Liguria
región italiànn-a From Wikipedia, the free encyclopedia
A Liguria[n. 3] (Liguria in italiàn) a l'é 'na región de l'Italia do nòrd ch'a gh'à 'na superfìcce de 5.410 km2 e 'na popolaçión de 1.508.948 de abitanti[2], con capoleugo Zena. Confinn-a a levante co-a Toscann-a e l'Emilia-Romagna, a nòrd co-o Piemonte, a ponénte co-a Fransa e a sùd co-o mâ Ligure.
O nomme o vegne da l'antiga popolaçión di lìguri.
ZE |
Sta pàgina a l'é scrîta in zenéize |
| Liguria región | |||||
|---|---|---|---|---|---|
(IT) Regione Liguria
| |||||
| |||||
 | |||||
| Localizaçión | |||||
| Stâto |  Itàlia
| ||||
| Aministraçión | |||||
| Capolêugo |  Zêna
| ||||
| Prescidénte | Marco Bucci (çéntro-drîta) da-o 28-10-2024 | ||||
| Dæta de instituçión | 1948[n. 2] | ||||
| Teritöio | |||||
| Coordinæ: do capolêugo | 44°27′N 8°46′E | ||||
| Altitùdine | 250 (média)[1] m s.l.m. | ||||
| Superfìcce | 5 416,21 km² | ||||
| Abitanti | 1 508 948[2] (31-7-2022) | ||||
| Denscitæ | 278,6 ab./km² | ||||
| Provìnse | 3 + 1 çitæ metropolitànn-a | ||||
| Comùn | 234 | ||||
| Regioìn confinanti | Emìlia-Romàgna, Piemónte, Toscànn-a, Provensa-Alpi-Còsta Azùrra ( Frànsa)
| ||||
| Âtre informaçioìn | |||||
| Léngoe | Lìgure, italiàn | ||||
| Fûzo oràrio | UTC+1 | ||||
| ISO 3166-2 | IT-42 | ||||
| Còdice ISTAT | 07 | ||||
| Nomme abitanti | Lìguri | ||||
| Sànto patrón | Sàn Gioâne Batìsta | ||||
| PIL | (nominâle) 49.315 mln €[3](2017) | ||||
| PIL procapite | (nominâle) 31.600 €[3](2017) (PPA) 32.000 €[3](2017) | ||||
| Raprezentànsa parlamentâre | 10 deputâti 5 senatoî | ||||
| Cartògrafîa | |||||
 | |||||
 | |||||
| Scîto instituçionâle | |||||
Capoleughi de provinsa
I capolêughi de provinse da Ligùria son (da ponente a levante):
I antîghi Lìguri i se stansian in sce o litorâle mediteràneo da-o Rodano a l'Arno, ma pöi e migrasioìn di Celti, comme ascì e colonizaçioìn de Fenixi, Greghi e Cartagineixi, i se mesccian e se sostitoìscian parsialmente ai Lìguri a partî do IV secolo a.C. A paròlla Ligure / Liguria a l'é dæta a sto pòpolo primma da i Greghi, pöi da i Romani e a vêu dî lêugo paludôzo, acquitrìn.
Etæ clàscica
A Ligùria costiêra a l'é suttamissa ofiçialmente dai Rumäni sôlo into II secolo a.C., con varie sacche autónome che, pe e caratteristiche do teritöio, i rescistiàn a-o contròllo diretto centrâle ancón pe' quarche dêxenn-a d'anni.
In etæ clàscica centri importanti son Genua, Savo, Vada, Alba Intemelium, Alba Ingaunum, Lunae (st'ürtima a perdià manimàn d'importança scinn-a a-o definitio abandón into XIII secolo).
Etæ de Mêzo
Èrto Mediȇvo
Dòppo a chéita de l'Inpȇro Româno, a Ligùria a l'é stæta devastâ da-i Éroli e da-i Göti. I Bizantìn dòppo a goæra gòtica àn òcupòu tùtta a pàrte ch'a va da-o mâ a l'Apenìn e n'àn fæto a provìnsa bizantìnn-a da Ligùria (a Provincia Maritima Italorum). A región a s'é ridûta a-a sò fàscia costȇa, ch'a l'à pèrso i contàtti con l'oltrezôvo e a l'é stæta dónca "òbligâ" a rivòlzise vèrso o mâ. Inte l'ànno 641 a provìnsa bizantìnn-a a l'é stæta conquistâ da-o rè longobàrdo Ròtâri, aotô de l'ordinànsa ch'a l'à o sò nómme, e coscì a l'é diventâ "ducâto de Ligùria", con Zȇna capitâle e ch'a faxéiva pàrte do grànde Régno Longobàrdo. Ghìé stæto fòndòu di monastȇ che ne vegnîvan da l'Abaçîa de Bòbio e són repigiæ i comèrci con l'intèrno ch'àn creòu e bâze pò-u svilùppo de l'agricoltûa, co-a difuxón de vìgne, de castàgni, di òivi e di franzoéi e a coltivaçión in teràssa. S'é avèrto nȇuve stràdde comerciâli co-a Cianûa Padànn-a a travèrso e futûre stràdde comerciâli e de comunicaçión: ȇuio, sâ, legnàmme, càrne, e coscì vîa. O pòrto de Zȇna o l'é diventòu "Pòrto frànco", dónde tùtti i bàrchi poéivan atracâ, e quélle bizantìnn-e ascì. Co-i Frànchi into IX sécolo a Ligùria a l'é stæta spartîa inte træ "màrche": l'aleràmica, l'ardoìnica e l'oberténga. Quéste dòppo àn fæto pàrte da "màrca marìtima", nasciûa pe invigilâ cóntra i Saracìn e tegnîli lontàn da-o Mâ Lìgure.
Basso Mediêvo
A Lìguria e Zȇna: e stöie de queste dôe entitæ da òua in avànti són a mæxima cösa, in fæto richìscimo de consegoénse. Prìmma de tùtto o l'à scignificòu de segûo lâgrime e sàngoe pe-e popolaçioìn, vìtime de contìnoe e terìbili incurscioìn e abandonæ in prìmma lìnia. Ma co-i àrabi l'é arivâ ascì, e i zenéixi n'àn saciûo bén aprofitâ, 'na nȇuva, straordinâia dimensción colturâle, fæta de conoscénsa, téniche e esperiénse de navigaçión e de comèrci, contàtti mercantîli con tùtto o Mediterànio ch'o diventâva tut'asémme ciù picìn, ch'o l'à portòu, in mȇno de 'n sécolo a Çitæ da-a svugiâ e lontànn-a periferîa de 'n inpȇro òrmâi in crîxi a-o céntro de vicénde de 'n crestianȇximo in espansción. De fæti són stæte pöi e Croxæ ch'àn dæto a Zȇna o ròllo de protagonìsta marìtima ch'a l'aconpagniâ inti sécoli dòppo. O cûrmine da poténsa de Zêna o va da-a meitæ do sec. XIII a-a meitæ do sec. XIV, miàndola inte in quaddro internaçionâle, con i avegnimenti anatòlici e a crixi de vie comerciâli aziatiche pe via da fin da pax Mongolica e ascì a vegnûa di Ming int'ou Gattäiu). A stöia lìgure in etæ medievâle a l'é da çercâ fêua da-a tæraferma: in pratica, a stöia medievâle di Lìguri a va çercâ fêua da-a Ligùria.
A se svilùppa difæti, a partî da-a primma esperiensa crociâta, in zû a-e ativitæ - esplorative primma e mercantili pöi - de famigge e di alberghi po-u ciù zeneixi, interessando comonque a vitta de gente de tùtto o teritöio da región. A forsa econòmica da Repûbbrica mainâ a se manifesta con in impero coloniâle ante litteram in senso fortemente e strèitamente econòmico, con bâzi politiche fæte da 'na fitta ræ d'acòrdi politici e mercantili inte tùtto o Mediterraneo e o Mâ Neigro; dense son e prezense mercantîli lìguri da Gibiltæra scinn-a l'Azia çentrâ, con testimonianse docûmentæ inte 'na miriade de pòrti e croxevia comerciâli.
Pe mensionâne i ciù importanti:
- Southampton,
- i pòrti de Fiandre,
- Gibiltæra,
- l'area de Seviggia / Caddexi / Sanlùcar de Barrameda,
- a Provença tùtta,
- a Corsega comme posediménto diretto da Repubbrica de Zena pe ciù de 6 secoli,
- a Sardegna,
- a costa nordafricann-a con Bugia, Biserta, Bona e Tabarca,
- l'Egitto a Damietta e Lusciandria,
- Cipro con 'na longa ocupasion do pòrtio de Famagusta e o scacco econòmico a-a Coronn-a,
- Malta
- tütta a cósta mediorientäle da Gibelletto, za feudo personäle de inn-a famiggia ligüre (i Embriæghi), scinn'a-a l'Armenia de Cilicia, passando pe' Cesarea, Tiro, Sidon, Giaffa, Beirut, San Zane d'Acri.
- l'Anatolia, con a longa vitta d'a colònia de Scio (Chios), e Focea (Fêuggiavegia), Metelin, Pera de Costantinopoli, Bursa, Trebisonda, Sinope, Erzurum, Erzincan, Iconio (Konya), Enos, Cesarea d'Anatolia, Savasto (Sivas), Alessandretta
- a costa romena con Vicina, Moncastro, Chilia, Enisala, Isaccea
- a Crimea con Caffa, Soldaia, Cénbalo,
- e fôxe do Don con Tann- a
- i croxevîa aziàtichi de Astrakhan, Sarai, Samarcanda, scinn-a Culgia (Almaligh, o Armalicco) e a a Cinn-a sùd ocidentâle, con un fondego documentòu scin dinànsi a Taiwan.
- a Mesopotamia, con mercanti e costruttoî navæ a Baghdad
Comme o l'à scrito Roberto Sabatino Lopez, i alboî de mainaie reæ ingleise, spagnolla e sorvetùtto françeise gh'àn e reixe inta scheua ligure, co a ciamâ de meistranse da-e Rivee atte a formâ meistri d'ascia e arsenæ indipendenti. A Ligüria a s'é distinta atrescì in epoca mercantî e tardo medioevä pe-i so esploratoî (comme i fræ Vivadi, Lion Pancado, Lançerotto Maroxello, Antoniotto Usodemâ, segondo reçenti stüddi Zane Cabotto, oltre ovviamente a-o ciù nòtto Cristoffa Combo) e armiraggi (in primis Beneito Zaccaia, pòi Ansado De Mai, Oberto Doia, Oberto Spinnoa, scin a Andria Doia).
Etæ modèrna
In sciä tæraferma Zena a piggia gradualmente o contròllo da maggiô pärte de a Ligùria, fin a-a cheita de l'ûrtima çittæ restâ formalmente libera, Sann-a, into 1528. Co a fin do mondo coloniä concomitante a l'avansâ ottomann-a (cheita de Costantinopoli do 1453 e de Caffa do 1475), comensa unn-a nêuva era. O periodo ch'o va da Carlo V e Andria Doia scin a i inissi do XVII secolo, 'El siglo de los Genoeses', o l'é caratterizzao da-o poei finansiaio di banchê zeneixi e da-i prestiti a-a Coronn-a de Spagna. A Seiçento inoltrao començiâ unn-a nêuva e diversa longa decadensa ch'a se protraiâ per tûtto o Setteçento, scinn-a a renascita do periodo Napolionico e da Revolusion Industriä.
Etæ contenporània
Apreuvo a l'invaxon françeize de truppe do Napolion Bonaparte do 1797, a Repubbrica de Zena a l'é primma transformâ inta Repubbrica Ligure e dòppo anessa a-o territöio françeize. A cheita do Bonaparte a coincidiâ co-a fìn de l'indipendensa de l'arcoâ region: dòppo l'efimera Repubbrica Zeneize, do 1814, o Congresso de Vienna o decretiâ, malgraddo i despiæ tentativi diplomatichi do Senato de sarvâ l'indipendensa e malgraddo a ferma contraietæ popolâ, l'anescion a l'invizo Regno de Sardegna, da sempre in conflito co-o poei dugâ. Nisciunn-a inutile quanto iresponsabile açion politico-militâ a saiâ intrapreiza a seguito de questa decixon, pe a paleize mancansa d'òmmi e mezi da desarmâ Repubbrica de fronte a-e potensialitæ belliche di Piemonteixi e de fòrse internasionæ prezente a Vienna. Termina coscì 'na stöia millenaia de aotònomo governo repubrican.
Dòppo 'n prìmmo perîodo de profónde inconprenscioìn fra i nemîxi de 'na vòtta e arivæ a-a ribelión ch'a l'à caozòu l'intervénto di bersaliȇri do La Màrmora (bonbardaménto da çitæ e doî giórni de sachézzo), e necescitæ teritoriâli, sociâli e econòmiche dàn i sò frûti e e recìproche conveniénse vȇgnan fȇua, coscì Zenéixi e Piemontéixi finìscian pe fóndise inta nȇuva prospetîva risorgimentâle e a vixón unitària. Scignificànte e articolòu l'é stæto o contribûto da Ligùria a-a càoza de l'Unitæ: bàsta aregordâ quésti nómmi, Giöxèppe Mazîni, Gofrȇdo Mamȇli, Giöxèppe Garibàrdi, Nîno Bîxo. In ségoito o Partîo Socialìsta Italiàn o l'aviâ a Zȇna l'inpùlso pe crésce. Tànti són i avantàggi chi-â Ligùria a l'acquìsta inte sto andaménto chi, e sôlo o séunno da sôla Zȇna çitæ-stâto sot'a-a proteçión di Ingléixi, contenplòu da-a Supèrba a Viénna, o peu métili in discusción rispètto a-o pîgro e decadénte perîodo de indipendénsa republicànn-a de prìmma. A realtæ a regàlla a-a Çitæ o ròllo de "Manchester Italiànn-a" e a sò Bórsa a l'é unn-a de ciù inportànti d'Ouröpa e o sò pòrto o renàsce spécce dòppo l'avertûa do Canâ de Suez.
O pasàggio da Régno de Sardégna a Régno d'Itàlia o l'é 'n camìn asæ difìçile e conplicòu, a-o quæ bén bén de nȇuve strutûe naçionâli no són preparæ. E inte sti problȇmi aministratîvi e instituçionâli o minìstro Ratàsci o trȇuva o ténpo e o mòddo de portâ vîa tòcchi de terén a-a Ligùria pe dâli a-o Piemónte. (Nȇuve – Novi Ligure – o l'é un de quélli tòcchi de terén insemme a-a Valle Borbéia) A ògni mòddo a Región, Zȇna in particolâre, a göde de 'na conscisténte prezénsa d'inprenditoî e de capitâli forèsti; Ingléixi prìmma e tedéschi dòppo, e quésto conbinòu co-e risòrse chi-â Çitæ a l'avéiva mìsso sciù into ténpo, ghe dàn 'na màrcia in ciù rispètto a âtre pàrti do Pàize. Ma quésto o no l'inpedìsce che asæ lìguri ségian costréiti a emigrâ vèrso l'América, in Argentìnn-a sorvetùtto. A Prìmma Goæra Mondiâle a l'é ‘na mànna pe-a Ligùria, pe Zȇna e pe Spézza dónde gh'é e ciù gròsse indùstrie de àrme ò sæ 'n'òportunitæ econòmica asæ conscisténte. O dopogoæra e a profónda crîxi ch'a pòrta a-a nàscita do fascìsmo no rispàrmian o capolȇugo ch'o védde o sò patrimònio industriâle asegnòu a l'IRI (nasciûa into 1933 con l'intençión de sarvâ e indùstrie andæte a bàgno dòppo a crîxi finançiària de l'ànno 1929 inti Stâti Unîi). A strutûa teritoriâle e aministratîva da Çitæ a no sopòrta o péizo da sò dimensción econòmica, e coscì Zȇna a s'alàrga in scȇ dôe Rivȇe scinn'a Nèrvi a Levànte e a Vôtri a Ponénte, e lóngo e valàdde do Bezàgno (scinn'a Pròu) e da Ponçéivia (scinn'a Pontedȇximo).
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
