Сон

Сон — низа на слики и чувства кои се појавуваат за време на спиењето.^[1] Содржината и целта на соништата не може целосно да се разбере, иако тие биле предмет на интерес низ историјата. Научната дисциплина која се занимава со соништата е позната како онирологија, а толкувањето на сонот се нарекува ониромантија.

„Сонот на витезот“ од Антонио де Переда

Содржина на соништата

Од 1940-ти до 1985 г., Калвин Хал собрал повеќе од 50.000 извештаи од соништа од Универзитетот Вестерн Ресерве (Western Reserve University). Во 1966 г. Хал и Ван де Кастл ја издале Анализата на содржината на соништата во која прикажале систем на кодирање за проучување на 1000 извештаи на соништа од студенти на универзитетот.^[2] Се докажало дека луѓето низ цел свет сонуваат главно исти работи. Целосните извештаи за соништа на Хал штитеникот на Хал, Вилијам Домхоф, ги направил достапни за јавноста во средината на 1990-ти, а дозволил и различни анализи.

Личните искуства од последниот ден или недела се најчесто вклучени во соништата.^[3]

Чувства

Најчесто чувство што се јавува во соништата е немир. Другите чувства вклучуваат болка, осаменост, страв, радост итн. Негативните чувства се многу почести од позитивните.^[2]

Сексуални теми

Анализираните податоци на Хал покажале дека сексуалните соништа не се појавуваат повеќе од 10 проценти од времето и се подоминантни во средината на тинејџерските години.^[2] Друго проучување покажало дека 8% од соништата на мажите и жените имаат сексуална содржина.^[4] Во некои случаи сексуалните соништа можат да резултираат со оргазам. Тие соништа се познати како еротски соништа.^[5]

Повторливи соништа

Додека соништата се сонуваат само еднаш, многу луѓе искусиле и повторливи соништа, што всушност претставува еден ист сон кој се јавил во различни прилики на спиење. Околу 70% од жените и 65% од мажите дале извештај за повторливи соништа.

Најчести теми

Анализата на содржините покажала дека се појавуваат некои најчести теми во соништата. Во нив спаѓаат: ситуации поврзани со училиштето, прогонување, трчање бавно на некое место, паѓање, доцнење, смрт на некоја жива личност, некој мртов дека е жив, паѓање на заби, летање, некои идни настани како родендени, годишнини итн. ( со различни сценарија), незгодни моменти, вљубување во некоја непозната личност, разочарување од некое испитување, неспособност да се движиш, невозможност да го фокусираш погледот, сообраќајни несреќи, дека си обвинет за некое злосторство кое не си го направил, случајно да сфатиш дека си гол, одење во тоалет и многу други.

Боја наспроти црно-бело

Дванаесет проценти од луѓето сонуваат само во црно-бело.^[6] Проучувањата од 1915 г. до 1950-тите се држеле до тоа дека најголем дел од соништата се црно-бели, но овие резултати почнале да се менуваат во 1960-тите. Во денешно време само 4,4 % од соништата на луѓе под 25 години се црно-бели. Неодамнешни истражувања укажуваат дека променетите резултати можеби се резултат на промената на телевизорите од црно-бели во боја.^[7]

Неврологија на спиењето и соништата

Главна статија: РЕМ спиење

ЕЕГ ги покажува мозочните бранови за време на РЕМ-спиењето

Нема општоприфатена биолошка дефиниција за сонувањето. Општите набљудувања покажуваат дека соништата се силно поврзани со брзото движење на очите т.е. РЕМ-спиењето, а на електроенцефалограм се гледа дека тогаш активноста на мозокот најмногу наликува на будност. Незапаметените соништа надвор од РЕМ-спиењето се најчесто обични во споредба со другите.^[8] За време на животниот век една личност минува околу шест години во сонување,^[9] што е околу два часа секоја вечер.^[10]) Повеќето од соништата траат од 5 до 20 минути.^[9] Инаку, не е познато од кој дел на мозокот потекнува сонот, дали постои едно единствено место одговорно за сонот, или пак сонот потекнува од повеќе делови на мозокот, или која е целта на сонувањето за телото и умот.

Се претпоставува дека сонот е резултат на диметилтриптамин (DMT) во мозокот. За ова Џ. Келавеј предложил биохемиски механизам во 1988 г. според кој диметилтрипаминот може да се поврзе со феноменот на визуелен сон, каде што нивото на диметилтрипамин во мозокот периодично се издигнува за да предизвика визуелно сонување и други природни состојби на умот.^[11]

За време на РЕМ-спиењето ослободувањето на одредени невротрансмитери е речиси потиснато. Како резултат на тоа, моторните неврони не се стимулираат, а состојбата е позната како РЕМ-атонија. Ова ги спречува соништата да предизвикаат опасни движења на телото.

Проучувањата покажуваат дека различни видови на цицачи и птици доживуваат РЕМ-фаза за време на спиењето.^[12]

Откривањето на РЕМ

Во 1952 г. Јуџин Асерински го открил РЕМ-спиењето додека работел на операција на неговиот советник. Асерински забележал дека очите на заспаните треперат под затворените очни капаци, а подоцна користел и апарат за детектирање за да ги сними мозочните бранови за време на овие периоди. За време на една сесија го разбудил субјектот кој завивал и плачел за време на РЕМ-спиењето и го потврдил сомнежот дека всушност субјектот сонувал.^[13] Во 1953 г. Асерински и неговиот советник го издале пионерското откритие во списанието „Наука“ (Science).^[14]

Теории за сонот

Во своите „Дијалози“, папата Григориј I ги дели соновите во неколку категории: прво, соништа предизвикани од преоптоварен стомак или од суета; второ, несериозни соништа; понатаму, соништа предизвикани од желбите, или истовремено од желбите и од разиграноста на духот; соништа-откровенија; и измешани соништа, како резултат на желбите и на откровението.^[15]

Бидејќи методите на интроспекција биле заменети со повеќе самосвесни објективни методи во социолошката наука во 1930-тите и 1940-тите, проучувањето на соништата се исфрлило од научната литература. Соништата не биле ниту директно видливи од експериментаторот, ниту пак биле доверливи субјектите или извештаите за соништата на субјектите, бидејќи биле изобличени како резултат на задоцнето присетување, ако и воопшто субјектите можеле да се присетат. Многу почесто соништата целосно се забораваат, можеби како резултат на нивниот недозволен карактер (Фројд 1955 г. [1900 г.]). Најпосле, се чинело дека овие проблеми ги ставаат соништата надвор од доменот на науката.

Откривањето дека соништата се случуваат главно за време на една специфична електрофизиолошка состојба на спиење, брзо движење на окото или РЕМ спиење, која може објективно да се набљудува, довело до враќање на интересот за овој феномен. Кога било одредено времето на траење на РЕМ фазата и субјектите биле разбудени за да дадат извештај пред да се случи некоја измена или заборавање, било утврдено дека субјектите многу точно го одредуваат времето додека се одвивало спиењето и дека раскажувањето на соништата всушност одговара на должината на РЕМ спиењето кое му претходело на будењето. Блиската врска меѓу РЕМ спиењето и сонот била првата основа за серија на извештаи кои го опишуваат сонувањето: дека е редовно навечер, најчесто повремен феномен и е активност со висока честота за време на секое спиење и се јавува во утврдени интервали отприлика секој 60-90 минути кај сите луѓе во текот на животниот век. Фазите на РЕМ спиење и соништата што ги придружуваат прогресивно се продолжуваат во текот на ноќта, во првата фаза се најкратки, околу 10-12 минути, а во втората и третата фаза се зголемуваат до 15-20 минути. На крајот на ноќта соништата може да траат околу 15 минути, иако овде може да се сонуваат различни прикаски како резултат на краткотрајни возбудувања што го прекинуваат спиењето кога ноќта завршува. Извештаите од соништа можат да бидат извештаи од нормални субјекти, во 50% од случаите кога будењето се прави пред да заврши првата РЕМ фаза. Степенот на враќање на податоците се зголемува до 99% ако будењето е направено во последната РЕМ фаза во ноќта. Зголемувањето на способноста за присетување е поврзана со засилувањето на мечтата, боите и емоциите во сонот во текот на ноќта. Приказната во сонот во последната РЕМ фаза е најдалеку од реалноста, содржи најмногу необични елементи и заедно со зголемената веројатност за спонтани возбудувања дозволува да се случи будењето, што ја повишува можноста за сеќавање на последниот сон. Различните луди особини на сонот придонесуваат и да се смета самиот сон за „луд“. Извештаите дека првите соништа во ноќта се пореални, всушност се мешаат со мислите за будење.

Хаглингс Џексон (1932 г.) сметал дека спиењето помага да се поништат непотребните сеќавања и врски од текот на денот. Ова го прегледале Крик и Мичисон (1983 г.) и цитирале дека сонот во спиењето е период на обратно учење. Сепак, спортивниот став дека со сонувањето се пренесува информација исто така постои.

Проучувањето на соништата е спремно да продолжи надвор од опишувањата. Многу факти беа собрани за различната ментална активност без некое јасно разбирање на нејзината основна природа. Како може сонот да добие драматична форма без некој своеволен придонес на намерата на сонувачот? Како се формираат перцепциите кои често на економичен начин го изразуваат поврзувањето старите сеќавања и искуствата од моменталното будење? Дали има ефект од соништата и покрај тоа што се забораваат? Што ни кажуваат процесите за тоа како функционира умот? соништата се тежок предизвик. Тие заслужуваат да дадеме се од себе.

Хипотези за сонувањето

Постојат многу хипотези за функцијата на соништата меѓу кои:^[16]

• Во текот на ноќта има многу надворешни стимули кои ги бомбардираат нашите чувства, но умот го толкува стимулот и го прави дел од сонот со цел да обезбеди континуитет во спиењето.^[17] Сепак умот ќе го разбуди поединецот ако е во опасност или ако е извежбан да реагира на одредени звуци, како што е плачење на бебе.
• Сонот дозволува потиснатите делови од умот да се задоволат со помош на фантазија, а во исто време го одржува свесниот ум подалеку од мисли кои би предизвикале ненадејно будење во шок.^[18]
• Фројд сметал дека лошите соништа му овозможуваат на умот да стекне контрола врз емоциите кои би резултирале во болни доживувања.^[16]
• Јунг сметал дека соништата вршат компензација на одредени ставови кои се чуваат во будната свесност.^[19]
• Ференци^[20] претпоставувал дека соништата, ако се поттикне личноста, може да кажат нешто што отворено не е кажано.
• соништата се како операциите за прочистување на компјутерите кога се исклучуваат, ги отстрануваат паразитските израстоци или други „грутки“ за време на спиењето.^[21][22]
• соништата создаваат нови идеи преку составување на случајни мутации на мисли. Некои од нив умот може да ги исфрли како бескорисни, додека други може да се сметаат за вредни и да бидат задржани. Блехнер^[23] ја нарекуваа оваа теорија „Дарвинизам поврзан со сонот.“
• соништата го регулираат расположението.^[24]
• Хартман^[25] вели дека соништата можат да функционираат како психотерапија, со „ градење на сигурни врски“ и дозволување сонувачот да ги обедини мислите кои се можеби одвоени додека е буден.
• Неодамнешните истражувања на психологот Грифин, кои следувале по 12-годишното испитување на податоци од најзначајните лаборатории за спиењето, довеле до формулирање на теорија на сонувањето за исполнување на очекувањата, според која сонувањето метафорично пополнува некои емоционални очекувања во автономниот нервен систем и го намалува нивото на стрес кај цицачите.^[26][27]
• соништата се производ на „одвоена мечта“, која што е одвоена од свеста и повлекува материјал од сетилната меморија за стимулација, со сетилна поддршка што резултира во халуцинација. Со стимулирање на сетилни сигнали за да ги движат автономните нерви, соништата можат да влијаат врз врската ум-тело. Во мозокот и ’рбетот, автономното „обновување на нерви“, кое може да се прошири до крвните садови, ја поврзува болката и притискањето на нервите. Нервите се групирани во повеќе синџири кои во кинеската медицина се наречени меридијани. За време на сонувањето, телото исто така го активира синџирот на меридијани за обнова на телото и му помага да расте и да испрати сигнали за движење под притисок, кога се покачува нивото на ензими за растење.^[28]

Соништата и психозата

Голем број мислители коментирале за сличностите меѓу феномените соништа и психоза. Сличните елементи во двете состојби вклучуваат нарушување на мислата, депримирачки или несоодветни афекти (емоции) и халуцинација. Меѓу филозофите, на пример Кант, напишал дека „лудакот е буден сонувач“.^[29] Шопенхауер рекол: „Сонот е краткотрајна психоза, а психозата е долготраен сон.“ ^[30] Во областа на психоанализата, Фројд напишал: „Тогаш, сонот е психоза“,^[31] а Јунг: „Дозволете му на сонувачот да шета и да дејствува како буден и имаме клиничка слика на рана деменција.“^[32] Грифин и Тирел^[33] отишле чекор понатаму, сметајќи дека „шизофренијата е будна реалност развиена со сонувачкиот мозок.“^[34]

Поврзаност со медицински состојби

Одредени медицински состојби (невролошки состојби) можат да влијаат врз соништата. На пример, луѓето со синестезија никогаш не изјавиле црно-бело сонување, и честопати имаат тешкотија во претставување на идејата за сонување само во црно-бело.^[35] Терапијата за повторување на кошмарите (често поврзувана со посттрауматичен стрес) може да вклучува алтернативни сценарија кои почнуваат на секој чекор од сонот.

Толкување на сонот

Главна статија: Ониромантија

Низ историјата соништата се користеле за лечење (како што е пронајдено во храмот на Асклепиј кај Старите Грци) како и за управување со божествената инспирација. Некои домородни американски племиња користеле „потрага по привидување“ како обред, постење и молитва сè додека не добиле сон како предвидување, кој требало да се сподели со остатокот од племето.^[36]

За време на доцниот XIX и XX век, и двајцата Зигмунд Фројд и Карл Јунг ги поистоветувале соништата како врска помеѓу свесното и несвесното. Тие исто така уверуваат дека несвесното е доминантна сила во сонот и соништата ја изразуваат менталната активност на восприемачката сила. Додека Фројд сметал дека постои активна цензура на несвесното дури и за време на сонот, Јунг расправал дека чудниот квалитет на соништата е ефикасен јазик, кој во споредба со поезијата еднакво е способен за откривање на скриеното значење.

Фриз Перлс ја претставил својата теорија за соништата како дел од холистичката природа на Гешталт терапијата. соништата се гледаат како проекции на дел од себе што бил игнориран, одбиен или потиснат.^[37]

Јунг расправал дека секој човек во сонот може да се смета дека претставува гледиште на сонувачот, што тој го нарекува субјективен пристап до соништата. Перлс го проширил овој став и рекол дека дури и неживите објекти во сонот можат да претставуваат гледишта на сонувачот. Според тоа може да се побара од сонувачот да се замисли дека е објект во сонот и да го опише, со цел да ја зголеми свесноста за одликите на објектите што одговараат на личноста на сонувачот.

Други поврзани појави

Свесен сон

Главна статија: Свесен сон

Свесниот сон е свесно воспримање на својата состојба за време на сонувањето. Во оваа состојба личноста најчесто има контрола врз карактерите и околината на сонувањето како и за активностите на сонувачот во рамките на сонот.^[38] Појавата на свесно сонување е научно докажано.^[39]

Ониронаут е поим кој најчесто се користи за оние кои сонуваат свесно.

Соништа за расеани грешки

соништата за расеано грешки се соништа во кои сонувачот расеано прави нешто што се обидувал да го запре (еден класичен пример е сонување дека палиш цигара кога се обидуваш да ги откажеш цигарите). Субјектите кои имале вакви соништа се разбудиле со интензивно чувство на вина. Едно проучување нашло позитивна врска меѓу овие соништа и успешното запирање на ваквото однесување.^[40]

Сонувањето и „реалниот свет“

Главна статија: Расправа за сонот

Соништата можат да се поврзат со реалните чувства, како што е вклучувањето на звуци од околината во соништата. Пример за тоа е ѕвонење на телефон во сонот додека тој и навистина ѕвони. Со исклучок на случаите со свесното сонување, луѓето сонуваат без да бидат свесни дека го прават тоа. Некои филозофи заклучиле дека она што го сметаме за „реален свет“ може да е навистина тоа или само илузија (идеја позната како скептична хипотеза за онтологијата). Прво оваа идеја ја спомнал Чуанг Це, а била дискутирана и во хиндуизмот. Будизмот врши широка примена од оваа расправа во своите дела.^[41] Во западната филозофија била спомената во 17 век од страна на Декарт во неговото дело Медитаации за првата филозофија.

Присетување на соништа

Присетувањето на соништата е многу несигурно, иако вештината може да се истренира. Присетувањето во соништата најчесто може да се случи ако личноста се разбуди додека сонува. Жените почесто се присетуваат на соништата од мажите. соништата на кои леѓето тешко се присетуваат може да се окарактеризираат со релативно мало влијание и фактори како возбудување или попречување играат улога во присетувањето на соништата. Честопати, присетувањето на соништата може да се случи со слушање на случаен предизвик или стимул. Дневник за соништата може да помогне за нивно присетување, за психотерапијата или за забава. За некои луѓе, штом главата ќе ја допре перницата кога си легнуваш навечер, спонтано се доживуваат некои бледи слики и чувства од претходната вечер. Сепак тие се најчесто слаби и кратки за да дозволат присетување на соништата.

Дежа ви

Главна статија: Дежа ви

„Дежа ви“ е опишано како чувство на претходно искусување на нешто на јаве или на сон, навидум заборавено сè до моментот на потсетување.^[42]

Поврзување на соништата

Во една употреба поимот „поврзување на соништата“ е феномен според кој некој надворешен стимул, најчесто звучен, станува дел од сонот и го буди сонувачот. Има позната слика на Салвадор Дали што го опишува овој концепт, насловена како „Сон предизвикан од летот на една пчела“ (1944 г.).

Поимот „поврзување на соништата исто така се користел во испитувањето на степенот до кој настаните од претходниот ден стануваат елементи на соништата. Неодамнешните проучувања сметаат дека најголемо влијание имаат настаните од претходниот ден како и тие од пред една недела.^[3]

Сонот како тема во уметноста и во популарната култура

Сонот на Јакоv за скалите на ангелите

Сонот е често застапено во уметноста и во популарната култура. Долго време низ историјата соништата биле предмет на претпоставка и извор на инспирација. Низ историјата, луѓето го барале нивното значење и се обидувале да гатаат со нивна помош. Гледано физиолошки, соништата се опишуваат како реакција на неутралните процеси за време на спиењето, психолошки како одраз на потсвеста, а пак гледано духовно, тие се пораки од Бог или предвидување на иднината. Многу култури практикувале инкубација на соништата, со намера да се обработат, што биле претскажувачки или содржеле божествени пораки. Во Јудаизмот се одржува посебна церемонија, наречена „хатават халом“, што буквално значи „сонот да се направи добар“. Преку овој обред, рабинот или рабинскиот суд можат позитивно да ги толкуваат вознемирувачките соништа.^[43] Во Стариот Рим, толкувачот на соновите се нарекувал Аугур.^[44]

Современата популарна култура ги сфаќа соништата, како и Фројд, како израз на најдлабоките стравови и желби на сонувачот.^[45] Во филмовите, како Маѓепсан (Spellbound) од 1945 година или Манџурскиот кандидат од 1962 година, протагонистите мора да извлекуваат битни поуки од надреални соништа.^[46]

Сепак, повеќето од соништата во популарната култура не содржат симболи, туку директен и реалистичен опис на стравовите и желбите на сонувачот.^[46] Сцените со соништа може да не се разликуваат од оние сцени од реалниот свет на сонувачот, раскажувачка техника што го намалува чувството за безбедност на сонувачот и публиката^[46] и овозможува протагонистите во хорор-филмовите, како што се Кери (1976), Петок 13-ти(1980) или Американски врколак во Лондон (1981) случајно да бидат нападнати од силите на мракот додека се наоѓаат навидум на безбедни места.^[46]

Во спекулативната фикција, границата меѓу сонот и реалноста може да биде заматена дури и многу повеќе отколку што е потребно во приказната.^[46] Сонот може да биде психички манипулирани (филмовите Кошмарот на улицата на Брестовите, 1984-1991) или буквално да се исполни како во Керамичарско тркало на рајот (1971). Со таквите приказни, протагонистите пред публиката одигруваат искуства од нивни лични соништа, што ги чувствуваат како реални.^[46]

Сонот како тема во книжевноста

• „Снопирачи“ — краток расказ на македонската писателка Тања Аждаја.^[47]
• „Сонот на Џубуру Кетару“ — краток расказ на македонската писателка Тања Аждаја.^[48]
• „Што сонувам и што ми се случува“ (српски: Шта сањам и шта ми се догађа) - песна на српскиот писател Иво Андриќ.^[49]
• „Утехата на соништата“ (српски:Утеха снова) - песна на Иво Андриќ од 1916 година.^[50]
• „Сон“ (српски: Сан) - песна на Иво Андриќ од 1918 година.^[51]
• „Истории и сништа“ - збирка раскази на бразилскиот писател Лима Барето од 1920 година.^[52]
• „Близу Зулден“ — кус расказ на австрискиот писател Томас Берхнард од 1978 година.^[53]
• „Приказна за сонот“ - расказ во „Декамерон“ на Џовани Бокачо.^[54]
• „Мите сонува“ - роман за деца на македонскиот писател Генади Болиновски од 1961 година.^[55]
• „Сон“ — песна на аргентинскиот писател Хорхе Луис Борхес.^[56]
• „Еден сон“ — песна на аргентинскиот писател Хорхе Луис Борхес.^[57]
• „Заборавен сон“ — песна на аргентинскиот писател Хорхе Луис Борхес.^[58]
• „Пет соништа“ - краток расказ на Андре Бретон.^[59]
• „Сонот на Будимка девојка“ (српски: Сан Будимке дјевојке) - бугарштица.^[60]
• „Бегство (осум сонови)“ - драма на рускиот писател Михаил Булгаков од 1927 година.^[61]
• „Сон“ - песна на Никола Јонков Вапцаров.^[62]
• „Следејќи го сонот“ - книга на Мендо Велјановски.^[63]
• „Мојот интимен сон“ - песна на францускиот поет Пол Верлен^[64]
• „Мрачен сон се вие“ - песна на Пол Верлен.^[65]
• „Тебе те сонив ноќва јас“ - песна на Пол Верлен.^[66]
• „Сон“ - кус расказ на македонскиот писател Драган Георгиевски од 2013 година.^[67]
• „Соблекување пред сонот“ - песна на полскиот поет Станислав Гроховјак.^[68]
• „Сон за сонот“ - песна на југословенскиот поет Мак Диздар.^[69]
• „Сон педесет и прв“ - песна на Мак Диздар.^[70]
• „Новогодишен сон“ — расказ за деца на македонскиот писател Киро Донев од 2013 година.^[71]
• „Што сони Тони“ — расказ за деца на Киро Донев од 2013 година.^[72]
• „Сон“ — кус расказ на македонскиот писател Ѓоко Здравески од 2019 година.^[73]
• „Сон“ — расказ за деца на македонскиот писател Неџати Зекерија.^[74]
• „Новогодишниот сон на Орхан“ — расказ за деца на македонскиот писател Неџати Зекерија.^[75]
• „Подземен сон“ - песна на македонскиот писател Славко Јаневски од 1966 година.^[76]
• „Сон на студената плоча“ — песна на Славко Јаневски.^[77]
• „Пупи Паф - господар на соништата“ - книга за деца на Славко Јаневски од 1996 година.^[78]
• „Сон сонувам, тебе ти кажувам“ - песна на Славко Јаневски.^[79]
• „Како сонуваат децата“ - песна на Славко Јаневски.^[80]
• „Сништа без поука“ - кус расказ на ирскиот писател Вилијам Батлер Јејтс од 1902 година.^[81]
• „По сонот“ (српски: После сна) - песна на српскиот поет Јован Јовановиќ-Змај.^[82]
• „Сонот“ — песна на Блаже Конески од 1974 година.^[83]
• „Расцеп“ — песна на македонскиот поет Блаже Конески од 1988 година.^[84]
• „За соништата“ (хрватски: O snovima) - песна на хрватскиот писател Мирослав Крлежа.^[85]
• „Сон“ (српски: San) - песна на Десанка Максимовиќ.^[86]
• „Ги изнајмувам своите соништа“ - расказ на колумбискиот писател Габриел Гарсија Маркес ^[87]
• „Сон и јаве“ (српски: Сан и јава) - кус расказ на македонскиот писател Митко Маџунков од 1984 година.^[88]
• „Сонови“ (англиски: Dreams) - поема на англискиот поет Волтер де ла Мер (Walter de la Mare).^[89]
• „Сонувачи“ - песна на српскиот поет Бранко Миљковиќ.^[90]
• „Лош сон пред спиење“ - песна на српскиот поет Бранко Миљковиќ.^[91]
• „Сон без звуци и бои“ - кус расказ на македонскиот писател Дејан Мирчески од 2012 година.^[92]
• „Тајната моја само сонот ја занае“ - книга на Златко Д. Пате.^[93]
• „Сон за една работа“ (италијански: Il sogno di una cosa) - роман на италијанскиот писател Пјер Паоло Пазолини од 1962 година.^[94]
• „Сон на летната ноќ (пет песни)“ - поетски циклус на рускиот писател Борис Пастернак од 1918-1922 година.^[95]
• „Деветтиот сон на Вера Павловна“ — расказ на рускиот писател Виктор Пелевин од 1991 година.^[96]
• „Последниот сон“ - расказ на македонскиот писател Горан Петревски од 2014 година.^[97]
• „Џони Пеник и Библијата на соништата“ (англиски: Johnny Panic and the Bible of Dreams) - книга на американската писателка Силвија Плат од 1977 година.^[98]
• „Во сонот сон“ (англиски: A Dream within a Dream) - песна на Едгар Алан По од 1827 година.^[99]
• „Сон“ (англиски: A Dream) - песна на Едгар Алан По од 1827 година.^[100]
• „Земја на соништата“ (англиски: Dream-Land) - песна на Едгар Алан По од 1844 година.^[101]
• „Сказна за дедо Сон и внучињата Сончиња“ — песна на македонскиот писател Видое Подгорец.^[102]
• „Сонот на детето“ - песна на македонскиот поет Анте Поповски.^[103]
• „Сон врз каменот крај езерото“ - песна на Анте Поповски.^[104]
• „Сон“ — песна на македонскиот поет Живко Ризовски од 1995 година.^[105]
• „Последниот сон“ - расказ на македонската писателка Жанета Станоевска, од 2011 година.^[106]
• „Три соништа и едно јаве“ - расказ на Жанета Станоевска од 2011 година.^[106]
• „Модести Блејз“ — краток расказ на македонскиот писател Сашо Стефановски (под псевдонимот Џанго Помалиот).^[107]
• „Детскиот сон“ — песна на македонскиот поет Стојан Тарапуза.^[108]
• „Сношти на сон зборев“ — песна на Стојан Тарапуза.^[109]
• „Каде одат соништата“ — песна на Стојан Тарапуза.^[110]
• „Сон“ - песна на полскиот поет Јулијан Тувим.^[111]
• „Штимери на соништа“ — краток расказ на македонската писателка Оливера Ќорвезироска од 2021 година.^[112]
• „Четириесет и два грама“ — краток расказ на македонската писателка Оливера Ќорвезироска од 2021 година.^[113]
• „Касиерка“ — краток расказ на Оливера Ќорвезироска од 2021 година.^[114]
• „Југото-фустан“ — краток расказ на Оливера Ќорвезироска од 2021 година.^[115]
• „Чорапи со сусам“ — краток расказ на Оливера Ќорвезироска од 2021 година.^[116]
• „Соништата од Бункер Хил“ - роман на американскиот писател Џон Фанте од 1982 година.^[117]
• „Сонот го полудува човекот“ - краток расказ на рускиот писател Данил Хармс.^[118]
• „Сон“ - кус расказ на рускиот писател Данил Хармс.^[119]
• „Господинот Когито тагува над ништожноста на соништата“ - песна на полскиот поет Збигњев Херберт.^[120]
• „Господинот Когито сон-будење“ - песна на Збигњев Херберт.^[121]
• „Јазикот на сонот“ - песна на Збигњев Херберт.^[122]
• „Сон“ — расказ на рускиот писател Велимир Хлебников.^[123]
• „Сон“ - песна на полската поетеса Вислава Шимборска.^[124]
• „Пофалба на соновите“ - песна на Вислава Шимборска.^[125]
• „Сонот на старата желка“ - песна на Вислава Шимборска.^[126]
• „Поетовиот грозен сон“ - песна на Вислава Шимборска.^[127]
• „Сонови“ - песна на Вислава Шимборска.^[128]
• „Сон“ - песна на Вислава Шимборска.^[129]
• „Во сонот на црната жена“ - песна на македонскиот поет Ацо Шопов.^[130]
• „Домот на сонот“ - песна на Ацо Шопов.^[131]
• „Соновник“ - кус расказ на Иван Шопов од 2010 година.^[132]

Сонот како тема во музиката

Сонот како тема во народната музика

• „Сон сонила Орданица“ - македонска народна песна.^[133]
• „Легнала Јана, Јанинка“ - македонска народна песна.^[134]
• „Море сон сонила царица Милица“ - македонската народна песна.^[135]

Сонот како тема во џез-музиката

• „Закрпи го тој сон“ (англиски: Darn that Dream) – композиција на Delange и Van Heusen од 1950 година.^[136]
• „Месечеви соништа“ (англиски: Moon Dreams) – композиција на Чами Мекгрегор (Chummy MacGregor) и Џони Мерсер (Johnny Mercer) од 1950 година.^[136]
• „Соништа“ (англиски: Dreams) - албум на џез-гитаристот Габор Сабо (Gabor Szabo) од 1968 година.^[137]

Сонот како тема во популарната музиката

• „Сонот од Таксим“ (англиски: Taksim Dream) — композиција на Оркестарот на Џамбо Агушев.^[138]
• „Сонувачи на сонот“ (англиски: Dreamers Of The Dream) — песна на американската рок-група Американ мјузик клаб (American Music Club) од 1989 година.^[139]
• „Сонот заврши“ (англиски: Dream Is Gone) — песна на Американ мјузик клаб од 1989 година.^[139]
• „Сон на благодарност“ - песна на македонската музичка група Анастасија од 1998 година.^[140]
• „Соништата на татко ми“ (англиски: My Father's Dreams) — песна на американската хард-кор група Артиклс оф фејт ('Artickes of Faith).^[141]
• „Американски соништа“ (англиски: American Dreams) — песна на Артиклс оф фејт ('Artickes of Faith).^[141]
• „Воздушен сон“ (англиски: Airwaves Dream) — албум на британската панк група Базкокс (Buzzcocks) од 1979 година.^[142]
• „Американски сон“ (англиски: American Dream) — песна на американската група Бед релиџн (Bad Religion).^[143]
• „Сонувај ме“ (српски: Sanjaj me) — музички албум на српската рок-група Блок аут (Block Out) од 1994 година.^[144]
• „Сонување“ (англиски: Dreaming) — песна на американската рок-група Блонди (Blondie) од 1979 година.^[145]
• „Повремен сон“ (англиски: An Occasional Dream) — песна на британскиот пејач Дејвид Боуви од 1969 година.^[146]
• „Сонови“ (англиски: Dreams) — песна на Горан Бреговиќ од 1993 година.^[147]
• „Армиски сонувачи“ (англиски: Army Dreamers) — песна на британската поп-музичарка Кејт Буш (Kate Bush) од 1980 година.^[148]
• „Сонување“ (англиски: The Dreaming) - музички албум на Кејт Буш од 1982 година.^[149]
• „Булевар на скршените сонови“ (англиски: Boulevard Of Broken Dreams) — песна на американскиот џез-рок музичар Џејмс Вајт (James White) од 1983 година.^[150]
• „Овие сонови за тебе“ (англиски: These Dreams of You) - песна на ирскиот рок-музичар Ван Морисон (Van Morrison) од 1970 година.^[151]
• „Невин кога сонуваш“ (англиски: Innocent When You Dream (Barroom)) - песна на американскиот музичар Том Вејтс (Tom Waits) од 1987 година.^[152]
• „Само во соновите“ (англиски: Only In Dreams) — песна на американската рок-група Визер (Weezer) од 1994 година.^[153]
• „Ете, зошто се соновите“ (англиски: That's What Dreams) — песна на американската рок-група Green On Red од 1985 година.^[154]
• „Сништа“ - песна на македонскиот рапер Да Џака Накот од 2015 година.^[155]
• „Сонувајќи ме мене“ (англиски: Dreaming of me) - песна на британската поп-група Депеш мод (Depeche Mode) од 1981 година.^[156]
• „115. сон“ (англиски: 115th Dream) - песна на американскиот рок-музичар Боб Дилан од 1965 година.^[157]
• „Сонував дека го видов св. Августин“ (англиски: I Dreamed I Saw St. Augustine) - песна на американскиот рок-музичар Боб Дилан од 1967 година.^[158]
• „Ајде, сонувај ме, сонувај“ (српски: Хајде, сањај ме, сањај) - песна на српската рок-група Идоли.^[159]
• „Сонувам“ (српскохрватски: Sanjam) — песна на југословенската поп-рок група Индекси.^[160]
• „Момент на сон“ (српски: Trenutak sna) — песна на српската рок-група YU Grupa од 1973 година.^[161]
• „Слатки соништа“ (англиски: Sweet dreams) - песна на британската поп-група Јуритмикс (Eurythmics) од 1983 година.^[162]
• „Сонување“ (англиски: Dreamtime) - песна од истоимениот албум на британската рок-група Калт од 1984 година.^[163]
• „83. сон“ (англиски: 83rd Dream) - песна на британската рок-група Калт од 1984 година.^[164]
• „Те сонувам“ (српски: Sanjam te) - песна на југословенската пејачка Оливера Катарина.^[165]
• „Ги сонувам моите соништа со тебе“ (англиски: Dreaming my dreams with you) - песна на американската група Каубој џанкис (Cowboy Junkies) од 1988 година.^[166]
• „Сонот на Хенри“ (англиски: Henry's Dream) - музички албум на австралискиот рок-музичар Ник Кејв од 1992 година.^[167]
• „Имав сон, Џо“ (англиски: I Had A Dream, Joe) - песна на австралискиот рок-музичар Ник Кејв од 1992 година.^[167]
• „Имав сон“ (англиски: I Had a Dream) - песна на швајцарската панк-рок група Клинекс/ЛиЛиПУТ (Kleenex/LiLiPUT).^[168]
• „Слатки соништа“ (англиски: Sweet Dreams) - песна на британската рок-група Кокни ребелс (Cockney Rebels) од 1974 година.^[169]
• „Не сонувај, завршено е“ (англиски: Don't Dream it's Over) - песна на австралиската поп-група Краудед хаус (Crowded House) од 1986 година.^[170]
• „Фатен во сон“ (англиски: Caught in a dream) - песна на американскиот рок-музичар Алис Купер (Alice Cooper).^[171]
• „Американски сон“ (англиски: American dream) - песна на американската група ЛЦД Саундсистем (LCD Soundsystem) од 2017 година.^[172]
• „(Кога си буден) Сè уште си во сон“ (англиски: (When You Wake) You're Still In A Dream) — песна на британската рок-група Мај блади валентајн (My Bloody Valentine) од 1988 година.^[173]
• „Имав сон за исушено дрво“ (англиски: I had a dream of a dead tree) — песна на македонската рок-група Mooger Fooger.^[174]
• „Фатен во... сон“ (англиски:Caught....In A Dream ) — песна на британската хард-кор група Напалм дет (Napalm Death) од 1987 година.^[175]
• „Соновите никогаш не завршуваат“ (англиски: Dreams never end) — албум на англиската поп-група Њу Ордер (New Order) од 1981 година.^[176]
• „Напад на соништа“ (англиски: Dream attack) — песна на британската поп-рок група Њу ордер (New Order) од 1989 година.^[177]
• „Соновите горат“ (англиски: Dreams Burn Down) — песна на британската рок-група Рајд (Ride) од 1990 година.^[178]
• „Пријатни сонови“ (англиски: Pleasant Dreams) — музички албум на американската панк-рок група Рамоунс (Ramones) од 1981 година.^[179]
• „Не спијам, сонувам“ (англиски: I Don't Sleep, I Dream) — песна на американската рок-група Р. Е. М. (R.E.M.) од 1994 година.^[180]
• „Сношти сонив сон“ (англиски: Last Night I Had A Dream) — песна на американската поп-рок-музичар Ренди Њумен (Randy Newman) од 1972 година.^[181]
• „Сонот на Квазимодо“ (англиски: Quasimodo's Dream) песна на австралиската поп-рок група Рилс (The Reels) од 1981 година.^[182]
• „Секој сон е дом на срцевата болка“ (англиски: In Every Dream Home A Heartache) - песна на британската рок-група Рокси мјузик (Roxy Music) од 1973 година.^[183]
• „Сонувам“ (хрватски: Sanjam) — песна на хрватскиот рок-музичар Дарко Рундек од 2002 година.^[184]
• „Соништа“ (англиски: Dreams) — песна на американската рок-група Себадо (Sebadoh) од 1994 година.^[185]
• „Недофатливи соништа“ (англиски: Elusive Dreams) — песна на американското дуо Ненси Синатра (Nancy Sinatra) и Ли Хејзелвуд (Lee Hazlewood) од 1968 година.^[186]
• „Нов златен сон (81-82-83-84)“ (англиски: New Gold Dream (81-82-83-84)) — песна од истоимениот албум на шкотската рок-група Симпл мајнд (Simple MInds) од 1982 година.^[187]
• „Чувај си ги соновите“ (англиски: Keep Your Dreams) — песна на американската музичка група Suicide од 1977 година.^[188]
• „Не сонувам за тоа“ (англиски: I wouldn't dream of it) — песна на новозеландската рок-група Сплит енз (Split enz) од 1980 година.^[189]
• „Златни соништа“ (англиски: Golden Dreams) — песна на американската рок-музичарка Сид Стро (Syd Straw) од 1989 година.^[190]
• „Сон“ (хрватски: San) — песна на хрватската рок-група Структурне птице.^[191]
• „Сонови за апокалипсата“ (англиски: Apocalypse Dreams) — песна на австралиската група Tame Impala од 2012 година.^[192]
• „Сонот на сонот“ (англиски: The Dream's Dream) — песна на американската рок-група Телевижн (Television) од 1978 година.^[193]
• „Кога сонувам“ (англиски: When I Dream) — песна на англиската рок-група The Teardrop Explodes од 1980 година.^[194]
• „Сонот на Пако Де Реналдо“ (Paco De Renaldos Dream) — песна на рок-групата Тиндерстикс (Tindersticks) од 1993 година.^[195]
• „Сонот на Спарки“ (англиски: Sparky's Dream) — песна на шкотската рок-група Тинејџ фанклаб (Teenage Fanclub) од 1995 година.^[196]
• „Ќе ти дојдам во соништата“ (хрватски: Doći ću ti u snovima) — песна на хрватската рок-група Филм.^[197]
• „Сонувам“ (хрватски: Sanjam) — песна на Филм од 1983 година.^[198]
• „Соништа“ (англиски: Dreams) - песна на американската рок-група Флитвуд Мек (Fleetwood Mac) од 1977 година.^[199]
• „Немој да го изгубам овој сон“ (англиски: Don't let me lose this dream) - песна на американската соул-пејачка Арета Френклин (Aretha Franklin) од 1967 година.^[200]
• „Нештата од кои се направени соновите“ (англиски: Things That Dreams Are Made Of) - песна на британската поп-група Хјуман Лиг (Human League) од 1981 година.^[201]
• „Мојот сон“ (англиски: My Dream) — песна на американскиот блуз-музичар Џон Ли Хукер (John Lee Hooker) од 1989 година.^[202]
• „Соновите се враќаат“ (англиски: Dreams Recurring) - песна на американската хардкор панк група Хускер Ду (Hüsker Dü) од 1984 година.^[203]
• „Сонови што се враќаат“ (Recurring Dreams) - песна на Хускер Ду од 1984 година.^[203]
• „Сонот Ангела“ (англиски: Angela's Dream) - песна на македонскиот музичар Кирил Џајковски од 2001 година.^[204]
• „Dream Time“ (Време за сонување) - песна на британската рок-група Џем (The Jam) од 1980 година.^[205]
• „Сè уште врне, сè уште сонувам“ (Still raining, still dreaming) - песна на рок-групата „Џими Хендрикс Експириенс“ (The Jimi Hendrix Experience) од 1970 година.^[206]

Сонот како тема во филмот

• „Сонувачи“ (Dreamers) - филм на режисерот Бернардо Бертолучи (Bernardo Bertolucci) од 2003 година.^[207]
• „Зимски сон“ (Kis Uykusu) - филм на режисерот Нури Билге Џејлан од 2014 година.^[208]
• „Сонот за крвта и душата“ - краток филм на режисерот Игор Алексов од 2018 година.^[209]

Надворешни врски

• Соновник — список на поими при сонувањето и нивно толкување (македонски)

Наводи

1. „dream“. www.bartleby.com. Архивирано од изворникот на 2008-05-24. Посетено на 2009-05-07.
2. Hall, C., & Van de Castle, R. (1966). The Content Analysis of Dreams. New York: Appleton-Century-Crofts. Content Analysis Explained Архивирано на 12 април 2007 г.
3. Alain, M.Ps., Geneviève; Tore A. Nielsen, Ph.D., Russell Powell, Ph.D., Don Kuiken, Ph.D. (2003). „Replication of the Day-residue and Dream-lag Effect“. 20th Annual International Conference of the Association for the Study of Dreams. Архивирано од изворникот на 2003-04-16.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
4. Zadra, A., "1093: SEX DREAMS: WHAT DO MEN AND WOMEN DREAM ABOUT?" Архивирано на 27 септември 2007 г. SLEEP, Volume 30, Abstract Supplement, 2007 A376.
5. http://www.measuredhs.com/pubs/pdf/FR157/04Chapter04.pdf Badan Pusat Statistik "Indonesia Young Adult Reproductive Health Survey 2002-2004" p. 27
6. Michael Schredl, Petra Ciric, Simon Götz, Lutz Wittmann (2004). „Typical Dreams: Stability and Gender Differences“. The Journal of Psychology. 138 (6): 485.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
7. Richard Alleyne (17 октомври 2008). „Black and white TV generation have monochrome dreams“. Telegraph: (http://www.telegraph.co.uk/earth/main.jhtml?view=DETAILS&grid=&xml=/earth/2008/10/17/scidream117.xml Article]).
8. Dement, W.; Kleitman, N. (1957). „The Relation of Eye Movements during Sleep to Dream Activity.'“. Journal of Experimental Psychology. 53: 89–97. doi:10.1037/h0048189.
9. How Dream Works. 2006. Посетено на 2006-05-04.
10. „Brain Basics: Understanding Sleep“. National Institute of Neurological Disorders and Stroke. 2006. Архивирано од изворникот на 2007-10-11. Посетено на 2007-12-16.
11. Wallach J (2008). „Endogenous hallucinogens as ligands of the trace amine receptors: A possible role in sensory perception“. Med Hypotheses. in print (in print): in print. doi:10.1016/j.mehy.2008.07.052. PMID 18805646.
12. „The Evolution of REM Dreaming“. 2003. Посетено на 2008-08-27.
13. Dement, William (1996). The Sleepwatchers. Springer-Verlag. ISBN 0964933802.
14. Aserinsky, E; Kleitman, N. (1953). „Regularly occurring periods of eye motility and concomitant phenomena, during sleep“. Science. 118 (3062): 273–274. doi:10.1126/science.118.3062.273. PMID 13089671.
15. Aron Gurevič, Problemi narodne kulture u srednjem veku. Beograd: Grafos, 1987, стр. 205.
16. Cartwright, Rosalind D (1993). „Functions of Dreams“. Encyclopedia of Sleep and Dreaming.
17. Antrobus, John (1993). „Characteristics of Dreams“. Encyclopedia of Sleep and Dreaming.
18. Vedfelt, Ole (1999). The Dimensions of Dreams. Fromm.
19. Jung, C. (1948) General aspects of dream psychology. In: Dreams. Princeton, NJ: Princeton University Press, 23-66.
20. Ferenczi, S. (1913) To whom does one relate one's dreams? In: Further Contributions to the Theory and Technique of Psycho-Analysis. New York: Brunner/Mazel, 349.
21. Evans, C. & Newman, E. (1964) Dreaming: An analogy from computers. New Scientist, 419:577-579.
22. Crick, F. & Mitchison, G. (1983) The function of dream sleep. Nature, 304:111-114.
23. Blechner, M. (2001) The Dream Frontier. Hillsdale, NJ: The Analytic Press.
24. Kramer, M. (1993)The selective mood regulatory function of dreaming: An update and revision. In: The Function of Dreaming. Ed., A. Moffitt, M. Kramer, & R. Hoffmann. Albany, NY: State University of New York Press.
25. Hartmann, E. (1995)Making connections in a safe place: Is dreaming psychotherapy? Dreaming, 5:213-228.
26. Griffin, J. (1997) The Origin of Dreams: How and why we evolved to dream. The Therapist, Vol 4 No 3.
27. Griffin, J, Tyrrell, I. (2004) Dreaming Reality: how dreaming keeps us sane or can drive us mad'. Human Givens Publishing.
28. Y.D. Tsai (1995). „A Mind-Body Interaction Theory of Dream“. Архивирано од изворникот на 2009-01-06. Посетено на 2009-06-10.
29. Quoted in La Barre, W. (1975). "Anthropological Perspectives on Hallucination and Hallucinogens". In R.K. Siegel and L.J. West (eds.), Hallucinations: Behavior, Experience, and Theory. New York: Wiley.
30. Ibid.
31. Freud, S. (1940). An Outline of Psychoanalysis. London: Hogarth Press.
32. Jung, C.G. (1909). The Psychology of Dementia Praecox, translated by F. Peterson and A.A. Brill. New York: The Journal of Nervous and Mental Disease Publishing Company.
33. Griffin, J. & Tyrrell, I. (2003) Human Givens: A new approach to emotional health and clear thinking. HG Publishing. ISBN 1-899398-31-7
34. Griffin, J. & Tyrrell, I. (2003) Dreaming Reality: How dreaming keeps us sane, or can drive us mad. ISBN 1-899398-36-8
35. Harrison, John E. (2001). Synaesthesia: The Strangest Thing. Oxford University Press. ISBN 0192632450.
36. Webb, Craig (1995). „Dreams: Practical Meaning & Appications“. The DREAMS Foundation.
37. Wegner, D.M., Wenzlaff, R.M. & Kozak M. (2004). „The Return of Suppressed Thoughts in Dreams“ (PDF). Psychological Science. 15 (4): 232–236. doi:10.1111/j.0963-7214.2004.00657.x. Архивирано од изворникот (PDF) на 2011-11-17. Посетено на 2009-06-10.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
38. Lucid dreaming FAQ Архивирано на 13 март 2007 г. by 1The Lucidity Institute at Psych Web.
39. Watanabe, T. (2003). „Lucid Dreaming: Its Experimental Proof and Psychological Conditions“. J Int Soc Life Inf Sci. 21 (1). ISSN 1341-9226.
40. Hajek P, Belcher M (1991). „Dream of absent-minded transgression: an empirical study of a cognitive withdrawal symptom“. J Abnorm Psychol. 100 (4): 487–91. doi:10.1037/0021-843X.100.4.487. PMID 1757662.
41. Kher, Chitrarekha V. (1992). Buddhism As Presented by the Brahmanical Systems. Sri Satguru Publications. ISBN 8170302935.
42. Lohff, David C. (2004). The Dream Directory: The Comprehensive Guide to Analysis and Interpretation. Running Press 0762419628.
43. Berel Wein "DREAMS"
44. „Objašnjenja“, во: Rimska lirika. Beograd: Rad, 1964, стр. 105.
45. Van Riper, A. Bowdoin (2002). Science in popular culture: a reference guide. Westport: Greenwood Press. стр. 56. ISBN 0-313-31822-0.
46. Van Riper, op.cit., p. 57.
47. Никола Гелевски и Владимир Мартиновски (приредувачи), Џинџуџе во земјата на афионите: Антологија на македонскиот краток расказ. Скопје: Темплум, 2022, стр. 330.
48. Никола Гелевски и Владимир Мартиновски (приредувачи), Џинџуџе во земјата на афионите: Антологија на македонскиот краток расказ. Скопје: Темплум, 2022, стр. 331.
49. Иво Андрић, Ex Ponto - Немири - Лирика. Београд: Просвета, 1977, стр. 210-215.
50. Иво Андрић, Ex Ponto - Немири - Лирика. Београд: Просвета, 1977, стр. 166-167.
51. Иво Андрић, Ex Ponto - Немири - Лирика. Београд: Просвета, 1977, стр. 168-169.
52. Антологија на бразилскиот расказ. Скопје: Три, 2012, стр. 286.
53. Томас Бернхард, Имитатор на гласови. Скопје: Темплум, 2008, стр. 145-146.
54. „Приказна за сонот“, во: Џовани Бокачо, Декамерон. Скопје: Македонска книга и Мисла, 1988, стр. 139-145.
55. Драган Мишкоски, „Разговор за делото „Игра на прозорецот“ од Генади Болиновски“, во: Генади Болиновски, Игра на прозорец, Скопје: Култура, Наша книга, Мисла, Македонска книга, Детска радост, 1990, стр. 79.
56. Horhe Luis Borhes, Šifra. Beograd: Paidea, 2012, стр. 65-66.
57. Horhe Luis Borhes, Šifra. Beograd: Paidea, 2012, стр. 67.
58. Horhe Luis Borhes, Šifra. Beograd: Paidea, 2012, стр. 68-69.
59. Андре Бретон, Рајот не е наполно загубен. Скопје: Култура, 1989, стр. 21-28.
60. Бугарштице. Београд: Рад, 1979, стр. 73-74.
61. „Mihail Bulgakov 1891 - 1940. Hronologija“, во: Mihail Bulgakov, Pseće srce. Beograd: LOM, 2008, стр. 123.
62. Никола Ј. Вапцаров, Песни. Скопје: Македонска книга, Мисла и Култура, 1988, стр. 85-86.
63. Магор, Каталог 2015. Скопје, 2015, стр. 23.
64. Пол Верлен, Есенска песна. Скопје: Македонска книга, 1987, стр. 8.
65. Пол Верлен, Есенска песна. Скопје: Македонска книга, 1987, стр. 60.
66. Пол Верлен, Есенска песна. Скопје: Македонска книга, 1987, стр. 72.
67. Драган Георгиевски, Метаморфузија, Темплум, Скопје, 2013.
68. Savremena poljska poezija. Beograd: Nolit, 1964, стр. 243-245.
69. Мак Диздар, Горчин. Скопје, Македонска книга, стр. 27.
70. Мак Диздар, Горчин. Скопје, Македонска книга, стр. 33.
71. Киро Донев, Приказни од куќичката на дрво. Скопје: Македоника литера, 2013, стр. 94-95.
72. Киро Донев, Приказни од куќичката на дрво. Скопје: Македоника литера, 2013, стр. 116.
73. Ѓоко Здравески, Отсечки стварност. Скопје: Бегемот, 2019, стр. 28.
74. Неџати Зекирија, Орхан. Просветно дело, Редакција „Детска радост“, Скопје, 2004, стр. 47-48.
75. Неџати Зекирија, Орхан. Просветно дело, Редакција „Детска радост“, Скопје, 2004, стр. 85-86.
76. Славко Јаневски, Евангелие по Итар Пејо. Скопје: Кочо Рацин, 1966, стр. 57-58.
77. Славко Јаневски, Глуви команди. Мисла, Скопје, 1966, стр. 21-23.
78. „Библиографија на книгите за деца на Славко Јаневски“, во: Славко Јаневски, Како така? Зошто така? Сè да знае светов сакал!. Скопје: Темплум, 2014, стр. 151.
79. Славко Јаневски, Коренот на стеблото ја надминува мерата на нивните разуми. Скопје: Темплум, 2014, стр. 102.
80. Славко Јаневски, Коренот на стеблото ја надминува мерата на нивните разуми. Скопје: Темплум, 2014, стр. 137.
81. Вилијам Батлер Јејтс, Келтскиот самрак. Скопје: Бегемот, 2014, стр. 141-151.
82. Јован Јовановиħ Змај, Краљевина Лаждишажди. Београд: Просвета, 1963, стр. 38.
83. Блаже Конески, Збор и опит 1. Скопје: Арс Ламина - публикации, Арс Либрис, 2021, стр. 57.
84. Блаже Конески, Црква. Скопје: Арс Ламина - публикации, 2021, стр. 45.
85. Miroslav Krleža, Lirika. Sarajevo: Svjetlost, 1966, стр. 26-27.
86. D. Maksimović, Pesme. Beograd: Rad, 1964, str. 58.
87. Габриел Гарсија Маркес, Дванаесет искушенија. Скопје: Три, 2008.
88. Митко Маџунков, Међа света. Београд: Просвета, 1984, стр. 178-179.
89. Walter de la Mare, „Dreams“, во: Kenneth Allot, ed., The Penguin Book of Contemporary Verse 1918 – 60. Harmonsworth, Middlesex, UK: Penguin Books, 1962. стр. 53-57.
90. Бранко Миљковиќ, Избор. Скопје: Мисла, Култура и Македонска книга, 1988, стр. 113.
91. Бранко Миљковиќ, Избор. Скопје: Мисла, Култура и Македонска книга, 1988, стр. 77-78.
92. Дејан Мирчески, Кристалните јами на пропаста, Темплум, Скопје, 2012.
93. Магор, Каталог 2015. Скопје, 2015, стр. 22.
94. Valerio Magreli, „Biografska beleška“, во: Pjer Paolo Pazolini, Put i nebo. Beograd: Mali vrt, 2016, стр. 91.
95. Борис Леонидович Пастернак, Изабране песме. Нови Сад: Orpheus, 2011, стр. 96-103.
96. Виктор Пелевин, Синиот фенер. Скопје: Бегемот, 2018, стр. 181-205.
97. Горан Петревски, Одбрани трудови. Скопје: Темплум, 2014.
98. Vladislava Gordić Petković, „Opasno leto 1953: lekcije o suicidu“ во: Silvija Plat, Stakleno zvono. Beograd: Laguna, 2017, стр. 16.
99. Едгар Алан По, Поезија, Македонска книга, Скопје, 1969, стр, 6-7.
100. Едгар Алан По, Поезија, Македонска книга, Скопје, 1969, стр, 8.
101. Едгар Алан По, Поезија, Македонска книга, Скопје, 1969, стр, 31-33.
102. Видое Подгорец, И сончогледите спијат. Скопје: Македонска книга, Детска радост, Култура, Мисла, Наша книга, 1990, стр. 11.
103. Анте Поповски, Дрво што крвави. Скопје: Детска радост, Наша книга, Македонска книга, Култура, Мисла, 1991, стр. 97.
104. Анте Поповски, Дрво што крвави. Скопје: Детска радост, Наша книга, Македонска книга, Култура, Мисла, 1991, стр. 126.
105. Живко Ст. Ризовски, Дете и светулка. Скопје: Наша книга, 1995, стр. 7.
106. Жанета Станоевска, Луѓе, птици и сеништа: Збирка раскази, Темплум, Скопје, 2011.
107. Џанго Помалиот, Намали малце чалам. Скопје: Темплум, 2018, стр. 33-36.
108. Стојан Тарапуза, Сон на тркала, Просветно дело, Редакција „Детска радост“, Скопје, 2015, стр. 102-103.
109. Стојан Тарапуза, Сон на тркала, Просветно дело, Редакција „Детска радост“, Скопје, 2015, стр. 104.
110. Стојан Тарапуза, Сон на тркала, Просветно дело, Редакција „Детска радост“, Скопје, 2015, стр. 105.
111. Savremena poljska poezija. Beograd: Nolit, 1964, стр. 38.
112. Оливера Ќорвезироска, Престапни години (прозен календар). Скопје: Бегемот, 2021, стр. 168-169.
113. Оливера Ќорвезироска, Престапни години (прозен календар). Скопје: Бегемот, 2021, стр. 190-191.
114. Оливера Ќорвезироска, Престапни години (прозен календар). Скопје: Бегемот, 2021, стр. 343-344.
115. Оливера Ќорвезироска, Престапни години (прозен календар). Скопје: Бегемот, 2021, стр. 383-384.
116. Оливера Ќорвезироска, Престапни години (прозен календар). Скопје: Бегемот, 2021, стр. 579.
117. „Белешка за авторот и делото“, во: Џон Фанте, Прашај ја правта. Скопје: Темплум, 2008, стр. 247-249.
118. Danil Harms, Sto slučajeva. Beograd: Laguna, 2016, стр. 50.
119. Данил Хармс, Случаи.Скопје: Темплум, 2004.
120. Zbignjev Herbert, Izabrane pesme. Beograd: Treći trg – Čigoja štampa, стр. 117.
121. Zbignjev Herbert, Izabrane pesme. Beograd: Treći trg – Čigoja štampa, стр. 225.
122. Zbignjev Herbert, Izabrane pesme. Beograd: Treći trg – Čigoja štampa, стр. 237-238.
123. Велимир Хлебњиков, Краљ времена Велимир I. Просвета: Београд, 1964, стр. 253-254.
124. Savremena poljska poezija. Beograd: Nolit, 1964, стр. 188.
125. Vislava Šimborska, Izabrane pesme. Beograd: Treći trg, 2014, стр. 165-166.
126. Vislava Šimborska, Izabrane pesme. Beograd: Treći trg, 2014, стр. 182.
127. Vislava Šimborska, Izabrane pesme. Beograd: Treći trg, 2014, стр. 359-360.
128. Vislava Šimborska, Izabrane pesme. Beograd: Treći trg, 2014, стр. 393-394.
129. Vislava Šimborska, Izabrane pesme. Beograd: Treći trg, 2014, стр. 412-413.
130. Ацо Шопов, Песни. Скопје: Македонска книга, Мисла и Култура, 1988, стр. 111-112.
131. Ацо Шопов, Песни. Скопје: Македонска книга, Мисла и Култура, 1988, стр. 153.
132. Иван Шопов, Азбука и залутани записи, Темплум, Скопје, 2010.
133. Засекогаш со нас - 22 незаборавни песни/Forever with us - 23 unforgettable songs, CD 071, Мистер компани, 2003.
134. YouTube, PETRANKA KOSTADINOVA - Legnala Jana, Janinka (пристапено на 5.11.2019)
135. ТЕА Модерна колеција, „Кон традицијата“.
136. Miles Davis, Birth of the Cool. Capitol Jazz, CDP 7 92862 2, 1989.
137. YouTube, Gabor Szabo - Dreams (1968) (full album) (пристапено на 20.3.2017)
138. „Проектот на Џамбо Агушев на Би-би-си“, Слободен печат, година V, број 996, понеделник, 20 февруари 2017, стр. 19.
139. DISCOGS, American Music Club ‎– United Kingdom (пристапено на 15.4.2021)
140. DISCOGS Anastasia (3) ‎– Nocturnal (пристапено на 10.6.2018)
141. DISCOGS, Articles Of Faith ‎– Complete Vol. 1 1981-1983 (пристапено на 24.6.2021)
142. YouTube, Buzzcocks- Airwaves Dream (пристапено на 9.2.2017)
143. YouTube, American Dream - Bad Religion (пристапено на 13.1.2017)
144. YouTube, Block Out - Sanjaj me (пристапено на 30.8.2017)
145. YouTube, Blondie - Dreaming (1979) HQ (пристапено на 19.3.2017)
146. YouTube, An Occasional Dream David Bowie (пристапено на 9.5.2017)
147. DISCOGS, Goran Bregović ‎– Arizona Dream (Original Motion Picture Soundtrack) (пристапено на 19.8.2020)
148. Kate Bush - Army Dreamers 1980 (пристапено на 9.5.2017)
149. Kate Bush - The Dreaming Full Album - YouTube (пристапено на 20.9.2016)
150. DISCOGS, James White (2) ‎– James White's Flaming Demonics (пристапено на 7.9.2021)
151. YouTube, Van Morrison - Moondance Full Album (Vinyl) (пристапено на 24.12.2017)
152. DISCOGS, Tom Waits ‎– Franks Wild Years (пристапено на 20.7.2019)
153. Weezer – Weezer (пристапено на 16.4.2024)
154. DISCOGS, Green On Red – Gas Food Lodging(пристапено на 6.11.2022)
155. Da Dzaka Nakot, Neophodno zlo 2020, Suriken Records, 2015.
156. depeche mode - dreaming of me (1981) - YouTube (пристапено на 21.9.2016)
157. YouTube, BOB DYLAN'S 115TH DREAM BOB DYLAN (пристапено на 25.12.2017)
158. DISCOGS, Bob Dylan ‎– John Wesley Harding (пристапено на 21.2.2020)
159. Idoli, Hi-Fi Centar, CDD 10109, 1996.
160. YouTube, Indexi - Sanjam (пристапено на 24.2.2023)
161. YouTube, YU Grupa – YU Grupa (1973) (пристапено на 23.11.2022)
162. Youtube, Eurythmics - Sweet Dreams (Are Made Of This) (пристапено на 19.9.2016)
163. All Music, Dreamtime - The Cult (пристапено на 26.1.2016)
164. The Cult - 83rd Dream (Live) - YouTube (пристапено на 21.9.2016)
165. Sanjam te - Olivera Katarina (пристапено на 15.12.2016)
166. YouTube, Cowboy Junkies - Dreaming My Dreams With You (пристапено на 3.5.2017)
167. Discogs, Nick Cave & The Bad Seeds ‎– Henry's Dream (пристапено на 9.8.2020)
168. YouTube, Kleenex/LiLiPUT - I Had A Dream (from Kleenex/LiLiPUT) (пристапено на 1.7.2017)
169. YouTube, Cockney Rebel - Sweet Dreams (пристапено на 20.3.2017)
170. YouTube, Crowded House (Full Album) - Crowded House 1986 (пристапено на 21.6.2017)
171. Alice Cooper, Love it to death & Killer, Some Wax Recordings, SW 126-2, 2003.
172. YouTube, LCD Soundsystem - american dream (посетена на 16.5.2017)
173. Discogs, My Bloody Valentine – Isn't Anything (пристапено на 28 јануари 2021)
174. Mooger Fooger, 4th of July, Corpus Delicti Records, CD 001.
175. Discogs, Napalm Death ‎– Scum (пристапено на 3 февруари 2021)
176. YouTube, NEW ORDER MOVEMENT 1981 AUDIO VINIL (пристапено на 30.8.2017)
177. Neworder* – Technique (пристапено на 9.5.2023)
178. Ride – Nowhere (пристапено на 15.2.2024)
179. Ramones – Pleasant Dreams (пристапено на 29.10.2023)
180. DISCOGS, R.E.M. – Monster (пристапено на 17.2.2021)
181. Randy Newman ‎– Sail Away (пристапено на 23.1.2017)
182. The Reels - Quasimodo's Dream (1981) - YouTube (пристапено на 28.9.2017)
183. Discogs, Roxy Music ‎– For Your Pleasure (пристапено на 12.4.2020)
184. Discogs Darko Rundek ‎– Ruke (пристапено на 7.8.2019)
185. Sebadoh – Bakesale (пристапено на 20.1.2024)
186. DISCOGS, Nancy & Lee* ‎– Nancy & Lee (пристапено на 1.3.2020)
187. DISCOGS, Simple Minds ‎– New Gold Dream (81-82-83-84) (пристапено на 30.8.2019)
188. Discogs, Suicide – Suicide (пристапено на 4.5.2021)
189. YouTube, Split Enz-True Colours (Full Album) 1980 (пристапено на 6.6.2017)
190. Syd Straw – Surprise (пристапено на 10.4.2023)
191. Various – Rijeka-Paris-Texas (пристапено на 8.7.2023)
192. DISCOGS, Tame Impala – Lonerism (пристапено на 4.4.2021)
193. Television – Adventure (пристапено на 9.4.2024)
194. Discogs, The Teardrop Explodes ‎– Kilimanjaro (пристапено на 12 март 2021)
195. DISCOGS, Tindersticks ‎– Tindersticks (пристапено на 19.8.2018)
196. Teenage Fanclub – Grand Prix (пристапено на 12.4.2024)
197. YouTube, Film-Doci cu ti u snovima (пристапено на 27.12.2016)
198. Discogs, Film – Sva Čuda Svijeta (пристапено на 22.6.2021)
199. YouTube, Fleetwood Mac - Dreams (Official Music Video) (пристапено на 3.5.2017)
200. YouTube, Aretha Franklin - I Never Loved A Man The Way I Loved You (пристапено на 2.2.2019)
201. YouTube, The Human League- Dare (Full LP 1080p) 1981 (пристапено на 25.10.2017)
202. John Lee Hooker – The Healer (пристапено на 23.3.2023)
203. DISCOGS, Hüsker Dü ‎– Zen Arcade (пристапено на 3.12.2020)
204. DISCOGS, Kiril Dzajkovski* ‎– Dust (Original Motion Picture Soundtrack) (пристапено на 21.9.2020)
205. Discogs, The Jam – Sound Affects (пристапено на 27.2.2021)
206. The Jimi Hendrix Experience, Electric Ladyland, Experience Hendrix, MCD 11600, 1997.
207. IMDb, The Dreamers (2003) (пристапено на 19.9.2018)
208. Пази се! Доаѓа Cinedays 13. Скопје: Младински културен центар, 2014, стр. 51.
209. Кинотека на Република Северна Македонија, Програма мај 2019.