From Wikipedia, the free encyclopedia
Курдите (курдски: کورد ) се етничка група која себеси се смета за староседелски народ на регионот кој се нарекува Курдистан, а кој се состои од меѓусебно поврзани области на Иран (претежно во покраината Курдистан), Ирак, Сирија и Турција. Курдски заедници постојат и во Либан, Ерменија, Азербејџан, а во последните децении има и во повеќето европски држави и САД.
| Вкупен број | |
|---|---|
| околу 28[1] до 35 милиони[2][3] | |
| Подрачја со значајно население | |
 Турција | 14-19,5 милиони (2010) 17–25%[1][2][3] |
 Иран | 5–8 милиони (2010) 5[4]–10%[1][2] |
 Ирак | 4.5–7 милиони (2010) 15–23%[1][2] |
 Сирија | 1.4-2 милиони (2010) 6-9%[5][2] |
 Израел | 150,000-200,000[6][7] |
 Азербејџан | 150,000-180,000[8][9] |
 Либан | 80,000[8] |
 Ерменија | 50,000[9] |
 Грузија | 40,000[9] |
 Туркменистан | 50,000[9] |
 Германија | 750,000[8] |
 Франција | 135,000[8] |
 Обединето Кралство | 90,000[8] |
 Шведска | 90,000[8] |
 Холандија | 75,000[8] |
| Јазици | |
| курдски јазици и зазогорански јазици | |
| Вероисповед | |
| ислам и други религии | |
| Сродни народи | |
| Други ирански народи | |
Етнички се сродни со другите ирански народи[10] и зборуваат курдски јазик, кој е индоевропски јазик од иранската гранка.
Според проценките ги има преку 35 милиони, што ги прави една од најголемите етнички групи без матична национална држава. Во XX век Турција, Иран и Ирак често ги задушувале курдските востанија.[11]
Курдскиот јазик припаѓа на северозападната подгрупа на иранските јазици, кои пак од своја страна принадлежат на индоиранските јазици, кои се клон на индоевропските јазици. Многу Курди зборуваат двојазично или многујазично, ги зборуваат јазиците на соседните народи како арапски јазик, турски јазик, персиски јазик[12]. Курдските Евреи и некои курдски христијани обично зборуваат на арамејски јазик. Арамејскиот е семитски јазик кој е поврзан со хебрејскиот јазик и арапскиот јазик.
Според Енциклопедија Британика, курдскиот јазик се дели на две основни групи[13]:
и неколку други дијалекти:
Некои податоци пишуваат дека Заза и Гурани[14][15] би требало да се сметаат за посебни видови јазици, којшто имаат голем број на зборови од курдскиот јазик. Како коментар за разликите помеѓу дијалектите, Крејенброек појаснува дека по некои односи, курманџискиот дијалект и соранскиот дијалект се сосема два различни јазици од курдскиот.
Бројот на Курдите, кои живеат во Југозападна Азија е околу 27.000.000. Курдите се четврта по големина етничка група на Блискиот Исток, веднаш по Арапите, Турците и Персијците. Според CIA World Factbook, во Турција Курдите опфаќаат 20% од населението, во Ирак 15%-20%, во Сирија 8%[16] 7%, во Иран 7% и во Ерменија 1.3%. Во сите овие држави, со исклучок на Иран, Курдите формираат втора по големина етничка група. Околу 55% од целото курдско население во светот, живеат во Турција.[17]
Според Мекдовал, пак, во 1991 година, Курдите во Турција имало околу 19%, 23% во Ирак, 10% во Иран и 8% во Сирија. Општиот број на Курдите во 1991 година според таа преценка бил околу 22.500.000, а 48% од тој број живееле во Турција, 18% во Ирак, 24% во иран и 4% во Сирија[18].
Кардуки се смета дека било местото од каде што Курдите се населиле по светот. Денеска постои географски и културен регион на Блискиот Исток, кој е главно населен со Курди[19]. Курдистан бил вклучен во територијата на Медиската империја од 630 п.н.е. до 550 п.н.е.[20], во времето на императорот Артаксеркс II, а покраината Кардоки станал независен од Персија. Според Ксенофонт[21], Кардуките во борбата со Персијците издвојувале голама победа која завршила со примирје. Некои учени сметаат дека Курдите се потомци на Медијците, но сепак постои голема разлика помеѓу нив.
Во текот на 7 век, Арапите ја завладеале територијата на Курдистан. Регионот Шаразор бил заземан во 643 година. Во 846 година, еден од водачите на Курдите во Мосул дигнал востание против калифот Ал Мотасам. Тој го испратил военоначалникот Ајтак во контраофанзива против Курдите. Тој извојувал голема победа, нанесувајќи им големи човечки загуби. Во 903 година, Курдите повторно се дигнале на востание, но востанието повторно било задушено. На крајот, Курдистан бил преземен од Арапите, каде голем дел од Курдите го примиле исламот како своја национална вера. Во втората половина на 10 век, курдскиот регион бил дел од четири курдски династии: северниот дел бил управуван од страна на Шададиската династија (951-1174) како и некои делови од денешна Ерманија и Аран. Равадидската династија (955-1221) управувала во Тебриз и Марагек. Во источниот дел Хасанвајхидската династија (959-1015) и Аназидската династија (990-1117) во Керманшах, Динавар и Канакин. Во западниот дел биле Марванидската династија (990-1096), Ајубидската династија (1171-1250), и Ардаланската династија (14 век до 1867).
| Држава | Број | |
| Турција | 15,300,000[22] | |
| Иран | 5,000,000[23] | |
| Ирак | 5,500,000[24] | |
| Сирија | 1,600,000[25] | |
| Кувајт | 233,500[26] | |
| Азербејџан | 200,000[27] | |
| Либан | 80,000[28] | |
| Ерменија | 95,000[28] | |
| Грузија | 40,000[28] | |
| Subtotal West Asia | 27 million | |
| Германија | 500,000 - 600,000[28] | |
| Франција | 100,000 - 120,000[28] | |
| Холандија | 70,000 - 80,000[28] | |
| Швајцарија | 60,000 - 70,000[28] | |
| Белгија | 50,000 - 60,000[28] | |
| Австрија | 50,000 - 60,000[28] | |
| други Европски држави | 80,000 - 100,000[28] | |
| Северна Америка | 21,800 - 27,000[28] | |
| Вкупно | 28 million | |
Во Ирак, Курдите се 17% од вкупното население на Ирак. Тие го сочинуваат мнозинството во три покраини во Северен Ирак, кои заедно го формираат т.н. Ирачки Курдистан. Курдите исто така ги има и во Киркук, Мосул и Багдад. Околу 300.000 Курди живеат во престолнината Багдад, 50.000 во Мосул и уште 100.000 во јужен Ирак.
Курдите, под раководство на Мустафа Барзани биле ангажирани во борбата против ирачкиот режим од 1960 до 1975 година. Во март 1970 година, Ирак објавил примирје, со кое се предвидувало курдска автономија. Договорот бил склучен, а за негово остварување било договорено тоа да се случи за четири години. И покрај тоа, во исто време, ирачкиот режим започнал т.н. арапизациска програма во богатите региони на Киркук и Канакин. Така, во 1974 година, ирачките власти започнале нови воени офанзиви против курдското население во Ирак. Во периодот од 1975 година до 1978 година 200.000 Курди биле депортирани во други делови на Ирак.
За време на Ирано-ирачката војна, режимот повторно работел против курдските интереси. Ирак бил опседнат од меѓународната заедница и никогаш не бил казнет за масовното убиство на стотици илјади цивилни граѓани, повеќето Курди којшто биле повторно депортирани по различни делови на Ирак. Кампањата на ирачките власти во 1988 година била наречена Анфал која довела до уништување на околу 2.000 села и смрт на околу 50.000-100.000 Курди.
По курдското востание во 1991 година под раководство на Патриотската унија на Курдистан и Курдската демократска партија, ирачката војска повторно протерала илјадници Курди од територијата на Ирак. За да се смири ситуацијата, под раководство на ООН била создадена курдска автономија. Тие биле контролирани од страна на конкурентните партии Патриотска унија на Курдистан и Курдска демократска партија. Со започнувањето на американската офанзива во Ирак, овој регион е под контрола на пешмерга и Курдите имаат целосна контрола врз Киркук и делови од Мосул. До почетокот на 2006 година, двете курдски општества биле обединети во еден единствен регион. Во 2007 година бил одржан референдум за определување на конечните граници на курдскиот регион во Ирак.
Според CIA World Factbook, курдите формираат приближно 20% од вкупниот број на население во Турција, или околу 14.000.000 (2008)ref name=ciaturkey>Turkey Архивирано на 2 јули 2017 г., The World Factbook, CIA, 2008.</ref>. Во 1980 година, Курдското општество во Турција е најголема малцинска група во Турција[29], и тие се поврзани како едно хомогено национално општество. Во периодот од 1930 до 1940 година, курдите во Турција биле категоризирани како планински Турци. Таа класификација на курдите се променила во 1980 година[30].
Неколку размерни курдски востанија се случиле во 1925, 1930 и 1938 година, кои биле задушени од турските власти и повеќе од 1.000.000 курди биле насилно депортирани. Во тој период, сè до 1946 година курдскиот јазик, фолклор и имиња биле забранети во Турција[31]. Во Араратското востание од 1930 година биле уништени голем број на курдски села, заедно со нејзините жители. Турската држава во време на овие востанија била подпомагана од СССР и Иран. Востанието било организирано од страна на курдската партија, наречена Којбун, која пак имала подпишано договор со Дашнаксутин (Ерменска револуционерна федерација) во 1927 година[32]. До 1970 година, курдската левичарска партија по име Курдистанска социјалистичка партија на Турција, се противила на насилието и ги подржила граѓанските дејности и учеството на курдите на изборите. Во 1977 година, Мехди Зана, од истата партија победил на локалните избори во Дијарбекир. Во исто време се појавиле уште две организации: Национално ослободување на Курдистан и Курдска работничка партија.
Курдистанската работничка партија е објавена од САД, ЕУ и НАТО како терористичка организација. Според нив, тоа е етничка сепаратистичка организација која го користи насилието за постигнување на своите цели за создавање на независна курдска држава на некои делови од Југоисточна Турција, [Североисточен Ирак], Североисточна Сирија и Северозападен Иран. Во периодот од 1984 до 1999 година, оваа партија со турските власти била во постојани воени конфликти и безредија. Во тоа време, многу курдски цивили биле преместувани од Ван, Шернак и Дијарбекир во Западна Турција или Европа. Според некои податоци, се смета дека во периодот од 1993 до 1994 година има исчезнато околу 3.200 курди, кои биле тајно и масовно убивани од турските власти. Но ниту еден од извршителите на овие злосторства до ден денес не е обвинет ниту казнет.
Курдите формираат приближно 7% од вкупниот број на население во Иран. Заедно со персијците и други индоевропски племиња во Иран, курдите мигрирале од Средна Азија на територијата каде денеска се наоѓа Иран во 2 век п.н.е.[33]. Според некои податоци, некои курди силно се спротивставуваат на иранските власти како пред револуцијата од 1979 така и по неа, за основната им национална агенда, поддржана заедно од соседните курди кои живеат во Ирак, Турција и Сирија, а акако главна агенда им е создавање на независна курдска држава.
Во текот на 17 век, голем број на курди биле протерени од Шах Абаз I од Хорасан, Источен Иран во Кучан и Бирџанд, а некои имигрирале и во Авганистан[34] . Во 19 век и XX век, имало поголем број нереди организирани од иранските курди, кои биле силно задушувни од иранските власти[8][35]. Во јануари 1946 година, во време на окупацијата на СССР во северозападниот дел од Иран, била создадена Советска Курдистанска Република Махабад и била објавена за независна. Но, во мај 1946 година, војската на СССР се повлекла од Иран, а за само неколку месеци подоцна, претседателот на новата република Гази Мухамед бил јавно обесен во Махабад. Но по иранскиот преврат од 1953 година, Мухамед Реза Пахлеви го забранил образованието на курдски јазик[36].
По иранската револуција, интензивна борба започнала помеѓу курдските вооружени групи и исламската република од 1972 до 1982 година[37] . Во август 1979 година, Рухолах Хомеини објавил “Света војна“ против курдските бунтовници кои барале автономија или независност, и наредил на иранските вооружени сили да се премине во курдските региони во Иран и да ги протераат курдските бунтовници со кое би се воспоставило суверенитет врз целата држава.
Денеска, во Иран курдите својата културна идентичност ја искажуваат слободно, но немаат голема улога во администрацијата на државните служби[38][39] . Како во сите делови на Иран, сите нелегални политички партии се казнуваат дури со смрт. Курдските активисти за човекови права биле застрашувани од иранските власти во врска со нивната работа. По убиството на курдскиот опозициски активист Шиван Кадери и други двајца мажи од иранските курдски сили за сигурност во Махабад на 9 јули 2005 година, во курдските градови во Иран избувнале големи нереди и протести. Во овие нереди имало поголем број убиени и уапсени курдски жители. Иранските власти исто така укинале голем дел од курдските дневни списанија и весници апсејќи неколку уредници и репортери. Помеѓу мртвите била и Роја Толоуј, активистка за човековите права на жената и раководител во весникот Расан[40] . Според Мегународната кризна група, курдите живеат во најнеразвиените делови на Иран[41].
Курдите во Сирија зазимаат околу 9% од вкупниот број на население или околу 1.600.000 жители[42] . Тоа ги прави најголемо етничко малцинство во Сирија. Тие се претежно концентрирани во североисточниот дел на државата, но значително голем дел од курдското население живее и во Алеп и Дамаск. Техники кои биле користени за потиснување на етничката идентичност на курдите во Сирија биле пред сè забрана на користење на сопствениот курдски јазик, откажување за регистрација на курдските деца со курдски имиња (во замена на курдски имиња биле давани арапски), забрана за отворање на фирма која не содржи арапско име, забрана на курдски училишта, книги и материјали напишани на курдски јазик.[43][44][45] Како севкупност, околу 3.000 курди во Сирија биле лишени од секакви социјални права[46][47] .
На 12 март 2004 година, во Ал Камишли, кој до голем степан е населен со курди, избувнале нереди помеѓу курдите и сиријците, кои нереди продолжиле во следните неколку денови. Најмалку триесет души биле убиени и околу 160 ранети[48][49].
Курдите во денешен Авганистан се населиле во 16 век од североисточен Иран, време кога тие биле протерани од страна на сефевидскиот шах Абас[50] . Курдите побегнале во Авганистан главно во Херат и други западни делови на Авганистан. Курдите, за разлика од соседните држави, во Авганистан поседувале некакви права. Притоа, за општински градоначалник на Кабул во 1641 година бил избран курдски водач[51]. Денеска, бројот на курдите во Авганистан е тешко да биде пресмететан, но според едни информации нивниот број е околу 200.000[52] .
Во периодот од 1930 до 1990 година, Ерменија била дел од Советскиот Сојуз, во рамките на кој курдите заедно со другите етнички состави имале статус на заштитено малцинство. Ерменските курди имаат сопствен весник кој е спонзориран од државата, радио предавања и право за негување на културните си обичаи. По распаѓањето на СССР, многу курди побегнале во Русија и Западна Европа[53].
Според докладот од Советот на Европа, приближно 1.300.000 курди живеат во Западна Европа. Најраните курдски имигранти се од Турција, кои подоцна се преселиле во Германија, Австрија, Бенелукс, Швајцарија, Франција во 1960 година. Постојаните немири на Блискиот Исток во осумдесеттите и деведесеттите години на минатиот век “помогнало“ уште поголем дел од курдите од Иран и Ирак да побегнат во Европа. Во последно време, сè повеќе курди се населуваат и во Велика Британија[54] , поточно во Девсбери и Северен Лондон[55][56] . Нивниот статус за останување во Британија понекогаш предизвикува големи спорови.
Освен во Европа, голема имиграција на курдите има и во Северна Америка. Во САД се знае дека живеат околу 100.000 курди, 50.000 во Канада и 15.000 во Австралија.
Денеска, поголемиот дел од курдите се со муслиманска вероисповед, и принадлежат кон сунитите[57]. Мал дел од курдите се шиити, кои претежно живеат во Иран и Ирак. Курдите во Ирак имаат полиберален статус кон исламот, кое дава на пример жените да не го покриваат своето лице и да не носат арапска абаја.
Религијата Алеви е втора по големина религиозно малцинство на курдите. Претежно живеат во Тунчели, Турција и околината.
Христијанството и Јудаизмот се најмалите религиозни групи помеѓу курдскиот свет[58] . Асенет Барзани, која живееле во Мосул од 1590 до 1670 година била сред првите еврејски жени која станала рабин. Голем дел од курдските евреи имигрирале во Израел, кога била создадена нејзнината независност.
Курдистанската култура е наследена од различни древни народи, кои го оформуваат модерното курдско општество. Нивното наследство најмногу е преземено од локалните хуриани, древните ирански мидијци, шумерите и исламските арапи. Курдската култура е многу блиска со онаа на иранските персиски народи. Курдите, како и иранците го празнуваат Невроз (21 март) како ден на Нова година.
{{|2}}
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
