Andriamanitra, araka ny finoana ao amin' ny fivavahana mônôteista maro, dia ilay fanahy ambony indrindra, tokana, mpamorona ny zavatra rehetra ary loharanon' ny zavatra misy rehetra. Tonga lafatra izy, tsy manam-petra, tsy miova, mandrakizay, tsara indrindra, mahalala ny zava-drehatra ary mahefa ny zava-drehetra ary andriamanitra misahana izao rehetra izao. Mpamonjy ny olombelona sy ny zavaboary rehetra, ary nanambara tena nandritra ny Tantara izy.
Ao amin' ny jodaisma sy ny kristianisma ary ny finoana silamo dia tsy mifangaro amin' izao tontolo izao sady ambonin' izao tontolo izao (mihoa-draha) Andriamanitra. Tokana sy manan-tsitrapo ary manam-pahatsiarovan-tena manokana izy, izany hoe persôna izy. Ivelan' ny sehatry ny fivavahana dia misy koa ny fiheveran' ny filôzôfa ny amin' Andriamanitra tokana, ka efa hatramin' ny filôzôfia grika tamin' ny Andro Taloha izany ka hatramin' izao.
Fiezahana hanana Andriamanitra tokana
Ny jodaisma sy ny kristianisma ary ny finoana silamo no tena fantatra mazava fa mino an' Andriamanitra tokana, nefa nisy fivavahana roa izay efa azo lazaina fa nanandrana ny mônôteisma na efa mônôteisma, dia ny fivavahana tamin' ny andriamanitra Atôna (atônisma) tao Egipta sy ny zôrôastrisma (izay nisafidy ny iray tamin' ireo andriamanitra maro ho andriamaniny, dia i Ahora Mazda) ka nanao ny sisa rehetra ho zavatra hafa (anjely sns). Ny fivavahan' ny Hebreo dia heverin' ny mpikaroka sasany fa nandalo ny fisafidianana andriamanitra iray tao amin' ireo andriamanitra maron' ny mponina tao Kanaana, dia i El na Iahveh izany andriamanitra izany, ka nomena ny anarana hoe iahvisma izany fivavahana hebreo taloha izany.
Ny fivavahan' ny Egiptiana tamin' i Atôna
Ny fivavahana tamin' i Atôna, andriamanitry ny Egiptiana taloha elabe, izay atao hoe atônisma, dia efa nisy tamin' ny andron' ny farao Tôtmôsisy IV sy ny farao Amenôtepa III, ary nanjary andriamanitra tokana izy tamin' ny andron' ny farao Akenatôna tamin' ny taonjato faha-14 tal. J.K. Nanome anjara toerana lehibe ny fivavahana amin' i Atôna nandritra ny fanjakany i Amenôtepa III, nefa ny zanany atao hoe Amenôtepa IV no niantso tena hoe Akenatôna ("zanak' i Atôna"). Ny farao Akenatôna ihany no mpanelanelana ny olombelona amin' i Atôna. Tena zava-baovao izany satria nanana mpisorona manelanelana azy amin' ny andriamanitra ny fivavahana egiptiana pôliteista talohan' io.
Ninoana fa i Atôna no namorona izao tontolo izao. I Atôna, izay sady ray no renin' ny zavaboary, dia andriamanitra tokana nanoloana ny fivavahana tamin' andriamanitra maro teo amin' ny tany manodidina ny fanjakan' ny farao tamin' izany fotoana izany. Andriamanitra mahasahana izao rehetra izao izy ka tsy voafetra ho an' ny tombontsoan' i Egipta irery ihany.
Tamin' ny andron' i farao Akenatôna dia tsy nanana endrika azo tsapain-tanana hafa afa-tsy ny kapilan' ny masoandro mandefa ny tara-pahazavany isan' andro avy eny amin' ny lanitra i Atôna, ka tsy nisy sary voasokitra hafa nenti-naneho azy. Zavatra niserana fotsiny teo amin' ny tantaran' ny fivavahana tao Egipta fahiny ny fivavahana tamin' i Atôna satria taorian' ny nahafatesan' i Akenatôna dia rava ny naha andriamanitra tokana an' i Atôna[1] ka lasa nanompo an' i Amôna sy ny andriamanitra egiptiana maro hafa indray ny farao nandimby an' i Akenatôna.
I Freud, ilay psikanalista malaza, dia nihevitra fa ny fivavahana amin' i Atôna no niandohan' ny fivavahan' ny Hebreo amin' Andriamanitra tokana, nefa lavin' ny mpahay tantara momba ny fivavahana izany[2].
Andriamanitra tokana araka ny zôrôastrisma
Ny zôrôastrisma na zôrôastrianisma dia isan' ireo fivavahana azo heverina fa mônôteista voalohany mitory ny amin' ny famonjena mandrakizay any amin' ny tontolo hafa[3] [4]. I Ahora Mazda (Ahura Mazda) no anaran' Andriamanitra ao amin' io fivavahana io[5]. Tsy noraisina ho andriamanitra ireo andriamanitry ny mazdeisma maro taloha atao hoe daeva (sanskrity: deva, latina: deus). Andriamanitra tokana sady mpahary i Ahora Mazda izay nanambara ny tenany tamin' i Zaratostra (na Zôrôastra). Araka ny finoan' ny Zôrôastriana dia hiorina ny fanjakan' i Ahora Mazda aorian' ny ady ifanaovan' ireo zavatra kambana noforoniny, dia ny Tsara sy ny Ratsy, amin' izany dia horesin' ny Tsara ny Ratsy.
Misy anefa ireo mpandinika izay tsy miombon-kevitra amin' izany fa manao ny zôrôastrisma ho fitohizan' ny mazdeisma ihany izay pôliteisma[3] nivoatra ho amin' ny mônôlatrisma[6]. Tsy ninoana ho tokana hatramin' ny nanombohan' ny nahafantarana azy anefa i Ahora Mazda satria ny mazdeisma, izay nipoiran' ny zôrôastrisma, dia fivavahana nino ny fisian' ny andriamanitra maro sy nanompo andriamanitra maro.
Ny Andriamanitry ny fivavahana abrahamika
Andriamanitra, araka ny jodaisma
I IHVH na YHWH (izay tononina indraindray hoe Iahveh) (hebreo: יהוה / ihwh) no anaran' Andriamanitra ao amin' ny jodaisma. Ny anaran' Andriamanitra hoe Iahveh dia heverina fa manam-pifandraisana amin' ny fehezan-teny azo adika hoe "Izaho no ilay misy" (Eksaody 3.13-14, Ny Baiboly Masina). Tokana ny andriamanitry ny Hebreo, maha saro-piaro azy izany araka ny didy hoe "Aza manana andriamani-kafa fa izaho ihany". Ny Tanakh, Baibolin' ny jodaisma izay tsy inona fa ny Testamenta Taloha, no loharano ahafantarana ny amin' Andriamanitra ho an' ny Jiosy.
Vokatry ny sitrapon' Andriamanitra no nampisy an' izao tontolo izao tamin' ny namoronany azy, ka noho izany dia Andrimanitra no tompon' izao rehetra izao. Tsy mifangaro amin' ny zavaboary Andriamanitra fa ivelany sady amboniny ary tsy takatry ny saina, izany hoe mihoa-draha. Tsy misy noho izany zavatra eto amin' izao tontolo izao azo anehoana an' Andriamanitra, ho fanompoan-tsampy izany raha izany no atao.
Araka ny Baiboly dia misy ampahan' ny toetr' Andriamanitra azo tarafina amin' ny toetry ny olombelona, noho ny nahariany ny olombelona tahaka ny endriny. Ao amin' ny Tanakh dia voalaza fa manam-pihetseham-po Andriamanitra: tezitra, faly, malahelo, diso fanantenana, mitsetra, mitia, na mankahala koa. Inoana koa fa Andriamanitra hendry, marina, mpamidra fo, mahatoky ary velona i Iahveh. Afaka mampanantena zavatra, afaka ny ho tezitra ary saro-piaro izy. Andriamanitra mpanjaka sy mpitsara ary miandry ny olony sahala amin' ny mpiandry ondry izy. Sarotiny izy amin' ny fitondran-tenan' ny mpanompony. Nanao fanekem-pihavanana tamin' ny vahoakany, dia ny Zanak' i Israely, izy.
Andriamanitra, araka ny kristianisma
Nandova ny fiveheverana sasany ao amin' ny jodaisma ny kristianisma noho izy nampiasa ny boky masin' ny jodaisma, dia ny Testamenta Taloha ao amin' ny Baiboly. Nisy fiovany izany fiheverana izany taorian' ny niainan' i Jesoa Kristy teto an-tany izay ataon' ny Kristiana fa zanak' Andriamanitra tonga nofo sady ilay Mesia resahin' ireo mpaminany sady nadrasana hatramin' izay. Niteraka fikorontanan' ny finoana an' Andriamanitra tokana, araka ny ampianarin' ny jodaisma, izany fivoasana vaovao ny Soratra Masina izany, izay tsy ny Testamenta Taloha ihany fa ny Testamenta Vaovao koa sy ny boky sasany ataon' ny manam-pahaizana hoe apôkrifa na pseodepigrafa, izay nampiditra voambolana avy amin' ny filôzôfia grika (indrindra ny an' i Platôna) hanazavany ny toetran' ny andriamaniny.
Taty aoriana, tamin' ny taonjato faha-4, dia lanin' ny maro anisa tamin' ireo nivory nandritra ny Kônsily tao Nikea ny tenim-pinoan' ny Trinite izay mihevitra an' Andriamanitra ho tokana nefa manana persôna telo, dia ny Ray sy ny Zanaka ary ny Fanahy Masina. Noraiketina tao amin' ny fanekem-pinoana nikeana izany sady nohamafisina tamin' ny kônsily hafa taty aoriana koa. Andriamanitra ny Ray, Andriamanitra ny Zanaka, Andriamanitra ny Fanahy Masina, hoy izy ireo nefa tokana Andriamanitra. Ny tenim-pinoan' ny Trinite dia miaro ny maha tokana an' Andriamanitra sady mampivoitra ny fananan' io Andriamanitra io persôna telo izay samy manana ny anjara asany tamin' ny famoronana izao tontolo izao sy amin' ny famonjena ny olombelona. Tsy mora ny mahazo ny tiana ho lazaina amin' ny hoe persôna satria tsy azo lazaina tanteraka ho fomba fiseho samihafan' ilay Andriamanitra tokana izany araka ny hita amin' ny tantaran' ny fampanjakana ny tenim-pinoan' ny Trinite izay nanamelohana fampianarana maro toy ny môdalisma sy ny dôketisma ary ny maro hafa koa. Niteraka fisamatsamahan' ny kristianisma nandritra ny tantarany hatramin' izao izany toe-javatra izany. Ny Katôlika sy ny ankamaroan' ny Prôtestanta ary ny Ortôdôksa dia mino ny Trinite.
Tsy ny fiangonana kristiana rehetra no manaiky an' izany fiheverana an' i Jesoa sy ny Fanahy Masina ho Andriamanitra izany, satria maro ny fiangonana manohitra ny Trinite ka mihevitra an' i Jesoa ho Mesia fotsiny fa tsy Andriamanitra, ary ny Fanahy Masina ho hery entin' Andriamanitra miasa fa tsy Andriamanitra.
Andriamanitra, araka ny finoana silamo
Ho an' ny finoana silamo indray dia i Allah no anaran' Andriamanitra tokana. Midika fotsiny hoe "Andriamanitra" io anarana io. Tsy azo aseho an-tsary Andriamanitra satria tsy mifangaro fa ivelan' ny zavatra noforoniny sady avo indrindra. I Mohamady (Muhammad) no mpaminanin' Andriamanitra izay inoan' ny Silamo fa namerina indray ny firesahana marina ny amin' Andriamanitra tamin' ny nahazoany ny fanambaràna ao amin' ny Kor'any.
Tamin' ny nanambaràna ny Soratra Masina, Andriamanitra dia niteny tamin' ny alalan' ny anjely Jibrily (Gabriela) sy ny mpaminany Mohamady izay nandre ny tenin' Andriamanitra fa tsy ny feony. Sady lavitra no akaiky, sady araka ny fomban' olombelona no tsy takatry ny sain' olombelona Andriamanitra, araka ny soratra ao amin' ny Kor'any, ka zava-miafina tanteraka izy, na "ghayb", ka tsy hay ampitahaina na amin' inona na amin' inona amin' ny zavatra noforoniny. Manana toetra fito fototra i Allah, dia ny fiainana, ny fahalalana, ny hery, ny sitrapo, ny fandrenesana, ny fahitana ary ny fitenenana.
Ivon' ny finoana sy ny fomba fiainan' ny mpino silamo ny anaran' i Allah izay ifatoran' ny lafim-piainany rehetra amin' ny alalan' ny fivavahana. Tsy lahy tsy vavy Andriamanitra. Mpahary sy mahefa ny zava-drehetra sy mahalala ny zava-drehetra ary mihoatra ny zavaboary noforoniny izy. Izy no tompon' izao rehetra izao sy ny hoavy, mpitsara amin' ny fitsarana farany, niseho tamin' ny mpaminany nifandimby hatramin' i Adama ka hatramin' i Mohamady. Ny soràta 112 (Al-Ikhlas) dia mamondrona ny fotopotony amin' ny fiheveran' ny Mozilmana an' Andriamanitra: "Izy no Allah tokana, Allah tsy takatry ny eritreritra, tsy miteraka Izy, tsy nateraka Izy, ary tsy mitovy na amin' inona na amin' inona Izy". Ny Kor'any dia manambara koa ny toetr' Andriamanitra izay mihoa-draha tanteraka nefa milaza koa io boky io fa akaiky ny olombelona (Kor'any, soràta 50.16) sy ny zavaboary noforoniny izay isehoan' ny asany sy anehoany izany asany izany Andriamanitra[7].
Mitarika ny olombelona amin' ny hoaviny izay tsy fantany na ny heviny na ny vokany Andriamanitra; afaka mitari-dalana na mampania ny olombelona Andriamanitra, manasazy sy mamela heloka izy. Fantany ny antsipirian' ny fisainan' ny olona tsirairay, izy no hitsara amin' ny fitsarana farany izay hanasaziana ny mpanota sy ny tsy mino ary hamaliana soa ny mpino mahatoky. Ambara matetika ny fahatezerany ka matetika izy dia atao hoe "ilay Mahatahotra" (arabo: al-Jabbâr na al-Qahhâr). Nefa ny toetrany misongadina indrindra dia ny halehiben' ny famindram-pony izay mahery vaika ka mahasahana ny zavatra rehetra, araka ny voasoratra ao amin' ny Kor'any[7].
Ny fiheveran' ny filôzôfa an' Andriamanitra
Andriamanitra araka ny filôzôfia grika
Nino fisiana andriamanitra maro ny vahoaka grika tamin' ny Andro Taloha. Tao amin' ny fiôzôfa grika no nipoiran' ny fiheverana ny fisian' ny andriamanitra tokana. Amin' i Wilfred Monod, "Tsy mihambo hanazava ny fiavian' izao tontolo izao ny Andriamanitry ny filôzôfa grika, fa ny lamina sy ny ambaratonga izay hita ao aminy fotsiny, eo amin' ny zavatra fehezin' ny fiforonana sy ny fahasimbana"[8].
Ny filôzôfia grika taloha, izay nisy akony lehibe tamin' ny fiheverana taty aoriana ny amin' Andriamanitra, dia tsy niraharaha firy ny resaka momba ny andriamanitra, satria maro loatra ny andriamanitra grika mameno izao tontolo izao ireo[9] ka tsy mendrika hanokanana lohateny ao amin' ny filôzôfia[10]. Ohatra, ao amin' ny asasoratr' i Aristôty, izay nisy fiantraikany tamin' ny teôlôjia jiosy sy kristiana ary mozilmana[11] [12], dia ampahany kely dia kely no natokany hiresahana ny amin' ny ataony hoe andriamanitra. Noho izany, rehefa miresaka ny amin' ny andriamanitra (to théon) i Aristôty dia "izao tontolo izao tsy azo tsapain-tanana" no tiany ho resahina amin' izany, dia ilay fisiana voalohany indrindra, izay ampy ka tsy mitady zavatra hafa, nefa tsy "Andriamanitra" tokana sy mihoatra an' izao tontolo izao velively izany[9].
Tamin' ny taonjato faha-3 taor. J.K., tamin' ny andron' ny neôplatônisma, rehefa nisy ny fifaninanana ara-tsaina sy ara-pitondran-tena tamin' ny fivavahana kristiana vao nisandratra, vao izay nanao vaindohan-draharaha ny fandinihany ara-tsaina ny amin' ny andriamanitra na ny amin' Andriamanitra ny filôzôfa toa an' i Plôtino, i Pôrfira ary i Prôklosy. I Plôtino dia namorona ny fiheverana ny ataony hoe "ny Iray" (grika: to en), foto-javatra voalohany mihoa-draha izay manjaka amin' ny zava-misy marina[9] ary tsy azo fantarina afa-tsy amin' ny alalan' ireo toetra fantatra momba azy. Araka ny fanadihadian' i Mireille Hadas-Lebel, "Ao amin' ny Grika, ny foto-javatra tokana izay manetsika izao tontolo izao dia momba ny filôzôfia[13].
Andriamanitra araka ny filôzôfa deista
Ny deisma dia fanambaràna araka ny faharesen-dahatry ny saina ny amin' ny fisian' Andriamanitra, izay manolotra endrika ara-pinoana mifanentana amin' ny saina, izay ivelan' ny fivavahana miorina amin' ny fanambaràn' Andriamanitra[14], fa manolotra fomba ahafantarana an' Andriamanitra amin' ny alalan' ny fomban' olombelona[15], nefa tsy mihambo hamaritra ny antsipirian-toetrany[16]. "Andriamanitry ny saina" izany fa tsy "Andriamanitry ny finoana" na "Andriamanitry ny fanompoam-pivavahana", na dia heverin' i Kant fa ny "fanompoam-pivavahana atao amin' Andriamanitra" dia tokony ho tanterahina amin' ny alalan' ny fomba fiainana "am-panahy sy am-pahamarinana"[17].
Ho an' ireo mpanao tsikera hiarovana ny finoana kristiana (apôlôjia kristiana) dia olona tsy tia vavaka sady mpanota ny deista izay mihambo tsy mila fanampianana avy amin' Andriamanitra mba hahalalany an' Andriamanitra, ka tsy mila ny fanambaràna[14].
Ho an' i Kant, ny deisma dia fiheverana an' Andriamanitra ho "antom-pisian' izao tontolo izao", foto-javatra mpandrindra izay tsy mamaly tanteraka ny fiandrasan' ny olombelona; ho an' io filôzôfa io dia "fitadiavana an' Andriamanitra mba hieritreretana ny siansa amin' ny fandrosoany" ny deisma[18].
Tsy nanolotra famaritana mazava ny amin' Andriamanitra ny deisma ary ny famaritana nomeny dia mampiroaroa saina ka nahatonga ny deisma tsy nisy fanohizana tena azo tsapain-tanana ho fireham-pivavahana taty aoriana[19].
Jereo koa
Loharano
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
