Tuiran
comûne italiàn From Wikipedia, the free encyclopedia
comûne italiàn From Wikipedia, the free encyclopedia
Tuiràn[n. 1] (Toirano in italiàn) u l'è in cumün lìgüre de 2.710 abitànti[1], inta pruvìncia de Savùna.
AR |
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietàe tuiranìna |
Tuiràn cumün | |||
---|---|---|---|
Tuiràn da-u Mùnte de Sàn Pêru
| |||
Localizaçión | |||
Stâto | Itàlia | ||
Región | Ligüria | ||
Provìnsa | Savuna | ||
Aministraçión | |||
Scìndico | Marco Bertolotto (lìsta cìvica "Toirano torna al futuro") da-o 10-6-2024 | ||
Dæta de instituçión | 1861 | ||
Teritöio | |||
Coordinæ: | 44°07′37.35″N 8°12′25.59″E | ||
Altitùdine | 38 m s.l.m. | ||
Superfìcce | 18,97 km² | ||
Abitanti | 2 710[1] (31-10-2023) | ||
Denscitæ | 142,86 ab./km² | ||
Fraçioìn | Cârpe | ||
Comùn confinanti | Bardenèi, Barestìn, Buisàn, Castrevéggiu, U Burghéttu, U Serià | ||
Âtre informaçioìn | |||
CAP | 17055 | ||
Prefìsso | 0182 | ||
Fûzo oràrio | UTC+1 | ||
Còdice ISTAT | 009061 | ||
Cod. cadastrâ | L190 | ||
Targa | SV | ||
Cl. scìsmica | zöna 3 (sismicitæ bàssa)[2] | ||
Cl. climàtica | zöna C, 1 333 GG[3] | ||
Nomme abitanti | tuiranìn tuiranéxi (neol.) | ||
Sànto patrón | Sàn Martìn de Tours | ||
Giórno festîvo | 11 de nuvèmbre | ||
Cartògrafîa | |||
Puzisiùn du cumün de Tuiràn inta pruvìncia de Savùna | |||
Scîto instituçionâle | |||
U cumün de Tuiràn u l'è inta vàlle da scciümàira Varatèlla, cu-u paìze ch'u l'è centràu a-a sö cunfruènsa cu-u Riàn de Baresciùn[11]. L'è duminàu da-u mùnte de Sàn Pêru, âtu 891 m srua u livéllu du mâ, dùnde, gràsie a-u Riàn Vêru, i se sùn furmàe de gròtte bèn cunusciüe, cùmme quélla da Bàzura e quélla du Curùmbu. A pàrte ciü a mùnte u l'è pöi surcà da-a vàlle du Varatèlla che, a l'artéssa da regiùn du Sâtu du Lüu, a se divìdde inti dùi valùi de Cârpe e da Vàlle[12].
U teritòriu de Tuiràn u gh'à ina gràn variabilitàe, pasàndu da-a ciâna custêra a sèrte tra e vètte ciü âte da zòna, cu-in'elevasiùn màscima de tòstu milleséntu métri srua u livèllu du mà[12]. A regiùn ciü bâssa, dund'u gh'è u cèntru de paìze, a l'è pròpriu a-a fìn da vàlle du Varatèlla, a l'inprensìpiu da cianüra furmà da-i depòxiti purtài da scciümàira e che, a-u reùndu, a l'è serà da ina série de mùnti. A punènte, pè u chiürtu tòccu a-i cunfìn cu-u Serià, u teritòriu tuiranìn u rìva fìn'a-a crèsta ch'a chìna zü da l'Arexéa, dìta ascì Pòzzu Grànde (813 m), pè a pàrte cumpréza tra u Mùnte Aü (748 m) e u Mùnte Srua Tuiràn (621 m). De chi, traversàu u valùn de Barestìn, u cunfìn u se desvilüppa lüngu tüttu u valùn de Cârpe, muntàndu quâxi in sa pùnta da Ròcca (1.141 m), pè pöi virà lüngu a crèsta du spartiâiva cu-a Bùrmia, dund'u gh'è u Mùnte Bâncu (983 m) e u zuvu da-u mèximu nòmme, cunusciüu ascì cùmme A Sèra (939 m). De chi, pasàu u Zùvu de Tuiràn (801 m), u cunfìn u chìna zü pè a Vàlle fìn'a-u Bric Pulènsa (98 m), rivàndu quâxi a-u Mùnte Castelà (113 m). Tra i brìcchi da zòna, se pö ancùa mensunà a Pùnta Alsabècchi (784 m), l'ünicu ch'u sécce pè intréu intu teritòriu tuiranìn e che, cu-a sö puzisiùn, u svètta in sa frasiùn de Cârpe[13][14].
Tuiràn u l'è pöi cumprésu, pè l'intréu sö teritòriu, intu bacìn idrugràficu da scciümàira Varatèlla, ch'a càmpa l'âiva de tütti i riài da zòna. Ùltre a-a scciümàira, i riài ciü impurtànti du cumün i sùn i dùi ch'i a fùrma, sarêa a dì u Riàn de Cârpe e u Riàn da Vàlle, insèmme a-u Riàn de Baresciùn, o du Pùnte pè i barestèi, ch'u végne zü da-u valùn de Barestìn e ch'u se càccia inta scciümàira in curispundènsa du cèntru du paìze.
A regiùn a l'è caraterizà da-i impurtànti fenòmeni càrsici ch'i se sùn furmài inti sö terén, cu-in gràn nümeru de strutüre ch'i vàn da-e tâne ciü picìne fin'a-e gròtte ciü rinumàe, cùmme quélle, vixitàbili, da Bàzura e de Sànta Lesìa de Srua e de Sùtta, e quélle du Curùmbu, da Gèra e da Tâna d'Imerùna. Caraterìstica da pàrte ciü a mùnte du cumün, inte l'àrea geulògica de l'elemèntu de Cârpe - dùnca de l'ünitàe Castrevéggiu-Cirixöa - a l'è a prezènsa de in tìpu de gròtte particulà a fùrma de pùssu, cunusciüu cu-u nòmme de buràncu[15]. A l'inprensìpiu stu nòmme u l'éra adueràu pè indicà sùlu quéllu che aù u l'è dìtu u Buràncu da Crùxe, u ciü famùzu e tra i ciü prufundi, mensunàu cùmme Buranco fìna inte in àttu du 1122 e zà cùmme Burancho Crucis a-u catàstu du 1508. Stu sòttu, situàu de d'âtu a-u Zùvu de Tuiràn, u l'à dàitu urìgine a de bèlle fòre e stòrie da tradisiùn du pòstu, ch'i sùn stàite rangiàe e pübricàe inte l'Öttusèntu da-u Bàcciu Mainêru intu sö La leggenda del buranco[12].
U paìze de Cârpe u l'è int'ina puzisiùn destacà da-u cèntru du cumün, arucàu in se rìve da Pùnta Alsabècchi a 400 m srua u livèllu du mà, inta pàrte ciü âta da vàlle du Varatèlla. Scibèn che aù u l'è sùtta a-a cumüna tuiranìna, u l'à avüu ina stòria bèn diferènte, fàndu pàrte de tère du ràmmu di Du Caréttu ch'i l'éra marchéxi de Barestìn, mèntre u rèstu de Tuiràn u l'éra da séculi sùtta a-a Repübrica de Zéna. Ascì dòppu u pasàggiu a-u régnu de Sardégna u paìze u l'à fàitu cumün pè cùntu sö, e u l'è restàu tà fìn'a-u 1869. De quéllu ànnu, u s'è füzu pròpriu cun Barestìn pè i liàmmi stòrici tra e dùe cumünitàe, pasàndu però sùtta a Tuiràn du 1905, dòppu l'avertüra du cianté du stradùn, ch'u l'à perméssu in trànzitu ciü spedìu vèrsu a còsta[16].
Cùmme Tuiràn, ascì Cârpe u l'è spartìu inte parégge burgàe, méscie ciü o ménu a-u reùndu de quélla da Gêxa, dund'a gh'è a paròcchia de Sàn Benârdu. In particulà, föra da Géxa i ghe sùn e burgàe da Rùggia, de Cà Scüre, de Cà di Cùxi, de Cantìne, de Cà di Barlétti, de Cà di Garùi e de Cà de Ròcche, insèmme a-e ruìne de cârche cascìna spantiàe intu rèstu du valùn[16].
U cumün de Tuiràn u gh'à di cunfìn cun quéllu de Bardenèi vèrsu nòrd, de Buisàn da-u nòrd a-u levànte, du Burghéttu a süd-èst, du Serià a süd, de Barestìn a-u süd-òvest e de Castrevéggiu a punènte[19].
«Toiran ricco e forte |
(Anònimu, La raxone de la Pasca [...], vv. 98-103, 1473) |
Dàndu amèntu a ina teurìa du Nino Lamboglia, u nòmme de Tuiràn u vegnerêa da l'etàe rumâna, aprövu a di liàmmi cu-ina gens Thauria, Thuria o Toira, ch'a l'averêa avüu di scìti inta regiùn ma, a ògni mòddu, nu gh'è de pröve següre[20]. Da-i àgni du cuntròllu di bizantìn i nu ghe sùn de mensiùi ch'i reùrde u nòmme d'ancöi, cu-u paìze ch'u l'éra dìtu Castron Baractelìa, sarêa a dì u "castéllu/bùrgu furtificàu da Varatèlla", cùmme se pö léze inta Descriptio Orbis Romani du geògrafu Zòrzu Cìpriu[21]. Però, scicùmme da-i stüddi ciü mudèrni a paré che stu tòccu chi da Descriptio u fàsse riferimèntu a di scìti vèrsu l'Adriàticu ciütòstu che a-a Provincia Maritima Italorum[22], a teurìa sèmpre ciü acetà a végghe in'urìgine lìgüre stréita du nòmme de Tuiràn, ch'u vegnerêa da l'espresiùn "in tu rian", a marcà a caraterìstica centrâle du scìtu, ch'a s'è evulüa intu parlà cu-a cöita da prepuzisiùn e u pasàggiu da "i" prìmma da "r"[23].
Da-a cìna Etàe de Mèzzu u cumènsa a ése adueràu u tupònimu d'ancöi, a l'inprensìpiu inta fùrma Toyranum ch'a l'è pöi vegnüa scrìta Toranum e Tuaranum, cùmme testimuniàu intu sigìllu da cumüna du XVII séculu, ch'u rafigürâva in tòru cun, a-u reùndu, a frâze sigillum comunis taurani. Gh'è ascì ina testimuniànsa da fùrma, sbajà, Toranno, cuntegnüa int'ina létera mandà da-u Pàppa Lisàndru IV a-a cumüna e a-u véscu d'Arbénga pè tütelà i interèssi söi intu fèudu de Tuiràn[24].
A Tuiràn i sùn stàite descruvìe de impurtànti testimuniànse da prezènsa de l'òmmu intu Paleulìticu, cu-i prìmmi stüddi de l'Arturo Issel, du Nicolò Morelli, du Paolo Bensa e de l'Alessandro Brian ch'i remùnta zà a-a fìn de l'Öttusèntu. A ògni mòddo, a descuvèrta ciü impurtànte a l'è stàita du 1950, cun l'avertüa du pasàggiu p'entrà inta gròtta da Bàzura[25] e u retruvamèntu de tràcce d'ativitàe umâne ch'i gh'àn tòstu 14.400 àgni. Tra e tràcce truvàe chi, a gh'émmu e peâne de sìnque persùne, dùi òmmi, in fiö e dùi matétti, descuvèrte inti scìti cunusciüu cùmme a Stànsia di Mistêri e l'Andàme de Ùrme[26]. E Gròtte de Tuiràn i sùn bèn rinumàe ascì pè tütte e òsse d'ùrsu de tâne (Ursus spelaeus) ch'i ghe sùn stàite truvàe e ch'i remùnta tra 50.000 e 24.000 àgni fà[27], mèntre i scâvi in cùrsu inta gròtta du Curùmbu i l'àn purtàu a-a lüxe in gràn nümeru de pùnte de prêa[28].
Inti séculi prìmma de l'ocüpasiùn rumâna, inte l'etàe di Ligüri antighi, a vàlle du Varatèlla a faxêva pàrte di teritòri di Ligüri Ingàuni, ch'i l'andaxêva fìna a-e tère du Finà. De st'épuca chi, intu valùn da Vàlle i ghe sùn i rèsti de in castelà picìn, mésciu in sa còlla sùtta a-a Ròcca de Barlörie, a cuntrulà a véggia stràdda pè u Zùvu. Da-a datasiùn di còcci truvài chi s'è pusciüu stimà l'insediamèntu a-u II séculu prìmma de Crìstu, inta segùnda Etàe du Fèru[29].
Cu-a cunquìsta rumâna de tère di Ingàuni, a l'inprensìpiu du II séculu a.C., a vàlle du Varatèlla a l'è pasà lèi ascì sùtta a-a Repübrica de Rumma e, scibèn ch'a nu gh'éra de gròssi paìxi, da ina série de retruvamènti a se pö végghe cumm'a fùsse bèn frequentà. In particulà, intu teritòriu tuiranìn i sùn stàite descruvìe de necròpuli e i rèsti de in vilàggiu: tra e tùmbe a se pö reurdà quélle truvàe inta Sala Morelli, a l'entrà da gròtta da Bàzura, fàite inte de gère cu-ina técnica cumün inta Ligüria fin'a-i prìmmi àgni de l'impêru e, sruatüttu, a necròpuli de d'âtu a-a Cruxà, inta regiùn di Canavéi[30], dund'u l'è stàitu descruvìu in àsse de l'imperatù Tibériu du 37 d.C. ch'u n'à dàitu ina següra datasiùn[31].
U retruvamèntu ciü impurtànte u l'è però quéllu, fàitu du 1955, di rèsti de ina lucalitàe d'alantù inta regiùn du Pòzzu, vixìn a-i cunfìn cu-u Burghéttu[32]. Chi, int'in ràggiu de 150 mêtri, i sùn stàiti truvài di rèsti de murâje, de ceràmiche lucâli e in tégulu da fàbrica di Coccei de Augusta Bagiennorum. L'è prubàbile che stu paizéttu u fùsse in vicus bèn svilüpàu[31], sübitu a mùnte du traciàu da grànde Via Julia Augusta, cumm'u l'è bèn reurdàu da-i rèsti du Puntàssu, ch'u permetéva de traversà u Riàn Cazàsse[33]. Pè cùntru, a nu l'è mìa següra a puzisiùn du paìze de Palmata (a Parmà), mensunàu fìna inte l'âtu mediuêvu pè pöi sparì du tüttu, che fòscia u sarêa da identificà pròpriu cun l'abitàu du Pòzzu, o cu-a regiùn da Ramà, d'atàccu a-u paìze de Baresciùn[20]. A ògni mòddu, da-i stüddi in si tupònimi du pòstu a se végghe cumm'u l'è bèn ciü prubàbile che a Parmà a se truvàsse ciü a vàlle, intu teritòriu aù cumprézeu intu cumün du Burghéttu[34]. Gh'è ascì u prublêma da puzisiùn du paìze de Pollupice, mensunàu tra Albium Ingaunum e Vada Sabatia fìna in sa Tabula Peutingeriana ma int'in mòddu nu vâri ciàiru e fòscia ciü a punènte da vàlle du Varatèlla[20].
Segùndu ina teurìa du Nino Lamboglia, a l'épuca di rumâni a ghe duvêva ése in'âtra stràdda, ciü luntâna da-u mà e paraléla a-a Via Julia Augusta, ch'a sarêa andà pròpriu d'inta Varatèlla fìna a Giüsténexi, ma nu gh'è de pröve següre[20]. A ògni mòddu, fìna a-a cöita de l'impêru e ancùa dòppo, u teritòriu da Varatèlla u l'è stàitu ina regiùn a caràttere sruatüttu agrìculu, bèn lià a-u municipium arbenganéze cùmme estremitàe de levànte du sö distréttu[35].
Inti prìmmi séculi de l'Etàe de mèzzu, a vàlle du Varatèlla a l'è andàita aprövu a-u rèstu da IX Regio: cunquistà da-i ostrugòti, a l'è restà inte quéllu régnu fìna a-a sö scunfìtta cu-a guèra gòtica e l'inprensìpiu da duminasiùn bizantìna, du 538[36]. De chi, u cuntròllu bizantìn u l'è düràu pè tòstu in séculu e l'è pròpriu a sti àgni ch'a remùnta a prìmma mensiùn de quéllu che, fòscia, u l'è stàitu u prìmmu paìze da valà, u Castron Baractelìa. Sta mensiùn a rìva da-a Descriptio Orbis Romani du geògrafu Zòrzu Cìpriu, scrìta tra u 591 e u 606, dund'a gh'è ina lìsta, nu vâri precìza, de sitàe e di castélli ch'i l'éra sutt'a-u cuntròllu de Custantinòpuli. U tupònimu lì mensunàu u l'è bèn impurtànte perché u ne cunterêa da prezènsa de in paìze furtificàu, in Castron, inta vàlle da scciümàira Varatèlla (Baractelìa), mésciu a vardà e stràdde vèrsu a Nêva e a Bùrmia, ch'i l'andaxêva a-e ürtime furtificasiui a-i cunfìn cu-i lungubârdi, spécce quélla de Bardenèi. Cùmme mensunàu de d'âtu, da-i ürtimi stüddi a parêa però che u Zòrzu Cìpriu u nu se riferìsse pè dabùn a-a Ligüria, e inte stu câxu, l'ùrìgine du paìze a rèsta du tüttu scunusciüa[22]. Pè cùntru, s'a fùsse verificà l'identificasiùn cun l'impurtànte Castron Baractelìa, a sarêa bèn puscibile che u Tuiràn u se sécce desvilüpàu intu scìtu de in ciü antìgu paìze rumânu, che però u nu gh'à lasciàu de rèsti o de memòrie[21].
Cu-a fìn da duminasiùn bizantìna, a regiùn, insèmme a-u rèstu da Ligüria, a l'è pasà a-u régnu lungubârdu de Ròtari, ch'u-u l'à cunquistà du 643. De chi, i ghe sùn di séculi ch'i nu gh'àn lasciàu vâri de infurmasiùi e ch'i düra fìna a-a fundasiùn de l'impurtantìscimu munesté de Sàn Pêru in Varatèlla, ch'u l'éra liàu stréitu a Tuiràn. E ciü tânte testimuniànse de l'épuca i végne da l'antìga Crunaca du munesté de Sàn Pêru in Varatèlla, scrìta pè a prìmma vòta intu XIV séculu e cunsürtà ascì da-u Paneri pè u sö Sacro, e vago Giardinello. In particulà, u Bùrgu u l'è stàitu sùtta a-u cuntròllu dirèttu di frâti da-u mumèntu da sö dunasiùn, fàita da-u Càrlu Màgnu, cun Sàn Pêru che, a-u IX séculu, u l'éra tra e ciü impurtànti auturitàe religiùze da Ligüria de Punènte intrêa[37]. De ciü, l'abasìa a l'axêva ina sèrta impurtànsa cumerciâle gràsie a-a sö puzisiùn sciü u camìn de in'antìga stràdda da sà, ch'a s'è pöi mescià a-u fùndu du valùn sùtta a Sàn Pêru, pè pijà dùnca u nòmme de stràdda da Vàlle. Sta vìa, ch'a duvêva ése bèn impurtànte, intu teritòriu tuiranìn a l'éra fìna dutà de ina tùre de vàrdia, tirà sciü du XII-XIII séculu in sa sìmma du Bâsu du Giudéu[29]. Pè ste raxùi chi, inte quélli àgni i gh'éra di fòrti interèssi in sa vàlle du Varatèlla, ch'i rivâva da-a cüria arbenganéze, da-e cumüne de Tuiràn e d'Arbénga, da-i Du Caréttu e, ciü tàrdi, ascì da-a Repübrica de Zéna e da-i Dòria de Löa, cu-i frâti ch'i l'àn cuscì pèrsu de manimàn e sö pruprietàe. Tuiràn u végne cuscì levàu a-i benedetìn, insèmme a Cunscènte, Löa e Bòrzi, cu-in àttu du véscu Lantéru du 9 d'utùbre du 1171, scibèn che, du 1184, a cüria arbenganéze a l'à decìzu de dâghe indaré carchedün di scìti tuiranìn[38].
Tântu ch'a fenìva a duminasiùn di frâti, a cüria a l'à pasàu l'aministrasiùn de tère a capite Dancio usque ad Petram, sarêa a dì da-u câvu du Serià fìna a-a Prêa, a ina növa ma putènte famìja nòbile da sitàe, i D'Àste. A ògni mòddu, inte ste tère chi e pruprietàe di D'Àste i l'éra sruatüttu a Tuiràn, dùnde i l'axêva paréggi cuntràtti de livèllu cu-i abitànti du Bùrgu[39]. Du 1238 u Giàcumu e u Bungiuvànni D'Àste i l'àn fàitu diventà Tuiràn in sö fèudu, vendéndu u gròssu de sö prupriutàe a-a cüria, che in scàngiu i l'à numinài scignüri du paìze[40]. A despêtu da növa aministrasiùn, i cuntràsti tra i divèrsi partìi i nu s'éra pè nènte giustài e, pè prutézze i interèssi söi, a-u 17 de setèmbre du 1250 ina pàrte di tuiranìn a l'à usciüu creà ina cumpagnìa cumüna. A ògni mòddu, u fiju du Bungiuvànni, u Giacumìn D'Àste, u l'à decìzu de sciurtì da-i cunflìtti pè u cuntròllu de Tuiràn e cuscì u l'à dàitu indaré u sö fèudu a-u véscu[41]. Intu mèntre, i Du Caréttu i l'éra sciurtìi a métte in òmmu da sö famìja cùmme abâte de Sàn Pêru ma pè u sö mòddu de fà, dàndu amèntu a-a crunaca, tra u 1255 e u 1259 u l'è fenìu masàu da-i âtri frâti. Stu fàitu u l'axêva creàu in gràn turmèntu, tânto da dumandà l'intervèntu du Pàppa Bunifàsiu VIII, purtàndu a-a fìn a l'agregasiùn du munesté a-a mènsa vescuvì d'Arbénga[42].
Scaciài dùnca i benedetìn a-u 16 d'utùbre du 1308, u véscu Emanuele Spinola a-u 5 d'arvì du 1315 u l'à ciamàu a purtà avànti l'abasìa i certuzìn de Cazòttu, miràndu bèn de cuntrulâri cun di fòrti dàssi[43][44]. U liàmme feudà tra Tuiràn e a Gêxa arbenganéze, cu-u Lanfràncu che inti àgni prìmma u l'axêva trasfurmàu u paìze in sa Varatèlla inte l'ürtima rucafòrte du puré terén di véschi d'Arbénga, u nu l'è però düràu ancùa pè vâri tèmpu[45]. Infàtti, gràsie a-u grànde arémbu dàitu a-u Pàppa Urbânu VI intu Scìsma du Punènte, a Repübrica de Zéna a l'axêva vagnàu in fòrte créditu vèrsu de lèi e, dòppu de lünghe tratatìve, u gh'à lasciàu di teritòri ligüri ch'i l'éra sùtta a-a Sànta Séde pè mèzzu de diòcexi d'Arbénga, de Savùna e de Nòri. Tra u 1385 e u 1386, a Zéna i sùn cuscì pasài i paìxi da Prêa, de Bòrzi, de Veréssu, de Giüsténexi e de Tuiràn, ch'u cumprendéva Patarè, Buisàn e a Bràia ascì, mésci tütti insèmme int'in'ünica pudestarìa cumm'u l'éra zà inti àgni du cuntròllu vescuvì[46]. Tra u 18 e u 21 de zügnu du 1386 u gh'è stàitu, a grüppi, u zuramèntu de fedeltàe di òmmi de Tuiràn intu palàssu da cumüna véggia, alantù adueràu cùmme edifissiu de guvèrnu da pudestarìa, fàitu ch'u l'à purtàu a-a fìn di dirìtti da cüria e di D'Àste in sa pupulasiùn. Pè sta raxùn chi, a l'è cumensà ina série de prucèssi tra e pàrte, cunscideràndu ascì i interèssi ecunòmici di véschi, che inte quélli àgni i l'axêva tiràu sciü béi, murìn, gùmbi, papelêre, fàbriche da lâna e da pùve nèira, mèntre i marchéxi Du Caréttu i l'axêva ocüpàu u castéllu de Giüsténexi pè vardâse i cunfìn da-e mòsse di zenéxi. A chistiùn a s'è a-a fìn giüstà pasài tòstu sinquant'àgni, cu-a cunvensiùn du 13 d'aùstu du 1434 tra i raprezentànti de Galiòtu Du Caréttu, da Repübrica e di tréi paìxi interesài[47]. De ciü, a-u 1386 u remùnta ascì u prìmmu statütu cunusciüu de Tuiràn, furmàu de 88 capìtuli ch'i se sùn cunservài numà che pè ina pàrte, dapöi cangiàu ciü vòte, spécce cu-a mudìfica du 13 de nuvèmbre du 1605, ch'a l'à purtàu a de növe régule spartìe inte 70 paràgrafi[48].
Vèrsu a fìn du XV séculu l'antìga abasìa de Sàn Pêru a l'à pèrsu ascì e sö ürtime pruprietàe ch'i l'éra inta Bùrmia e, pè sta raxùn chi, a sö puzisiùn in sìmma a-u Mùnte de Sàn Pêru a l'éra urmâi vegnüa föra de màn e sènsa utilitàe. I certuzìn, cun l'acòrdiu du Generâle de l'Ùrdine, du véscu d'Arbénga e di marchéxi Du Caréttu, a-u 14 d'aùstu du 1495 i l'àn risevüu u perméssu de mesciâse ciü a vàlle, cumensàndu de quéllu ànnu a custrusiùn da növa certùssa inta lucalitàe de Cà növe, d'ancöi dìta pròpriu da Certùssa, in sa zìna de senèstra da scciümàira. A custrusiùn du cunvèntu, ch'u l'axêva patìu di dàgni int'in'ocüpasiùn du 1500, a l'è terminà du 1564 cu-a realisasiùn du campanìn[49]. Intu Sinquesèntu u l'è stàitu aviàu da-i buisanìn u lüngu prucèssu pè rivà a l'autunumìa religiùza e aministratìva, cumensàu a l'11 de nuvèmbre du 1592 cu-a separasiùn da gêxa de Sànta Marìa Madalêna da-a paròcchia de Tuiràn[50].
Vèrsu a fìn de stu séculu, a pupulasiùn du paìze a l'éra bèn cresciüa, rivàndu a tòstu 1.280 persùne, ch'i staxêva sruatüttu drèntu a-a sénta de murâje, d'alantù dutàe de sìnque pòrte da Còlla, du Murìn, da Scarétta, di Cùnsuri, cunusciüa ascì cùmme a "Purtàssa", e di Fòssi[51]. Dùnca, mèntre du 1481 i dumenicài i tirâva sciü a gêxa da Madònna du Ruzâriu a-a Bràia[52], a s'è decìzu de cumensà a recustrusiùn da gêxa de Sàn Martìn, nu sènsa di prublêmi a finansiâra. U növu edifìssiu u l'è stàitu cunsacràu a-u prìmmu d'aùstu du 1609[53] e, du 1622, u Senàu da Repübrica u l'à cuncèssu ina sùmma de trexèntu scüi p'arangià u campanìn, adueràu cùmme prexùn ascì, e pè di âtri travàji[54]. U Senàu, pè cùntru, u dumandâva a-a cumüna tuiranìna u màscimu cuntròllu sciü u bòscu da Pallarea, in scìtu d'atàccu a-i cunfìn cu-u Marchezàu de Barestìn de dùnde l'Arsenà da Repübrica u pijâva e légne pè e garée. Pè de ciü, cu-i Du Caréttu i gh'éra ascì di cunflìtti pè i dàssi in sa mèrce che da-u mà a l'andaxêva a Barestìn, tântu che du 1659 u l'è duvüu intervegnì u Düxe[55].
U 24 d'utùbre du 1714 a marchéza D'Àste a l'à uspitàu intu sö palàssu a Tuiràn l'Elisabetta Farnese, spuzà pè prucüra cu-u rè de Spàgna Felipe V e de pasàggiu pè a Ligüria p'andà a Madrid[56]. Dùi àgni dòppu, a-i 18 de màrsu du 1716, u capitàn Giuseppe Polla u l'à lasciàu pè testamèntu ina rìcca dunasiùn pè creà in'òpera pìa pè l'istrusiùn di fiöi: tiràu sciü l'oratòriu du Trànzitu de Sàn Giüzèppe e arangià ina cà d'atàccu, i frâti sculòpi i gh'àn avèrtu a prìmma scöra du paìze. Sta scöra a l'è dürà fìna a-u 1808, quându i frâti i l'àn duvüu lascià Tuiràn pè ina supresiùn religiùza usciüa da-u regìmme napuleònicu[57].
A despêtu da deciarasiùn de neutralitàe da Repübrica de Zéna, e armàe revulusiunârie franséxi i l'axêva ocüpàu ina pàrte da rivéra de Punènte, rivàndu a-u 24 de nuvèmbre du 1794 pròpriu a Tuiràn, cu-i prìmmi batajùi ch'i l'éra andàiti a stà inta gêxa da Bràia e inta Certùssa. U s'è cuscì furmàu in frùnte tra l'armà revulusiunâria e quélla di austru-piemuntéxi che, partìndu da Garésce, u vegnìva zü pasàndu pè a Ròcca e pè a Varatèlla, dùnca da vixìn a Tuiràn e a-u Burghéttu. Pè tòstu in ànnu i nu ghe sùn stàiti di gròssi cumbatimènti e dùnca, cuscì cùmme inti paìxi a-u reùndu, a lünga ocüpasiùn militâre a l'à purtàu a ina gròssa crìzi inta regiùn, duvéndu mantegnì e trüppe chi acampàe e cunscideràndu ascì che i barestèi, inte l'estàe du 1795, i l'éra duvüi scapà da-u sö valùn e i staxêva lù ascì a Tuiràn. In sa fìn, prìmma de l'inprensìpiu du növu invèrnu, u generâle Pierre Augerau u l'à decìzu de pijà l'inisitìva cun l'atàccu generâle du 23 de nuvèmbre, pasàu a-a stòria cùmme a batàja de Löa[58]. Intu cùrsu di cumbatimènti a l'è stàita bèn danezà a vêgia certùssa, dund'a gh'éra ina redütta d'artijerìa che i franséxi i àn cunquistàu sùlu dòppu di asàlti a-a bajunétta, pè pöi atacà e puzisiùi di austru-piemuntéxi in sa còsta de Dâri[59].
Scibèn che, fenìa a batàja, e trüppe franséxi i l'axêva lasciàu u paìze, cu-a creasiùn da Repübrica Ligüre e idée da revulusiùn i se cumensâva a spànde pè ste bànde ascì, purtàndu de gròsse növe a Tuiràn. Cu-a supresiùn de cungregasiùi religiùze, i certuzìn i l'àn pèrsu e sö ürtime pruprietàe, vendüe a di tuiranìn cuscì cùmme di arédi de gêxe tuiranìne[60]. L'aministrasiùn du paìze, numinàu "cumün" da-u növu regìmme, a l'éra afidà a-u maire da Prêa che, cuntrulàndu ascì Giüsténexi, u guernâva u mèximu teritòriu de l'antìga pudestarìa. Insèmme a-e pruprietàe da Gêxa, i sùn stàite sequestràe ascì quélle di marchéxi Du Caréttu, ch'i l'includéva in ortu-giardìn ch'u sarà arangiàu a ciàssa pübrica. Chi, u l'è stàitu ciantàu cu-ina gràn fèsta l'erburu da libertàe du paìze, arembàu sciü ina bâze ch'a se pö ancùa végghe, e, ciü târdi, a culònna de triùnfu pè u Napuleùn. Inclüzu intu Cantùn da Prêa, inta Zuridisiùn de Aréne Càndide, de sti àgni a frasiùn buisanìna a l'è stàita destacà da Tuiràn e numinà cumün pè cùntu sò, mèntre u paizéttu de Patarè, zà abandunàu, u l'éra inta Zuridisiùn da Sénta, cuntrulà da Arbénga, intu cumün ünicu furmàu da-u Burghéttu e U Serià. E refùrme repübricâne i l'axêva interesàu ascì e tàsse, cresciüe du bèllu sùtta a-a növa aministrasiùn rivàndu a tòsto 11.000 frànchi zenéxi, e a creasiùn de ina Vàrdia Nasiunâle bazà in sa léva[61]. A ògni mòddu, a-u 23 de setèmbre du 1805 a Repübrica Ligüre a l'è fenìa cun l'annesiùn dirètta a-u Prìmmu Impêru, dürà fìna a-u 1814[62]. Intu chiürtu mumèntu d'indipendènsa renuvà, tra u 1814 e u 1815, u guvèrnu da Repübrica Zenéze u l'axêva cumensàu a métte tùrna in pé u véggiu ùrdine, levàndu ina tàssa in se l'öriu, bèn pezànte pè in paìze cùmme Tuiràn, e fàndu recuperà a-i Du Caréttu di sö bêni cu-a lézze de recustitusiùn da nubiltàe[63].
Cu-e decixùi du Cungrèssu de Viénna e l'annesiùn a-u Régnu de Sardégna, Tuiràn u l'è fenìu lèi ascì sùtta a-u növu duminatù[64]. Di prìmmi àgni du guvèrnu piemuntéze a gh'émmu ina statìstica tòstu detajà du paìze, vìstu a-u 1823, quându i gh'éra 1.379 persùne. In particulà, trè persùne sciü quàttru i travajâva a tèra e, miràndu a-a divèrse prudusiùi, mèntre de verdüre e gràn nu se sciurtìva a cruvì u bezögnu lucâle, i 1.120 quintâli d'öriu a l'ànnu i l'éra a ciü impurtànte prudusiùn tuiranìna, cunscideràndu ascì in cunsümmu lucâle ch'u l'éra de 80 quintâli. Gh'éra pöi a prudusiùn, du tüttu particulà, de in vìn de setrùi inventàu da-u Giacinto Garassini e premiàu a-e espuzisiùi universâli de Lùndra du 1851 e de Parìgi du 1855. Mèntre e papelêre a-u Martinéttu i l'éra urmâi abandunàe, se regìstra a prezènsa de 13 gùmbi a ina röa, 4 a dùe röe, 2 lavaùi pè a sànsa, 15 murìn pè u gràn e de furnâxe pè a casìna. U tràfegu ciü impurtànte u l'éra quéllu du minerâle de fèru che, descariàu a Löa o a-u Burghéttu, u vegnìva camalàu cu-e sòme fìna a-e fàbriche inta Bùrmia, sruatüttu quélle de Carisàn e de Bardenèi. A gh'éra pöi ina gràn pùira pè a cumpàrsa, du 1817, da musca de l'uriva mèntre, cu-a vacinasiùn du 1822, a nu gh'éra ciü de maròti de vaiòru[65]. Pè l'istrusiùn, scibèn che du 1815 i marchéxi de Barestìn i l'axêva tùrna avèrtu a scöra du Polla pè dâra indaré a-i sculòpi cumm'i fùsse turnài a Tuiràn, i frâti i nu l'àn ciü rilevà e dùnca, pasà ina série de prucèssi, a s'è derfà l'òpera pìa p'arvì ina scöra pübrica[66].
Du 1905, pè a prìmma vòta inta sö stòria, a Tuiràn u ghe végne liàu u paìze de Cârpe[67], cumün pè cùntu sö fìna a-u 1869 e tacàu a l'inprensìpiu a Barestìn[68], cu-u quâle u l'éra intu marchezàu di Du Caréttu. Pè meju liâse cu-u circundâriu e, in particulà, cu-a feruvìa, arivà a-u Burghéttu a-u prìmmu de zügnu du 1877[69], e cu-a Bùrmia, a cumènsa a realizasiùn d'ina rèi de stràdde. Ste chi i sarêa i "stradùi" pè Cârpe, raxùn principâle du sö destàccu da Barestìn[70] e avèrtu du 1912 (d'ancöi pàrte da SP60), pè Barestìn, avèrtu cu-in cùrpu de màn da-i barestèi dòppu u 1881 (d'ancöi a SP34)[71] e pè u Burghéttu (d'ancöi lèi ascì inta SP60). Pè cùntru, u stradùn pè Buisàn, che d'ancöi u fà pàrte da SP25, u rìva bèn ciü târdi, tântu da êse realizàu, ancùa in tèra batüa, sùlu tra u 1952 e u 1953[72]. Da-u pùntu de vìsta aministratìvu, du 1929 a gh'è stàita a supresciùn du cumün de Buisàn[73], usciüa inte l'àmbitu da pulìtica fascìsta d'agregasiùn di paìxi ciü picìn, mèntre u l'éra falìu u prugèttu de creà in cumün "du Varatèlla" pè l'upuzisiùn du Burghéttu e du sö pudestàe[74].
Cùmme tânti âtri paìxi, Tuiràn ascì u l'à avüu e sö vìtime inte dùe guère mundiâli ma, ciü di cumbatènti cadüi, u prêxu ciü âtu u l'è stàitu pagàu da-e gènte tuiranìne inta Segùnda Guèra Mundiâle. Infàtti, cun l'obietìvu de fà satà i pùnti in sa Varatèlla, u 12 d'aùstu du 1944 trèi squadrùi aérei, pè in tutâle de 21 B-17 aleài, i l'à caciàu 240 bùmbe da sinquesèntu lìbbre sciü u paìze. Quéllu giùrnu i ghe sùn restàite 41 persùne, quarànta tuiranìn e in tedéscu, e i sùn stàite derucàe quâxi du tüttu e burgàe da Fascétta e da Bràia, dund'a l'éra supravisciüa a gêxa da Madònna du Ruzâriu, sènsa però sciurtì a cacià zü màncu in pùnte[75]. Scibèn che, ancuasài, u l'è stàitu l'ünicu, pè pùira de âtri bumbardamènti e gènte de Tuiràn, Cârpe e Barestìn pè in sèrtu tèmpu i l'àn lasciàu i sö paìxi, andàndu a stà inte campàgne o inte gròtte; cu-in gràn nümeru de tuiranìn ch'u l'à decìzu de sustà intu santuâriu de Sànta Lesìa, drèntu a-a gròtta de Sànta Lesìa de Srua. A-i mòrti du bumbardamèntu u l'è dedicàu in munumèntu intu Pàrcu Rusciàn, inauguràu u 26 d'utùbre du 1969 e òpera du famùzu scurtù Agenore Fabbri[76].
Pasà a guèra a gh'è prèstu stàita a recustitusiùn du cumün de Buisàn, deliberà a l'11 de nuvèmbre du 1946 da-u guvèrnu pruvizòriu[77]. A-u 28 de màzzu du 1950 di fiöi de Tuiràn i l'àn descruvìu l'entrà a-a gròtta da Bàzura, avèrta a-u pübricu u prìmmu de zenà du 1953 e prèstu vegnüa a ciü impurtànte atrasiùn türìstica du cumün[78]. Da-u 1973 a-u 31 de dixèmbre du 2008[79], Tuiràn u l'à fàitu pàrte da Cumünitàe muntâna Pollupice pè pöi pasà, fìna a-u 2011, inta Cumünitàe muntâna du Punènte Savunéze e a-a fìn, tra u 2014 e u 2016, inte l'Uniùn di cumün da Rivéra de Pàrme e di urìvi.
Abitànti censìi[80]
Dàndu amèntu a l'ISTAT, a-u 31 de dixèmbre du 2023 a Tuiràn i ghe sùn 106 residènti furèsti[81].
I cugnòmmi ciü difüxi a Tuiràn i sùn: Maineri (Mainêru), Ferrari (Ferâri), Zunino (Zünìn), Oddone (Uddùn) e Durante (Dürànte)[82].
Da-i ürtimi àgni du XX séculu u cumün de Tuiràn u l'è stàitu interesàu da in gràn desvilüppu, ch'u l'à fàitu tòstu radugià de pupulasiùn inte trent'àgni. Intu pasàu l'ativitàe ecunòmica ciü impurtànte a l'è sèmpre stàita quélla agrìcula, cu-i sö terén ch'i sùn cürtivài a ortàggi, ciànte da frütu e, sruatüttu, urìve. Ste chi, purtàe inta vàlle da-i frâti benedetìn, sturicamènte i gh'àn avüu in ròllu centrâle inte l'ecunumìa du pòstu e, a-a giurnà d'ancöi, i sùn prinsipalmènte de varietàe tajàsca e curumbàira[133]. Gh'è ascì a ràira e rüstega qualitàe dìta carparìna, tìpica du paìze de Cârpe, de dùnde a l'à pijàu u nòmme, caraterizà da-i sö urivìn e da-a rexistènsa a-u fréidu. Liàe a-a sö cürtivasiùn, a gh'è pöi cârche ativitàe pè a trasfurmasiùn de urìve, cu-in gùmbu ch'u l'è ancùa in funsiùn, e de câve gestìe da-a stòrica impréza tuiranìna Marchìziu. Pè de ciü, in mezüra ciü cuntegnüa i sùn ancùa praticài l'alevamèntu e u tàju e trasfurmasiùn de légne[134].
De antìghe indüstrie mesciàe da l'âiva du Varatèlla, da-e papelêre a-i Defìssi a-e fàbriche du fèru a-u Martinéttu, u nu l'è invèce restàitu nènte föra de sö ruìne, cu-a pòca ativitàe indüstriâle che aù a l'è inta regiùn de Patarè, sübitu a-u de là du cunfìn cu-u Burghéttu. A-a giurnà d'ancöi a ciü pàrte da pupulasiùn a l'è dùnca cuncentrà intu setù di servìssi, bèn spunciàu da-a descuvèrta de gròtte du 1950. ch'i sùn prèstu vegnüe a ciü impurtànte atrasiùn türìstica da valà, purtàndu cu-u tèmpu a valurizà ascì u cèntru stòricu e-e âtre ativitàe intu setù[135].
Bibliutêche
Scöre
A Tuiràn i ghe sùn tréi livèlli de scöre, cu-a prezènsa de in azìlu, de elementâri e de scöre médie, ch'i fàn tütte pàrte de l'Istitütu Cumprensìvu da Vàlle du Varatèlla[138]. E elementâri, intitulàe a l'Eugenio Montale, i sùn a-a Bràia, int'in palàssu vixìn a-a cumüna, mèntre l'azìlu e-e médie i se tröva drénto a 'n edifìssiu de növa custrusiùn, avèrtu du 2017, a l'estremitàe vèrsu nòrd du cèntru du paìze. A sesiùn de médie a l'è intitulà a-u Giuseppe Polla, benefatù du cumün intu Seisèntu ch'u l'à fàitu creà a prìmma scöra de Tuiràn, mèntre l'àzilu u l'à pijàu u nòmme da-a scià Agnese Garassini, méistra da scöra de Cârpe inti àgni da guèra che, cu-a sö ativitàe, a l'à evitàu ch'i ghe fùsse di incidènti a-u mumèntu du rastrelamèntu tedéscu du frevà du 1944[139].
A Tuiràn se pàrla ina varietàe du dialéttu arbenganéze, pàrte du grüppu du ligüre de sèntru-punènte, ch'a gh'à di caràteri impurtànti de diferènsa da-u parlà da sitàe. Pè e caraterìstiche söe se pö cunsciderà u tuiranìn cùmme in parlà bèn arcàicu e diferensiàu da-i paìxi a-u reùndu e, tra e diferénse ciü marcàe, a reurdémmu:
Föra du Bùrgu e de burgàe a-u sö reùndu, dùnde a ògni mòddu a gh'è zà càrche diferènsa picenìna intu lèscicu, u parlà tuiranìn u l'è liàu cun quéllu de Buisàn, vìch'u cumènsa a druvìse a-i caràteri de Löa e, in generâle, da Rivéra. Pè cùntru, u tuiranìn u l'è ciü destacàu da-u parlà de Cârpe che, ciü d'avé méju cunservàu a sö integritàe e sciurbìu nu vâri d'infruénse riveràsche, u s'è evulüu cu-u tèmpu pè cùntu sö, cùmme prezémpiu intu pasàggiu sucesìvu de -yt- a [cˑ] e, dùnca, du "làite" in làcce e du "fàitu" in fàcciu, cùmme a Castrevéggiu[141], inta Bùrmia e in di ràiri paìxi de l'entrutèra.
A Tuiràn i ghe sùn dùe strutüre pè e ativitàe spurtìve:
Perîodo | Prìmmo çitadìn | Partîo | Càrega | Nòtte | |
---|---|---|---|---|---|
6 de zügnu du 1985 | 15 de zügnu du 1990 | Gino Parodi | DC | Scìndicu | |
15 de zügnu du 1990 | 24 d'arvì du 1995 | Gino Parodi | DC | Scìndicu | |
24 d'arvì du 1995 | 14 de zügnu du 1999 | Marco Bertolotto | lìsta cìvica | Scìndicu | |
14 de zügnu du 1999 | 14 de zügnu du 2004 | Marco Bertolotto | PDS | Scìndicu | |
14 de zügnu du 2004 | 8 de zügnu du 2009 | Silvano Tabò | lìsta cìvica | Scìndicu | |
8 de zügnu du 2009 | 26 de màzzu du 2014 | Silvano Tabò | Viviamo Toirano (lìsta cìvica) |
Scìndicu | |
26 de màzzu du 2014 | 27 de màzzu du 2019 | Gianfranca Lionetti | Punto e a capo (lìsta cìvica) |
Scìndicu | |
27 de màzzu du 2019 | 10 de zügnu du 2024 | Giuseppe De Fezza | Toirano Continua... (lìsta cìvica) |
Scìndicu | |
10 de zügnu du 2024 | in càrega | Marco Bertolotto | Toirano torna al futuro (lìsta cìvica) |
Scìndicu |
U paìze de Tuiràn u l'è binéllu de:
Intu teritòriu tuiranìn i ghe pàssa trè stràdde pruvinciâli, ch'i u lìa a-i paìxi a-u reùndu. A ciü impurtànte a l'è a stràdda pruvinciâle 60, ch'a pàrte da-u Burghéttu e che, traversài Tuiràn (dund'a gh'à u nòmme de "Stràdda Pruvinciâle") e Cârpe (dund'a l'è dìta "Stràdda da Rùggia"), a mùnta fìna a Bardenèi pasàndu pè u Zùvu[154].
I âtri dùi stradùi i sùn quélli ch'i vàn d'in Tuiràn a Barestìn e a Buisàn: u prìmmu, a SP34, dòppu avé pasàu a burgà de Baresciùn a mùnta pè u valùn du Riàn de Baresciùn fìna a-a cuntrà barestinòlla du Pòzzu. L'âtru stradùn, a SP25, u pàrte da-u pùnte srua u Varatèlla e de lì, traversàu l'intréu cumün de Buisàn, a l'èntra a Löa, chinàndu fìna a-u sö cèntru[154].
Tuiràn u l'è servìu ascì da l'autustràdda A10, pè mèzzu du cazèllu du Burghéttu, ch'u se tröva pròpriu a-i cunfìn tra i dùi cumün, inta regiùn di Canavài[154].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.