ | 西藏 | 1,228,400 | 3,002,166 | Лхас |
| 27 | Шинжаан | ᠰᠢᠩᠵᠢᠶᠠᠩ | 新疆 | 1,660,400 | 21,813,334 | Өрөмч |
| — онцгой захиргаат орон (特别行政区) — | ||||||
| 28 | Макао | 澳门 | 29 | 552,300 | Макао | |
| 29 | Хонконг | 香港 | 1,104 | 7,061,200 | Хонконг | |
| — төвд захирагдах хот (直辖市) — | ||||||
| 30 | Бээжин | ᠪᠡᠭᠡᠵᠢᠩ | 北京 | 16,800 | 19,612,368 | Бээжин |
| 31 | Тяньжинь | ᠲᠢᠶᠠᠨᠵᠢᠨ | 天津 | 11,305 | 12,938,224 | Тяньжинь |
| 32 | Чунчин | ᠴᠦᠩᠴᠢᠩ | 重庆 | 82,300 | 28,846,170 | Чунчин |
| 33 | Шанхай | ᠱᠠᠩᠬᠠᠢ | 上海 | 6,341 | 23,019,148 | Шанхай |
_in_Rim_of_the_Pacific_(RIMPAC)_Exercise_2014.jpg)
Хятад улсын зэвсэгт хүчин нь Ардын Чөлөөлөх Арми юм. 2,285,000 хүн алба хааж байна. Цэргийн төв зөвлөл удирддаг. Хуурай замын цэрэг, цэргийн нисэх хүчин, тэнгисийн цэрэг, стратегийн цөмийн зэвсгийн хүчин, их бууны хорооноос бүрдэнэ. Батлан хамгаалахад 132 тэрбум $ зардгаараа АНУ-ын дараа 2-рт орно. ДНБ-ийн 1.5%-тай тэнцэнэ. Цөмийн 50-75 пуужин байна.
Зөвлөлтийн зэвсэг техникт суурилан дотооддоо үйлдвэрлэдэг. Сүүлийн үед Оросоос Су-30 сөнөөгч онгоц худалдан авсан ба өөрөө Чөндү Ж-10, Шэньян Ж-11 зэрэг нисэх онгоц үйлдвэрлэжээ. Байлдааны үндсэн танк 7950, хуягт 5000, их буу 6000-аас олон бий. ЗТЗ-99 танк, ХЧ-9 газар-агаар төрлийн пуужин, ЗБД-97 загварын хуягт машиныг сүүлд үйлдвэрлэн хэрэглэж байна. Умард, дорнод, өмнөд гэсэн тэнгисийн флоттой. Нисэх онгоц тээгч 1 хөлөг онгоц, 55 шумбагч, нийт 200 гаруй хөлөг онгоцтой.
2014 оны Хятад улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 10 их наяд ам.доллартай тэнцэж дэлхийд 2-р байр эзэлж байна. Нэг хүнд ноогдох ДНБ нэрлэсэн үнээр 7,589 $, худалдан авах чадвараар тэгшитгэсэн үнээр 12,880 $ (80-р байр) байв.
1949 оноос төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагтай байсан улс 1978 оноос эдийн засгийг чөлөөлж зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээр мэдэгдэхүйц үр дүнтэй байлаа. Хувийн өмчийг зөвшөөрсөн бөгөөд томоохон үйлдвэрүүд төрийн мэдэлд байдаг. Хятадын хямд, ихээр байгаа ажиллах хүчнийг ашиглахаар гадаадын хөрөнгө оруулалт их орсон бөгөөд үндэстэн дамнасан корпорациуд Хятадад хамгийн хямд зардлаар бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэж байна. Жилийн дундаж өсөлт тогтмол 10.5 хувь байдаг. Эрчим хүч, газрын тосны гол хэрэглэгч болсон. Жилд 3.9 их наяд $ бүтээгдэхүүн экспортолдгоороо дэлхийд тэргүүлдэг.
Мөнгөний нэгж нь — Хятадын юань. 2010 оноос эхлэн Орос улс доллараар биш юаниар Хятадтай наймаа хийдэг болсон.
Хятад улсад 1 тэрбум хүн гар утас, харилцуур утсаар холбогдож байна. 2013 онд 591 сая хүн байнга интернет хэрэглэж байсан.
Хятадын цахилгаан холбоо, Хятадын сүлжээ холбоо хоёр компани энэ салбарт тэргүүлдэг. Бэйдоу хэмээх хиймэл дагуулын сүлжээтэй.
2000-аад он болоход Хятад улсын бүх муж, орон хурдны замд холбогдсон. Хурдны замын нийт урт — 85,000 км. Жишээлэхэд 1991 онд Хөх мөрөн дээгүүр 6 гүүр байсан бол нэмж барьсаар 81 гүүр, хонгил болжээ. Жил болгон 40 сая автомашин шинээр худалдан авдаг. Ослын тоо нэмэгдсэн. 2011 онд 62 мянган хүн автомашины ослоор нас барсан. 470 сая унадуг дугуй хэрэглэгдэж байгаа.
Төмөр зам улсын өмчинд байна. 2013 оны байдлаар 103,144 км төмөр зам тавигджээ. Макаогаас бусад муж, орон төмөр замаар холбогдсон. Цагаан сарын үеэр ачаалал эрс нэмэгддэг. 2013 онд 2.1 тэрбум зорчигч, 4 тэрбум тонн ачаа тээш зөөсөн гэнэ. Бээжин—Шэньжэнь, Бээжин—Шанхай чиглэлийн хурдны төмөр зам барьсан. 2014 оны байдлаар 20 хотод метро баригдаад байна.
182 нисэх буудал бий. Бээжингийн нисэх буудал зорчигчийн тоогоор, Хонконг, Шанхайнх ачаа тээврээр дэлхийд дээгүүр байрт байна.
Хятадад утга зохиол НТӨ Жоугийн үеэс хөгжсөн. Эртний ном судрууд яруу найраг, одон орон, зурхай, анагаах ухааны чиглэлээр байдаг. Тан улсын үед Ли Бай, Ду Фу зэрэг алдарт яруу найрагчид байсан бол Мин улсын үед «Баруун этгээдэд зорчсон тэмдэглэл» зэрэг жүжиг, роман их бичигдэж, 20-р зуунд Жинь Юн алдартай үшя (хятад зодоон) зохиолуудаа бичсэн.
Хятадын нутагт ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвийн жагсаалтад бүртгэгдсэн соёлын өв 22, байгалийн өв 4, нийлмэл өв 4 бий.
Хятад хоол олон төрөл зүйл байна. Өмнөд нутагт цагаан будаа, умард нутагт талх, гоймонг түлхүү хэрэглэдэг байсан. Гахайн мах голчлон иддэг. Сычуань, Кантон, Жянсү, Шаьдун, Фужян, Хүнань, Аньхуй, Жөжян нутгийн хоол алдартай. Хэрчих, болгох, амтлах, чимэглэх хэв маяг янзтай. Буддын болон лал шашны тусгай хоол гэж бий. Өмнөд нь далайн бүтээгдэхүүн, ногоо, умард нь гурилан, хуурай бүтээгдэхүүний уламжлалтай.
Хөлбөмбөг, сагсан бөмбөг, ширээний теннис, бадминтон, усанд сэлэлт, снукерийг өргөнөөр тоглож, хичээллэдэг.
Го даам тоглодог. Хятад зодооныг үшя (күнфү) гэнэ. Тай чи чуань, чигун зэрэг зодооны арга байна. Луун завиар уралддаг.
Хятад 1932 оноос Олимпын наадамд оролцож эхэлсэн ба БНХАУ 1984 оноос хойш тасралтгүй баг тамирчдаа илгээх болжээ. 2008 онд нутагтаа хүлээн авсан Бээжингийн олимпод 51 алт, бүгд 100 медаль хүртэж багийн дүнгээр тэргүүлсэн. Өвлийн олимпод 3-4 алтан медаль хүртдэг. Усанд үсрэлт, хүндийн өргөлт, гимнастик, ширээний теннис, буудлага, бадминтон, усанд сэлэлт, жүдо, хөнгөн атлетик, шорт трекийн тэмцээн уралдаанд илүү амжилттай оролцсон. Зоу Кай гимнастикч 5 алтан медаль хураагаад байгаа.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
