გამბია

გამბია (წარმოითქმის /ɡ'æ'm'b'i'ə/ ( მოსმენა)), ოფიციალურად გამბიის ისლამური რესპუბლიკა^[1][2] ან გამბიის რესპუბლიკა^[3][4][5] — სახელმწიფო დასავლეთ აფრიკაში, 2013 წლის 2 ოქტომბრამდე შედიოდა ერთა თანამეგობრობაში^[6].

გამბიის რესპუბლიკა გამბიის ისლამური რესპუბლიკა Republic of The Gambia გამბია
ჰიმნი: გამბიისთვის, ჩვენი სამშობლოსთვის
გამბიის მდებარეობა
დედაქალაქი		ბანჯული 13°28′ ჩ. გ. 16°36′ დ. გ.
უდიდესი ქალაქი		სერეკუნდა
ოფიციალური ენა		ინგლისური ენა
მთავრობა		რესპუბლიკა
-	პრეზიდენტი	ადამა ბაროუ
ფართობი
-	სულ	10 380 კმ2 (164-ე)
-	წყალი (%)	11.5
მოსახლეობა
-	2005 შეფასებით	1 517 000 (149-ე)
-	სიმჭიდროვე	153,5 კაცი/კმ2 (74-ე)
მშპ (მუპ)		2005 შეფასებით
-	სულ	$3.094 მილიარდი (171-ე)
-	ერთ მოსახლეზე	$2002 (114-ე)
აგი (2007)		0.502 (საშუალო) (155-ე)
ვალუტა		გამბიური დალასი (GMD)
დროის სარტყელი		UTC±00:00
ქვეყნის კოდი		GMB
Internet TLD		.gm
სატელეფონო კოდი		220

პოლიტიკური წყობილება

• მმართველობის ფორმა: საპრეზიდენტო რესპუბლიკა.
• სახელმწიფოს მეთაური: პრეზიდენტი ადამა ბაროუ.
• საკანონმდებლო ორგანო: ეროვნული ასამბლეა (53 წევრი).
• ადმინისტრაციული დაყოფა: 5 პროვინცია და დედაქალაქი - ქვემო, ცენტრალური, ჩრდილოეთი, ზემო და დასავლეთი.

ისტორია

გამბიის ყოფილი პრეზიდენტი იაჰია ჯამე

გამბიის ტერიტორია XIII-XV საუკუნეებში შედიოდა აფრიკის შუა საუკუნეების სახელმწიფოების (მალი, მოგვიანებით - სონგაი) შემადგენლობაში. პირველი ევროპელები გამბიის ტერიტორიაზე იყვნენ ვენეციელები და გენუელები. XV საუკუნის შუა ხანებში გამოჩნდნენ პორტუგალიელები, XVI საუკუნის დამლევს კი ინგლისელი ვაჭრები. XVII საუკუნიდან გამბიაში ფრანგები ცდილობდნენ დამკვიდრებას. 1783 წელს ინგლისის მიერ დაპყრობილი გამბიის ტერიტორიის ნაწილი 1807 წელს სამეფო კოლონიად გამოცხადდა. 1821 წელს დიდი ბრიტანეთის მიერ დაპყრობილი ყველა ტერიტორია დაექვემდებარა სიერა-ლეონეს გუბერნატორს, 1843 წელს კი ცალკე კოლონიად გამოცხადდა. 1866-1888 წწ. კვლავ სიერა-ლეონეს გუბერნატორი განაგებდა.

XX საუკუნის 20-იანი წლებიდან გამბიაში დაიწყო ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა, რომელიც განსაკუთრებით გაძლიერდა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ. 1965 წლის 18 თებერვალს ქვეყანამ გამოაცხადა დამოუკიდებლობა ერთა თაბნამეგობრობის ფარგლებში. ამავე წელს გახდა გაეროს წევრი. 1970 წლის 24 აპრილს კი გამოცხადდა რესპუბლიკური მმართველობა ახლად წარმოქმნილი რესპუბლიკის პირველი პრეზიდენტი გახდა დაუდა კაირიბა ჯავარა, რომელიც სახელმწიფოს სათვეში იდგა 1994 წლამდე და უსისხლო სამხედრო გადატრიალების შედეგად მმართველობას ჩამოაშორა 29 წლის ლეიტენანტმა იაჰია ჯამემ. გადატრიალების შედეგად აიკრძალა ყოველგვარი პოლიტიკური მოღვაწეობა, შეიქმნა შეიარაღებული ძალების დროებითი მმართველი საბჭო. 1996 წელს მიიღეს ახალი კონსტიტუციის პროექტი. ამავე წლის 26 სექტემბერს დაინიშნა საპრეზიდენტო არჩევნები, რომელშიც ხმების 55,7 %-ით გაიმარჯვა იაჰია ჯამემ. არჩევნებიდან ორ დღეში დაითხოვა დროებითი სამხედრო საბჭო და 1997 წლისათვის დანიშნა საპარლამენტო არჩევნები, რომელშიც გაიმარჯვა პრეზიდენტის პარტიამ.

2001 წელს იაჰია ჯამე ხელახლა იქნა არჩეული ხმების 53 %-ით, ხოლო 2006 წელს ხმების 67 %-ით კიდევ ერთი ხუთწლიანი ვადით გაიხანგრძლივა საპრეზიდენტო მმართველობა.

ბუნება

გამბიის ტერიტორია უმთავრესად ბრტყელი ვაკეა (სიმაღლე 100 მეტრამდე), რომელსაც განიერი და წყალუხვი მდინარე გამბია კვეთს. ქვეყანა სასარგებლო წიაღისეულით ძალზედ ღარიბია. ჰავა ეკვატორულ-მუსონურია, ზაფხული წვიმიანია, ზამთარი მშრალი. დედაქალაქ ბანჯულში ივლისის საშუალო ტემპერატურა 27 °C-ია, ხოლო თებერვლისა 23 °C. ნალექები 750 მმ-დან 1500 მმ-მდე წელიწადში. მცენარეულ საფარში სჭარბობს სავანეები. მდინარე გამბიის ხეობაში ჭალის მარადმწვანე ტროპიკული ტყეა. ცხოველებიდან შემორჩენილია ანტილოპა, ჯიქი. ბევრია მაიმუნი, ჰიპოპოტამი, ნიანგი და სხვა.

მოსახლეობა

მომღიმარი სერეკუნდელი გოგონა

2007 წლის მონაცემებით ქვეყნის მოსახლეობა შეადგენს 1 700 000 კაცს, რომელთა 99 %-ს აფრიკელები შეადგენენ: 42 % - მანდინკა, 18 % - ფულბე, 16 % - ვოლოფი, 10 % - დიოლა, 9 % - სონინკე. მოსახლეობის სიმჭიდროვე - 180,7 ადამიანია კვ. კმ-ზე. ქალაქად ცხოვრობს მოსახლეობის 26,3 % (2003).

მოსახლეობის 50,41 % ქალია, მამაკაცი კი (49,59 %) (2003).

ასაკობრივი მაჩვენებელი კი ასეთია:

• 0-15 წწ. - 40,1 %
• 15-29 წწ. - 26,4 %
• 30-44 წწ. - 17,3 %
• 45-59 წწ. - 10,2 %
• 60-74 წწ. - 5 %
• 75-84 წწ. - 0,9 %
• 85-ზევით - 0,1 %

სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა (2005): 52,3 წელი (მამაკაცები), 56,0 წელი (ქალები). შობადობა — 39,9 ბავშვი 1000 მაცხოვრებელზე (2005), სიკვდილიანობა — 12,5 ადამიანი 1000 მაცხოვრებელზე (2005). ბუნებრივი ნამატი - — 27,4 ადამიანი 1000 მაცხოვრებელზე (2005).

ეკონომიკურად აქტიურია 730 000 ადამიანი (52,2 %) (2003).

რელიგია

სუნიტური ისლამის მიმდევარია მოსახლეობის 90 %, ქრისტიანია - 8 %, ხოლო ადგილობრივი რწმენის (ანიმალიზმი, ფეტიშიზმი, ბუნების ძალები) მიმდევარია - 2 %.^[7]

დღესასწაულები

თარიღი	დასახელება	ინგლისური სახელწოდება
1 იანვარი	ახალი წელი	New Year’s Day
18 თებერვალი	დამოუკიდებლობის დღე	Independence Day
24 აპრილი	რესპუბლიკის დღე	Republic Day
1 მაისი	შრომის დღე	Labour Day
15 აგვისტო	მარიამობა	Assumption
25 დეკემბერი	შობა	Christmas Day

ლიტერატურა

• Bennet, Lindsey and Voormeij, Lisa, The Gambia (Travellers), (Thomas Cook Publishing, 2009)
• Emms, Craig and Barnett, Linda, Gambia (Bradt Travel Guides), (Bradt Travel Guides, 2006)
• Hughes, Arnold, Historical Dictionary of the Gambia, (Scarecrow Press, 2008)
• Hughes, Arnold and Perfect, David, A Political History of The Gambia, 1816–1994, (University of Rochester Press, 2008)
• Gregg, Emma and Trillo, Richard, The Rough Guide to The Gambia, (Rough Guides, 2006)
• Kane, Katharina, Lonely Planet Guide: The Gambia and Senegal, (Lonely Planet Publications, 2009)
• Rice, Berkeley, Enter Gambia: The Birth of an Improbable Nation, (Houghton Mifflin. 1967)
• Sarr, Samsudeen, Coup d'État by the Gambia National Army, (Xlibris, Corp., 2007)
• Sternfeldt, Ann-Britt, The Good Tourist in The Gambia: Travelguide for conscious tourists Translated from Swedish by Rolli Fölsch (Sexdrega,2000)
• Tomkinson, Michael, Michael Tomkinson's Gambia, (Michael Tomkinson Publishing, 2001)
• Various, Insight Guide: Gambia and Senegal, (APA Publications Pte Ltd., 2009)
• Wright, Donald R, The World and a Very Small Place in Africa: A History of Glogalization in Niumi, The Gambia (New York: M.E. Sharpe, 2004)

სქოლიო

1. United Nations Member States, გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია, Retrieved on 15 December 2016
2. Country names დაარქივებული 2016-12-20 საიტზე Wayback Machine. , გაერთიანებული სამეფოს საგარეო და თანამეგობრობის ოფისი, Retrieved on 15 December 2016
3. Republic of the Gambia, Office of the President. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2017-01-28. ციტირების თარიღი: 2017-01-24.
4. CIA World Factbook. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2020-04-24. ციტირების თარიღი: 2017-01-24.
5. http://gambiaembassy.us/the-country/ დაარქივებული 2016-12-31 საიტზე Wayback Machine. Gambia Embassy in Washington DC]
6. UK regrets The Gambia's withdrawal from Commonwealth
7. Religions in the Gambia. CIA World Factbook. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 დეკემბერი 2018. ციტირების თარიღი: 28 July 2013.