კლასიკური ლიბერალიზმი — პოლიტიკური იდეოლოგია და ლიბერალიზმის მიმართულება, რომელიც მხარს უჭერს სამოქალაქო და პოლიტიკურ თავისუფლებას, წარმომადგენლობით დემოკრატიასა და კანონის უზენაესობას; ასევე, ხაზს უსვამს ეკონომიკურ თავისუფლებას.[1][2]
კლასიკური ლიბერალიზმი განვითარდა XIX საუკუნის ევროპასა და შეერთებულ შტატებში. მიუხედავად იმისა, რომ კლასიკური ლიბერალიზმი აგებული იყო იდეებზე, რომლებიც უკვე განვითარებული იყო XVIII საუკუნის მიწურულს, იგი მხარს უჭერდა კონკრეტული სახის საზოგადოებას, მთავრობას და საჯარო პოლიტიკას, სამრეწველო რევოლუციისა და ურბანიზაციის საპასუხოდ.[3] მნიშვნელოვანი ხალხი, რომელთა იდეებმაც წილი შეიტანა კლასიკური ლიბერალიზმის განვითარებაში, არიან: ჯონ ლოკი,[4] ჟან ბატისტ სეი, თომას რობერტ მალთუსი და დეივიდ რიკარდო. მის მიმართულებაზე გავლენა მოახდინა ადამ სმიტის ეკონომიკურმა შეხედულებებმა და ბუნებითი სამართლის ფილოსოფიამ,[5] უტილიტარიზმმა[6] და პროგრესმა.[7]
როგორც ტერმინი, კლასიკური ლიბერალიზმი დღევანდელი გადმოსახედიდან ხშირად გამოიყენება იმისთვის, რომ განასხვავოს XIX საუკუნის ლიბერალიზმი სოციალური ლიბერალიზმისგან.[8]
კლასიკური ლიბერალების ძირითადი შეხედულებები მოიცავდა ახალ იდეებს - რომლებიც განცალკევდნენ იმ ძველი კონსერვატიული იდეისგან, რომლის თანახმადაც საზოგადოება ოჯახად მიიჩნეოდა, და იმ შემდგომი სოციოლოგიური კონცეფციისგან, რომელიც მოიაზრებდა სოციალური სტრუქტურის რთულ კომპლექტს. კლასიკური ლიბერალიზმის მიხედვით, ინდივიდები არიან „ეგოისტები, ცივსისხლიანები, არსებითად ინერტულები და ატომისტიკურები“[9] და საზოგადოება მხოლოდ მისი შემადგენელი ინდივიდების ერთობლიობაა.[10]
კლასიკური ლიბერალები ეთანხმებოდნენ თომას ჰობსს იმაში, რომ მთავრობა შექმნილია ინდივიდების მიერ, რათა დაიცვან საკუთარი თავი ერთმანეთისგან. მათი აზრით, ხელისუფლების არსს უნდა წარმოადგენდეს კონფლიქტების შემცირება იმ ინდივიდებს შორის, რომლებიც სხვა შემთხვევაში აღმოჩნდებოდნენ ბუნებით მდგომარეობაში. ეს იდეები გაამყარა იმ შეხედულებამ, რომ დაბალი კვალიფიკაციის მქონე მომუშავე ადამიანების საუკეთესო მოტივაციას ფინანსური სტიმული წარმოადგენდა. ეს შეხედულება გახდა „ღარიბთა შესახებ კანონების“ რედაქტირების საფუძველი. ამ დოკუმენტმა ლიმიტირებული გახადა სოციალური დახმარება იმ იდეაზე დაყრდნობით, რომ თავისუფალი ეკონომიკა წარმოადგენს გამდიდრების ყველაზე ეფექტურ მექანიზმს. თომას რობერტ მალთუსის პოპულაციის თეორიის მიხედვით, მათ დაინახეს, რომ ქალაქის სავალალო პირობები გარდაუვალია. მათ სჯეროდათ, რომ მოსახლეობის ზრდა გადააჭარბებდა საკვების მომარაგებას და მათთვის ეს შედეგი სასურველს წარმოადგენდა, რადგან შიმშილს უნდა შეეჩერებინა მოსახლეობის ზრდა. ისინი წინააღმდეგობას უწევდნენ შემოსავლის ყველანაირ გადანაწილებას ხალხზე, რადგან ამის გამო დაბალი ფენები დაიწყებდნენ რესურსების თავშეუკავებელ ფლანგვას.[11]
ადამ სმიტის იდეებზე დაყრდნობით, კლასიკურ ლიბერალებს სჯეროდათ, რომ ინდივიდების პირადი ეკონომიკური ინტერესების დაცვა საერთო ინტერესს წარმოადგენდა.[12] ისინი იყვნენ კრიტიკულები იმ სახელმწიფოს მიმართ, რომელსაც სოციალური უზრუნველყოფის ფუნქცია ჰქონდა, რადგან ეს ხელს უშლიდა საბაზრო ეკონომიკის განვითარებას.[13] იმის მიუხედავად, რომ სმიტი გადამწყვეტ მნიშვნელობას ანიჭებდა შრომასა და მშრომელ ხალხს, კლასიკური ლიბერალები აკრიტიკებდნენ იმას, რომ მომუშავე ადამიანის კოლექტიური უფლებები მიიღწეოდა ინდივიდუალური უფლებების ხარჯზე,[14] ამასთანავე, აღიარებდნენ კორპორატიულ უფლებებს, რაც იწვევდა სავაჭრო ძალის უთანასწორობას.[12][15] კლასიკური ლიბერალები მიიჩნევდნენ, რომ ადამიანები უნდა იყვნენ თავისუფალნი იმაში, რომ მიიღონ სამუშაო მაღალანაზღაურებადი დამსაქმებლებისგან, რადგან მათი მოგების მოტივი გარანტირებულს გახდიდა იმას, რომ ის პროდუქტები, რომელთა ყიდვა მომხმარებელს სურდა, გაიყიდებოდა სწორედ იმ ფასში, რომელსაც მომხმარებლები გადაიხდიდნენ. თავისუფალი ეკონომიკის პირობებში დასაქმებული ადამიანი და კაპიტალიც იღებს უდიდეს შესაძლო მოგებას მაშინ, როცა პროდუქცია გონივრულადაა ორგანიზებული მომხმარებლების მოთხოვნების შესაბამისად.[16] კლასიკური ლიბერალები მოითხოვდნენ მთავრობის მინიმალურ ჩართულობას. ხელისუფლებას უნდა ჰქონოდა მხოლოდ შემდეგი ფუნქციები:
- ინდივიდის უფლებების დაცვა და მოქალაქისთვის იმ სერვისის მიწოდება, რომლის მიწოდებასაც თავისუფალი ბაზარი ვერ ახერხებს.
- უცხოელი დამპყრობლებისგან სახელმწიფოს თავდაცვა.[17]
- სამართლიანი კანონების დაცვის უზრუნველყოფა, რათა დაიცვას მოქალაქეები სხვა მოქალეების არასწორი ქმედებებისგან მათ მიმართ. ეს ქმედებები შეიძლება მოიცავდეს პირადი საკუთრების დაცვას, ხელშეკრულებების დაცვის უზრუნველყოფასა და ზოგად სამართალს.
- საჯარო ინსტიტუტების შექმნა და შენარჩუნება.
- საზოგადოებრივი სამუშაოები, რომლებიც მოიცავს სტაბილურ ფულად ვალუტად, სტანდარტულ წონისა და ერთეულების ტაბულას, გზების, ხელოვნური არხების, ნავსადგურების, რკინიგზების, საკომუნიკაციო და საფოსტო სერვისების მშენებლობასა და შენახვას.[17]
კლასიკური ლიბერალები ამტკიცებდნენ, რომ კანონები ნეგატიური ბუნებისაა და სწორედ ეს განაპირობებს იმას, რომ სხვა ინდივიდებმა და მთავრობამ თავი უნდა შეიკავონ საბაზრო ეკონომიკაში ჩარევისგან. ამის საწინააღმდეგოდ სოციალური ლიბერალები ამტკიცებდნენ, რომ ინდივიდებს პოზიტიური უფლებები აქვთ, მაგალითად: ხმის მიცემის უფლება,[18] განათლების უფლება, ჯანმრთელობის უფლება და უფლება, რომ ჰქონდეთ საარსებო მინიმუმი. იმისათვის რომ სახელმწიფომ უზრუნველყოს პოზიტიური უფლებები, მას სჭირდება მინიმუმ საარსებოზე დამატებით გადასახადების დაწესება, რათა აღასრულოს ნეგატიური უფლებების დაცვა.[19][20]
კლასიკური ლიბერალების ძირითადი შეხედულებები არ მოიცავდა აუცილებლად დემოკრატიას ან მოქალაქეების ხმათა უმრავლესობით არჩეულ მთავრობას, რადგან „უმრავლესობის მართვის იდეაში არაფერია ისეთი, რაც აჩვენებს, რომ უმრავლესობები ყოველთვის დაიცავენ პირადი საკუთრების უფლებას, ან შეინარჩუნებენ კანონის უზენაესობას.[21] მაგალითად, ჯეიმზ მედისონი პირდაპირ დემოკრატიას ამჯობინებდა კონსტიტუციურ რესპუბლიკას, რომელიც უზრუნველყოფდა ინდივიდუალური თავისუფლების დაცვას. ამის მიზეზად ასახელებდა იმას, რომ პირდაპირი დემოკრატიის დროს „საერთო ვნება ან ინტერესის ნებისყოფა, თითქმის ყველა შემთხვევაში, ექვემდებარება უმრავლესობას და არ არსებობს არაფერი, რაც შეამოწმებს პარტიული უმცირესობების გაუთვალისწინებლობის ფაქტებს“.[22]
XIX საუკუნის დასასრულს კლასიკური ლიბერალიზმი შეიცვალა ნეო-კლასიკურ ლიბერალიზმად, რომელიც მოითხოვდა, რომ ხელისუფლება ყოფილიყო მინიმალურად ჩართული სახელმწიფოს საქმეებში, რათა დაცული ყოფილიყო ინდივიდუალური თავისუფლება. ექსტრემალურ ფორმებში ნეო-კლასიკური ლიბერალიზმი იცავდა სოციალურ დარვინიზმს.[23] მემარჯვენე ლიბერტარიანიზმი ნეო-კლასიკური ლიბერალიზმის მოდერნისტული ფორმაა.[23]
შეხედულებათა ტიპოლოგია
ფრიდრიხ ჰაიეკმა კლასიკურ ლიბერალიზმში ერთმანეთისგან გამიჯნა ბრიტანული და ფრანგული ტრადიცია. ჰაიეკმა დაინახა, რომ ბრიტანელი ფილოსოფოსები ბერნარდ მანდევილი, დეივიდ იუმი, ადამ სმიტი, ადამ ფერგუსონი, ჯოზაია ტაკერი და უილიამ პეილი იყვნენ წარმომადგენლები იმ ტრადიციისა, რომელმაც გაამყარა ემპირიული შეხედულებებები, საერთო სამართალი, ასევე, ის ტრადიციები და ინსტიტუციები, რომლებიც თვითნებურად განვითარდა, თუმცა გარკვეული ხარვეზებით იყო გაცნობიერებული. ფრანგული ტრადიციის წარმომადგენლები იყვნენ ჟან-ჟაკ რუსო, ჟან ანტუან კონდორსე, ენციკლოპედისტები და ფიზიოკრატები. ამ ტრადიციას სწამდა რაციონალიზმის და ზოგჯერ გამოხატავდა მტრულ დამოკიდებულებას ტრადიციებისა და რელიგიის მიმართ. ჰაიეკი დათმობაზე წავიდა იმასთან დაკავშირებით, რომ ეროვნულობა ყოველთვის არ უკავშირდებოდა ამ ტრადიციებს, რადგანაც დაინახა, რომ ბრიტანული ტრადიციის მიმდევრები იყვნენ ფრანგი შარლ ლუი დე მონტესკიე, ბენჟამინ კონსტანი და ალექსის დე ტოკვილი, ხოლო ფრანგი ტრადიციის მიმდევრები კი ბრიტანელი თომას ჰობსი, ჟოზეფ პრისტლი, რიჩარდ პრაისი და თომას პეინი.[24][25] ამასთანავე, ჰაიეკი უარყოფდა ჩაურევლობის პრინციპს, როგორც ფრანგული ტრადიციის ნაწილს, და მას იუმისა და სმიტის შეხედულებებს მიაწერდა.
გუიდო დე რუჯერომ გამოყო განსხვავებები „მონტესკიეს და რუსოს, ლიბერალიზმის ინგლისურ და დემოკრატიულ სახეებს“ შორის[26] და დაასაბუთა, რომ ამ ორ ლიბერალურ სისტემას შორის რადიკალური კონტრასტი არსებობს.[27] ის ამტკიცებდა, რომ „ავთენტური ინგლისური ლიბერალიზმის“ სულისკვეთებამ საკუთარი თავი ნაწილ-ნაწილ შექმნა ისე, რომ არ დაუნგრევია არაფერი წინარე არსებული, თუმცა სწორედ ძველზე დაყრდნობით შექმნა მასთან დაკავშირებული ყველა ახალი მიმართულება. ლიბერალიზმმა მოახდინა ძველი საზოგადოებრივი ინსტიტუტების ადაპტირება და ისინი მოარგო მოდერნისტულ საჭიროებებს, ამასთანავე, ინსტინქტურად დაშორდა წესებისა და კანონების ყველანაირ აბსტრაქტულ პროკლამაციას.[27] რუჯერო აცხადებდა, რომ ლიბერალიზმის გამოწვევას წარმოადგენდა, მისი სიტყვებით, „საფრანგეთის ახალი ლიბერალიზმი, რომელიც შედგებოდა ეგალიტარიზმისა და „რაციონალური ცნობიერებისგან“.[28]
1848 წელს ფრენსის ლიბერმა ერთმანეთისგან გამოყო და განასხვავა ანგლიკანური და გალიკანური ლიბერალიზმი. ლიბერმა დაიცვა ის აზრი, რომ „მაღალი ხარისხის დამოუკიდებლობა უსაფრთხოებასა და ლიბერალიზმის ფართო ნაციონალურ გარანტიებთან ერთად, არის ანგლიკანური ლიბერალიზმის უმაღლესი მწვერვალი, და საკუთარი თავის იმედად ყოფნა არის ის ძირითადი წყარო და საფუძველი, რომლიდანაც ეს დიადი მწვერვალი მიიღწევა და ძლიერდება.[29] მეორე მხრივ, გალიკანური ლიბერალიზმი „სასურველია ხელისუფლებისთვის [...]. ფრანგები ეძებენ პოლიტიკური ცივილიზაციის უმაღლეს დონეს, რაც მოიაზრებს მმართველი ძალების მაქსიმალურ ჩარევას.“[30]
დიდი ბრიტანეთი
კლასიკურმა ლიბერალიზმმა ბრიტანეთში სათავე აიღო ვიგებსა და რადიკალებთან. ამ იდეოლოგიაზე დიდ გავლენას ახდენდა ფრანგული ფიზიოკრატია. ვიგერი 1688 წლის სახელოვანი რევოლუციის შემდეგ გახდა დომინანტური იდეოლოგია და ასოცირებული იყო ბრიტანული პარლამენტის მხარდაჭერასთან. ის მკაცრად ითხოვდა კანონების მორჩილებას და იცავდა მიწის საკუთრებას/უძრავ ქონებას. უფლებების საფუძვლებად მიიჩნეოდა უძველესი კონსტიტუცია, რომელიც არსებობს უხსოვარი დროიდან. ის უფლებები, რომლებიც, ვიგების აზრით, მოიცავდა მედიის თავისუფლებასა და სიტყვის თავასუფლებას, დასაბუთებული და გამართლებული იყო ჩვეულებებით, იმის მაგივრად, რომ ბუნებით უფლებებად ჩათვლილიყო. ვიგებს სჯეროდათ, რომ აღმასრულებელი ორგანოს უფლებამოსილება შეზღუდული უნდა ყოფილიყო. ისინი მხარს უჭერდნენ ლიმიტირებულ საარჩევნო სამართალს და მიაჩნდათ, რომ ხმის მიცემა წარმოადგენდა არა უფლებას, არამედ პრივილეგიას. ამის მიუხედავად, ვიგების იდეოლოგიაში არ არსებობდა თანმიმდევრულობა და მუდმივობა. სხვადასხვა მწერლები, ჯონ ლოკის, დეივიდ იუმის, ადამ სმიტისა და ედმუნდ ბერკის ჩათვლით, სარგებლობდნენ დიდი გავლენით ვიგებს შორის, თუმცა არც ერთი მათგანი არ იყო უნივერსალურად მიღებული და აღიარებული.[31]
1790-იანი წლებიდან 1820-იან წლებამდე ბრიტანელი რადიკალები კონცენტრირდებოდნენ საპარლამენტო და საარჩევნო რეფორმებზე, ყურადღებას ამახვილებდნენ ბუნებით უფლებებსა და სუვერენიტეტზე. რიჩარდ პრაისმა და ჟოზეფ პრისტლიმ განაახლეს ლოკის ენა რადიკალიზმის იდეოლოგიასთან მიმართებით.[31] რადიკალები საპარლამენტო რეფორმას უყურებდნენ, როგორც პრობლემის გადაჭრის პირველ ნაბიჯს იმ დაბრკოლებებთან, რომლებიც მოიცავდა განხეთქილების ჩამომგდები პროტესტანტების მიმართ მოპყრობას, მონებით ვაჭრობას, მაღალ ფასებსა და დიდ გადასახადებს.[32] კლასიკურ ლიბერალებში უფრო იგრძნობოდა ერთიანობა, ვიდრე ვიგებს შორის. კლასიკური ლიბერალები იყვნენ ინდივიდუალიზმის, თანასწორი უფლებებისა და თავისუფლების იდეის ერთგულები. მათ სჯეროდათ, რომ ეს მიზნები საჭიროებენ თავისუფალ ეკონომიკას, რომელშიც სახელმწიფო მინიმალურად ჩაერეოდა. ვიგების იდეოლოგიის ზოგიერთი დეტალი მიუღებელი იყო კლასიკური ლიბერალიზმისთვის. სწორედ ეს დეტალები გახდა კონსერვატიზმთან დაკავშირებული ელემენტები.[33]
კლასიკური ლიბერალიზმი იყო დომინანტური პოლიტიკური თეორია ბრიტანეთში XIX საუკუნის ადრეული წლებიდან პირველ მსოფლიო ომამდე. მის სახელგანთქმულ გამარჯვებებად მიიჩნევა 1829 წლის კათოლიკეების ემანსიპაციის აქტი, 1832 წლის საარჩევნო რეფორმა, 1846 წელს კანონის გაუქმება მარცვლეულით დამზადების, მის შეტანისა და გატანის შესახებ. მარცვლეულის კანონების მოწინააღმდეგე ლიგამ შექმნა ლიბერალური და რადიკალური ჯგუფების კოალიცია იმისთვის, რომ მომხდარიყო თავისუფალი ვაჭრობა. კოალიციის ხელმძღვანელებლად მიიჩნეოდნენ რიჩარდ კობდენი და ჯონ ბრაიტი, რომლებიც ეწინააღმდეგებოდნენ პრივილეგირებულ არისტოკრატიას, მილიტარიზმსა და საერთო დანახარჯებს. მათ სჯეროდათ, რომ ბრიტანეთის საყრდენსა და საფუძველს იომენი, საშუალო დონის ფერმერი, წარმოადგენდა. მათი პოლისები დაბალი საერთო დანახარჯებისა და დაბალი გადასახადების შესახებ შემდგომ ადაპტირდა უილიამ გლადსტონის მიერ, როცა ის გახდა ფინანსთა სამინისტროს კანცლერი და შემდგომში კი დიდი ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრი. კლასიკური ლიბერალიზმი ხშირად იყო ასოცირებული რელიგიურ უთანხმოებასა და ნონკონფორმიზმთან.[34]
იმის მიუხედავად, რომ კლასიკური ლიბერალიზმი მიიღწვოდა იმისკენ, რომ მთავრობა მინიმალურად ჩარეულიყო სახელმწიფო საქმეებში, ისინი ეთანხმებოდნენ მთავრობის ჩარევის პრინციპს ეკონომიკაში XIX საუკუნის დასაწყისიდან, რაც ჩანდა საფაბრიკო კანონმდებლობის გატარებაში. დაახლოებით 1840-1860 წლებში „ლესე ფერი“ მხარს უჭერდა მანჩესტერის სკოლას და „ჟურნალ ეკონომისტის“ მწერლები დარწმუნებულები იყვნენ, რომ მათი ადრეული გამარჯვებები იყო საწინდარი ეკონომიკური გაფართოების, პიროვნული თავისუფლებისა და მსოფლიო მშვიდობისა, თუმცა მალევე დადგნენ იმ რეალობის წინაშე, რომ ხელისუფლება აქტიურად ერეოდა სახელმწიფოს საქმეებში და ამ პროცესმა 1850-იანი წლებიდან კიდევ უფრო მასშტაბური სახე მიიღო. იმის მიუხედავად, რომ ჯერემი ბენთამი და ჯეიმზ მილი მხარს უჭერდნენ „ლესე ფერის“, ჩაურევლობის პრინციპს საგარეო საქმეებში და ინდივიდუალურ თავისუფლებას, ისინი ფიქრობდნენ, რომ სოციალური ინსტიტუტების რაციონალურად შეცვლა შესაძლებელი იყო უტილიტარიზმის პრინციპების მეშვეობით. კონსერვატმა პრემიერ-მინისტრმა ბენჯამინ დიზრაელმა უარყო კლასიკური ლიბერალიზმი და მხარი დაუჭირა თორის დემოკრატიას. 1870-იანი წლებისთვის ჰერბერტ სპენსერმა და სხვა სხვა კლასიკურმა ლიბერალებმა გამოიტანეს დასკვნა, რომ ისტორიული განვითარება კლასიკური ლიბერალიზმის წინააღმდეგ მოქმედებდა.[35] პირველი მსოფლიო ომის დროს ლიბერალურ პარტიას უკვე უარი ჰქონდა ნათქვამი კლასიკური ლიბერალიზმის ბევრ პრინციპზე.[36]
XIX საუკუნის სოციალურმა პირობებმა და ცვლადმა ეკონომიკამ გამოიწვია ნეო-კლასიკური და სოციალური ლიბერალების ერთმანეთისგან გაყოფა. ნეო-კლასიკური ლიბერალები, რომლებიც თავის თავს „ნამდვილ ლიბერალებს“ უწოდებდნენ, ლოკის „მეორე ტრაქტარს“ აღიქვამდნენ საუკეთესო ორიენტირად და ხაზს უსვამდნენ „ლიმიტირებულ ხელისუფლებას“, როცა სოციალური ლიბერალები მხარს უჭერდნენ მთავრობის რეგულაციებს და „საყოველთაო კეთილდღეობის სახელმწიფოს“ (სოციალური უზრუნველყოფის, უფასო სწავლისა და მსგავსი სისტემებით). ჰერბერტ სპენსერი და უილიამ გრემ სამნერი იყვნენ XIX საუკუნის წამყვანი ნეო-კლასიკური ლიბერალი თეორეტიკოსები.[37]
შეერთებული შტატები
შეერთებულ შტატებში, ლიბერალიზმმა ძლიერ გაიდგა ფესვები იმ მიზეზის გამო, რომ მის წინააღმდეგ არსებული ოპოზიცია ძალიან სუსტი იყო მაშინ, როცა ევროპაში ლიბერალიზმს ეწინააღმდეგებოდა ბევრი ისეთი რეაქციონერი და ფეოდალური ძალა, როგორიცაა დიდგვაროვნები, არისტოკრატია, მიწათმოქმედი აზნაურები, ეკლესია და არისტოკრატიული არმიის ოფიცრები.[38] ტომას ჯეფერსონმა განავითარა ლიბერალიზმის ბევრი იდეალი, თუმცა აშშ-ის დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში „სიცოცხლე, თავისუფლება და საკუთრება“ შეცვალა უფრო სოციალურად ლიბერალური სიტყვებით: „სიცოცხლე, თავისუფლება და ბედნიერების დევნა“. როცა შტატები გაფართოვდა, ინდუსტრია გახდა ამერიკული ცხოვრების უფრო დიდი შემადგენელი ნაწილი. პირველი პოპულისტი პრეზიდენტის, ენდრიუ ჯექსონის, დროს წინა ფონზე გადმოიწია ეკონომიკურმა კითხვებმა. ჯექსონის ერის ეკონომიკური იდეები წარმოადგენდა კლასიკური ლიბერალიზმის თითქმის უნივერსალურ იდეებს.[39] კლასიკური ლიბერალების მიხედვით, თავისუფლების ხარისხი მაქსიმალურად გაიზარდა, როცა ხელისუფლებამ გადაწყვიტა, ნაკლებად ჩარეულიყო ეკონომიკაში.[40] ისტორიკოსი კეტლინ ჯ. დონოჰიუ ამბობს:
ევროპაში კლასიკური ლიბერალური თეორიის ცენტრი იყო ლესე-ფერის იდეა. აღსანიშნავია, რომ ამერიკელი კლასიკური ლიბერალების აბსოლუტური უმრავლესობისთვის ლესე-ფერი საერთოდ არ ნიშნავს მთავრობის ჩაურევლობას. პირიქით, მათ ჰქონდათ სურვილი, რომ მთავრობას შემოეღო ტარიფები, დაეწყო რკინიგზის სუბსიდირება და გაეუმჯობესებინა ქვეყნის შიდა საქმეები, რაც სარგებელს მოუტანდა მწარმოებლებს. რაც მათ დაგმეს იყო მომხმარებლის ინტერვენცია.[41]
წამყვანი ჟურნალი „The Nation“ ლიბერალიზმის მხარდასაჭერად აქვეყნებდა სტატიებს ყოველკვირეულად 1865 წლიდან გავლენიანი რედაქტორის ედვინ ლოურენს გოდკინის (1831–1902) ხელმძღვანელობით.[42] კლასიკური ლიბერალიზმის იდეები არსებითად უდავო რჩებოდა მანამ, სანამ დაიწყებოდა დეპრესიის პერიოდები, რომლებიც, კლასიკური ეკონომიკის პრინციპების თანახმად, შეუძლებლად მიაჩნდათ. მდგომარეობამ ეკონომიკურ სიდუხჭირეს მიაღწია და ამომრჩევლებმა გარკვეული შვება მოითხოვეს. უილიამ ჯენინგს ბრაიანის სიტყვებით, „არ უნდა აწამო ამერიკელი ფერმერი ოქროს ჯვარზე“. კლასიკური ლიბერალიზმი დიდ დეპრესიამდე რჩებოდა საყოველთაოდ მიღებულ რწმენად ამერიკელ ბიზნესმენებს შორის.[43] დიდი დეპრესიის დროს შეერთებულ შტატებში ლიბერალიზმში დიდი ცვლილებები აისახა იმით, რომ პრიორიტეტი მწარმოებლებიდან მომხმარებლებზე გადავიდა. ფრანკლინ რუზველტის ახალი გარიგება წარმოადგენდა თანამედროვე ლიბერალიზმის დომინანტურ მდგომარეობას პოლიტიკაში ათწლეულების განმავლობაში. არტურ შლეზინგერ უმცროსის სიტყვებით:[44]
როდესაც სამრეწველო პირობების მზარდი სირთულე საჭიროებდა მთავრობის ჩართულობის ზრდას, უფრო თანაბარი შესაძლებლობების უზრუნველსაყოფად, მიზნის ერთგულმა და არა დოგმატურმა ლიბერალურმა ტრადიციამ შეცვალა თავისი შეხედულება სახელმწიფოს შესახებ. [...] გაჩნდა სოციალური კეთილდღეობის სახელმწიფოს კონცეფცია, რომელშიც მთავრობას ვალდებულება ჰქონდა, შეენარჩუნებინა მაღალი ხარისხის დასაქმების დონე ეკონომიკაში, ზედამხედველობა გაუწია ცხოვრების დონისა და შრომისთვის, დაარეგულირებინა ბიზნესის კონკურენციის მეთოდები და დაემკვიდრებინა სოციალური უსაფრთხოების ყოვლისმომცვლელი მოდელი.
ალან ვულფი აჯამებს მოსაზრებას, რომ არსებობს უწყვეტი ლიბერალური გაგება, რომელიც მოიცავს ადამ სმიტის და ჯონ მეინარდ კეინზის იდეებსაც:
იდეა იმის შესახებ, რომ ლიბერალიზმი ორი ფორმით გვხვდება, უშვებს ვარაუდს, რომ კაცობრიობის წინაშე ყველაზე ფუნდამენტური საკითხია ის, თუ რამდენად ერევა მთავრობა ეკონომიკაში. [...] როდესაც ამის ნაცვლად განვიხილავთ ადამიანის მიზანს და ცხოვრების აზრს, ადამ სმიტი და ჯონ მეინარდ კეინსი ერთ მხარეს არიან. ორივე მათგანს ჰქონდა მძაფრი განცდა იმისა, თუ რის განსახორციელებლად ვართ ამ დედამიწაზე. [...] სმიტისთვის მერკანტილიზმი იყო ადამიანის თავისუფლების მტერი, ხოლო კეინსისთვის კი მონოპოლიები. XVIII საუკუნის მოაზროვნისთვის ლოგიკური იყო იმ დასკვნის გამოტანა, რომ კაცობრიობა ბაზრის პირობებში აყვავდებოდა. მეოცე საუკუნის მოაზროვნისთვის, რომელიც ერთსა და იმავე იდეალს ემსახურებოდა, ხელისუფლება აუცილებელ იარაღს წარმოადგენდა იმავე მიზნისთვის.[45]
მოსაზრება, რომ თანამედროვე ლიბერალიზმი არის კლასიკური ლიბერალიზმის გაგრძელება, არ არის საყოველთაოდ აღიარებული.[46][47][48][49][50] ჯეიმზ კურტი, რობერტ ლერნერი, ჯონ მიკლეთვაიტი, ადრიან ვოლდრიჯი და კიდევ რამდენიმე პოლიტოლოგი ამტკიცებენ, რომ კლასიკური ლიბერალიზმი დღესაც არსებობს, მაგრამ ამერიკული კონსერვატიზმის სახით.[51][52][53][54][55] დიპაკ ლალის აზრით, კლასიკური ლიბერალიზმი მნიშვნელოვან პოლიტიკურ ძალად შენარჩუნდა მხოლოდ შეერთებულ შტატებში ამერიკული კონსერვატიზმის საშუალებით.[56] ამერიკელი ლიბერტარიანელები ასევე აცხადებენ, რომ მათი იდეოლოგია კლასიკური ლიბერალური ტრადიციის ჭეშმარიტ გაგრძელებას წარმოადგენს.[57]
ჯონ ლოკი
კლასიკურ ლიბერალურ იდეოლოგიაში მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა ჯონ ლოკის „მთავრობის მეორე ტრაქტატსა“ და „წერილს ტოლერანტობის შესახებ“, რომელიც დაწერილი იყო 1688 წლის სახელოვანი რევოლუციის გასამართლებლად. მიუხედავად იმისა, რომ იმ დროს ბრიტანეთის ახალი მმართველები ამ ნაწერებს ძალიან რადიკალურად თვლიდნენ, მოგვიანებით მათ მაინც მოიხსენიეს და დაიმოწმეს ვიგები, რადიკალები და ამერიკის რევოლუციის მომხრეები.[58] ჯონ ლოკის ნაწერებში ლიბერალიზმის ზოგიერთი იდეა არ იყო საკმარისად განმარტებული, მაგალითად, ლოკის ნაშრომებში ნაკლებად არის ნახსენები კონსტიტუციონალიზმი, ხელისუფლების დანაწილება და შეზღუდული მთავრობა. ეს ფაქტი გახდა წინაპირობა იმისა, რომ შემდგომში ეს ნაწერები სხვადასხვა ინტერპრეტაციას დაექვემდებარა.[59]
ჯეიმზ რიჩარდსონმა ლოკის მწერლობაში ხუთი ცენტრალური თემა განსაზღვრა: ინდივიდუალიზმი, ნებართვა, კანონის უზენაესობისა და მთავრობის, როგორც მეურვის ცნებები, საკუთრების მნიშვნელობა და რელიგიური შემწყნარებლობა. მიუხედავად იმისა, რომ ლოკს არ ჩამოუყალიბებია ბუნებრივი უფლებების თეორია, მან ბუნებით მდგომარეობაში მყოფი პირები განიხილა, როგორც თავისუფალნი და თანასწორნი. მთავარი იდეა ეხებოდა ინდივიდს და არა გაერთიანებას ან საზოგადოებრივ დაწესებულებებს. ლოკს სჯეროდა, რომ ცალკეულმა პირებმა მისცეს ნებართვა მთავრობას და, შესაბამისად, ხელისუფლებამ ხალხისგან უფრო მეტი უფლებამოსილება მიიღო, ვიდრე ზემდგომი ძალებისგან. ამ რწმენამ გავლენა მოახდინა შემდგომ რევოლუციურ მოძრაობებზე.[60]
როგორც საზოგადოების მეურვე, მთავრობა ხალხის და არა მმართველების ინტერესებს ემსახურებოდა. მმართველებს უნდა დაეცვათ საკანონმდებლო ორგანოების მიერ მიღებული კანონები. ლოკმა ასევე აღნიშნა, რომ ადამიანებისთვის თანამეგობრობებსა და მთავრობებში გაწევრიანების და გაერთიანების მიზანს მათი ქონების შენარჩუნება წარმოადგენდა. ლოკის ქონების განმარტებამ კერძო საკუთრება დაავიწროვა შემდეგი სიტყვებით: „იმდენი მიწა, რამდენსაც კაცი ამუშავებს, აყვავებს და მისგან გარკვეულ პროდუქტს იღებს“. ამ განმარტების ბუნდოვანების მიუხედავად, მან დიდი მოწონება დაიმსახურა დიდი სიმდიდრის მქონე პირთათვის.[61]
ლოკმა მიიჩნია, რომ ინდივიდს ჰქონდა უფლება, აერჩია საკუთარი რელიგიური მრწამსი და სახელმწიფოს არ უნდა აემხედრებინა რელიგია განსხვავებული აზრის წინააღმდეგ, მაგრამ არსებობდა გარკვეული სახის შეზღუდვები. არ უნდა ყოფილიყო ტოლერანტული დამოკიდებულება ათეისტების მიმართ, რომლებიც განიხილებოდნენ როგორც ამორალური ადამიანები, ან კათოლიკეების მიმართ, რომლებიც პაპის ერთგულებას საკუთარ ეროვნულ მთავრობაზე მაღლა აყენებდნენ.[62]
ადამ სმიტი
ადამ სმიტის წიგნი „ხალხთა სიმდიდრე“, რომელიც 1776 წელს გამოქვეყნდა, შეიცავდა ეკონომიკის იდეების უმეტესობას, ყოველ შემთხვევაში, კონ სტიუარტ მილის „პოლიტიკური ეკონომიკის პრინციპების“ გამოქვეყნებამდე.[63] სმიტმა შეისწავლა ეკონომიკური აქტივობების მოტივაცია, ფასების მიზეზები, სიმდიდრის განაწილება და ის ფაქტორები, რომლებიც სახელმწიფომ უნდა გაითვალისწინოს, რომ მაქსიმალურად გაზარდოს სიმდიდრე.[64]
სმიტი წერდა, რომ სანამ მიწოდება, მოთხოვნა, ფასები და კონკურენცია თავისუფალი იქნებოდა მთავრობის რეგულაციებისგან, ალტრუიზმის ნაცვლად, პირადი მატერიალური ინტერესების დაცვა მაქსიმალურად გაზრდიდა საზოგადოების სიმდიდრეს[15] მოგების საფუძველზე წარმოებული საქონლისა და სერვისების საშუალებით. „უხილავი ხელი“ ინდივიდებს და ფირმებს მოუწოდებდა, ემუშავათ საზოგადოებრივი კეთილდღეობისთვის, როგორც საკუთარი მოგების მაქსიმალურად გაზრდის მცდელობების განუზრახველი შედეგისთვის. ეს წარმოადგენდა მორალურ გამართლებას სიმდიდრის დაგროვებისა, რომელსაც ადრე ზოგი ადამიანი ცოდვად მიიჩნევდა.[64]
იგი მიიჩნევდა, რომ შესაძლებელი იყო, მუშებს ჰქონოდათ იმდენად დაბალი ხელფასი, რომ ამ თანხას მხოლოდ საარსებო მინიმუმი შეედგინა. ეს მოგვიანებით დევიდ რიკარდომ და თომას რობერტ მალთუსმა გადააკეთეს „ხელფასების რკინის კანონად“.[65] მისი ძირითადი აქცენტი გაკეთდა თავისუფალ შიდა და საერთაშორისო ვაჭრობის სარგებელზე, რასაც, მისი აზრით, შეეძლო გაეზარდა სიმდიდრე წარმოებაში სპეციალიზაციის გზით.[66] ის, ასევე, ეწინააღმდეგებოდა შეზღუდულ სავაჭრო პრეფერენციებს, მონოპოლიების მიმართ სახელმწიფო გრანტებს და დამსაქმებელთა ორგანიზაციებსა და პროფკავშირებს.[67] მთავრობა უნდა შემოიფარგლოს დაცვით, საზოგადოებრივი სამუშაოებით და მართლმსაჯულების განხორციელებით, რაც ფინანსდება გადასახადებით შემოსავლის საფუძველზე.[68]
სმიტის ეკონომიკა პრაქტიკაში მეცხრამეტე საუკუნეში განხორციელდა. 1820-იან წლებში შემცირდა ტარიფები, 1834 წელს გაუქმდა 1662 წლის ღარიბთა დახმარების აქტი, რამაც შეზღუდა შრომის მობილობა 1834 წელს, 1858 წელს კი აღმოსავლეთ ინდოეთის კომპანიის მმართველობა დასრულდა ინდოეთში.[69]
კლასიკური ეკონომიკა
სმიტის მემკვიდრეობის გარდა, სეის კანონი, თომას რობერტ მალტუსის პოპულაციის შესახებ თეორიები და დევიდ რიკარდოს ხელფასების რკინის კანონი გახდა კლასიკური ეკონომიკის ცენტრალური დოქტრინა. ამ თეორიების პესიმისტური ხასიათი ქმნიდა კაპიტალიზმის კრიტიკის საფუძველს მისი ოპონენტების მიერ და ხელს უწყობდა ეკონომიკისთვის „უსარგებლო მეცნიერების“ სახელით წოდების ტრადიციის შენარჩუნებას.[70]
ჟან ბატისტ სეი იყო ფრანგი ეკონომისტი, რომელმაც საფრანგეთში შემოიტანა სმიტის ეკონომიკური თეორიები. მისი ჩანაწერები სმიტის შესახებ გავრცელდა როგორც საფრანგეთში, ისე ბრიტანეთში.[69] სეი დაუპირისპირდა სმიტის ღირებულების შრომით თეორიას, რადგან მიიჩნევდა, რომ ფასები განისაზღვრება კომუნალური საშუალებით და ყურადღებას ამახვილებდა მეწარმის კრიტიკულ როლზე ეკონომიკაში. არცერთი დაკვირვება არ იქნა მიღებული იმ დროინდელი ბრიტანული ეკონომისტების მიერ. მისი ყველაზე მნიშვნელოვანი წვლილი ეკონომიკურ აზროვნებაში იყო სეის კანონი, რომლის მიხედვითაც, კლასიკური ეკონომისტების განმარტებით, ბაზარზე არ შეიძლება არსებობდეს ზედმეტი წარმოება და ყოველთვის იქნება ბალანსი მიწოდებასა და მოთხოვნას შორის.[71] ამ ზოგადმა შეხედულებამ გავლენა მოახდინა მთავრობის პოლიტიკაზე გასული საუკუნის 30-იან წლებამდე. ამ კანონის შესაბამისად, რადგანაც ეკონომიკური ციკლი განიხილებოდა, როგორც თვითრეგულირებადი პროცესი, მთავრობა არ უნდა ჩარეულიყო თავისუფალ ბაზარში ეკონომიკური სიდუხჭირის პერიოდში, რადგან ეს არ მოიტანდა არანაირ შედეგს.[72]
მალთუსმა დაწერა ორი წიგნი, „ესეი მოსახლეობის პრინციპის შესახებ“, რომელიც გამოქვეყნდა 1798 წელს, და „პოლიტიკური ეკონომიკის პრინციპები“, რომელიც გამოქვეყნდა 1820 წელს. მეორე წიგნმა, რომელიც სეის კანონის უარყოფა იყო, მცირე გავლენა იქონია თანამედროვე ეკონომისტებზე,[73] თუმცა მისმა პირველმა წიგნმა მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა კლასიკურ ლიბერალიზმზე. ამ წიგნში მალთუსი ამტკიცებდა, რომ მოსახლეობის ზრდა აღემატება საკვების წარმოებას, რადგან მოსახლეობა გეომეტრიულად, ხოლო სურსათის წარმოება არითმეტიკულად გაიზარდა. რადგანაც ადამიანები უზრუნველყოფილნი იყვნენ საკვებით, ისინი მრავლდებოდნენ, სანამ მათი ზრდა არ აღემატებოდა საკვებ მარაგს. ამის შემდეგ ბუნება უზრუნველყოფდა შემოწმებას უკმარისობისა და სიღარიბის ფორმებში. შემოსავლის ვერანაირი ზრდა ვერ შეუშლიდა ხელს ამას და ღარიბი მოსახლეობის ნებისმიერი ეკონომიკური დახმარება უშედეგო იქნებოდა. ღარიბი ადამიანი პასუხისმგებელი იყო საკუთარ პრობლემებზე, რომელთა თავიდან აცილებაც შეიძლებოდა თავშეკავების გზით.[74]
რიკარდო, რომელიც სმიტის თაყვანისმცემელი იყო, ბევრ თემას აშუქებდა ერთსა და იმავე საკითხზე, მაგრამ მაშინ, როცა სმიტმა გამოიტანა დასკვნები ფართო ემპირიული დაკვირვების შედეგად, მან გამოიყენა დედუქცია და გამოიტანა დასკვნები ძირითადი დაშვებებით.[75] რიკარდომ მიიღო სმიტის ღირებულების შრომითი თეორია და დაადასტურა, რომ კომუნალურმა მომსახურებამ შეიძლება გავლენა იქონიოს ზოგიერთი გამორჩეული ნივთის ფასზე. სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწაზე გაქირავება განიხილებოდა, როგორც წარმოება, რომელიც მეიჯარეების მიერ მოთხოვნილ საარსებო მინიმუმს წარმოადგენდა. ხელფასები მიიჩნეოდა მშრომელთა საარსებო მინიმუმისა და მოსახლეობის ამჟამინდელი დონის შესანარჩუნებლად გამოყოფილ საჭირო თანხად.[76] მისი ხელფასების რკინის კანონის თანახმად, ხელფასები საარსებო მინიმუმს ვერასდროს აღემატებოდა. რიკარდომ მოგება განმარტა, როგორც კაპიტალის ანაზღაურება, რაც თავად შრომის პროდუქტი იყო, მაგრამ მისი თეორიიდან ბევრმა გამოიტანა დასკვნა, რომ მოგება იყო კაპიტალისტების მიერ მიკუთვნებული ზედმეტი თანხა, რომელიც მათ არ ეკუთვნოდათ.[77]
უტილიტარიზმი
უტილიტარიზმი წარმოადგენდა ბრიტანეთის მთავრობების მიერ ეკონომიკური ლიბერალიზმის განხორციელების პოლიტიკურ დასაბუთებას. ის ეკონომიკურ პოლიტიკაზე დომინირებდა 1830-იანი წლებიდან. მიუხედავად იმისა, რომ უტილიტარიზმმა შეუწყო ხელი საკანონმდებლო და ადმინისტრაციულ რეფორმას და ჯონ სტიუარტ მილის ნაწერების გავრცელებას იმ სახელმწიფოს შესახებ, რომელიც სოციალურ უზრუნველყოფას პირდებოდა მოსახლეობას, ის ძირითადად გამოიყენებოდა „ლესე ფერის“ გასამართლებლად.[78]
უტილიტარიზმის ცენტრალური კონცეფცია, რომელიც ჯერემი ბენტამმა შეიმუშავა, წარმოადგენდა იმას, რომ საჯარო პოლიტიკა უნდა ცდილობდეს უზრუნველყოს „უდიდესი რაოდენობის უდიდესი ბედნიერება“. მიუხედავად იმისა, რომ ეს შეიძლება ინტერპრეტირებული იყოს როგორც სიღარიბის შემცირების მიზნით სახელმწიფო ქმედებების გამართლება, ის გამოიყენეს კლასიკურმა ლიბერალებმა უმოქმედობის გასამართლებლად იმ არგუმენტებით, რომ წმინდა სარგებელი ყველა ადამიანისთვის უფრო მაღალი იქნებოდა.[70]
კლასიკური ლიბერალები უტილიტარიზმს საჯარო პოლიტიკის საფუძვლად თვლიდნენ. ამან დაარღვია როგორც კონსერვატიული „ტრადიცია“, ასევე ლოკის „ბუნებითი უფლებები“, რომლებიც ირაციონალურად მიიჩნიეს. უტილიტარიზმი, რომელიც ყურადღებას ამახვილებს ინდივიდების ბედნიერებაზე, გახდა ლიბერალიზმის ყველა მიმართულების ცენტრალური ეთიკური ღირებულება.[79] მიუხედავად იმისა, რომ უტილიტარიზმი გახდა ფართო რეფორმების ინსპირაცია, ის „ლესე ფერის“ ეკონომიკის გამართლებას წარმოადგენდა. ამასთან, კლასიკურმა ლიბერალებმა უარყვეს სმიტის რწმენა იმასთან დაკავშირებით, რომ „უხილავი ხელი“ საზოგადოებრივ სარგებელს მოიტანდა და აღიარეს მალთუსის მოსაზრება, რომლის მიხედვით, მოსახლეობის ზრდა ხელს უშლიდა ნებისმიერი ზოგადი სარგებლის მიღებას, ასევე სწორად მიიჩნიეს რიკარდოს შეხედულება კლასობრივი კონფლიქტის გარდაუვალობაზე. „ლესე ფერი“ განიხილებოდა, როგორც ერთადერთი შესაძლო ეკონომიკური მიდგომა და მთავრობის ნებისმიერი ჩარევა უსარგებლო და საზიანო იყო. 1834 წლის ღარიბების შესახებ კანონის შესწორების აქტი დაცული იყო „სამეცნიერო ან ეკონომიკური პრინციპებით“, ხოლო 1601 წლის ელიზაბეტანის ღარიბთა კანონის ავტორებს მიაჩნდათ, რომ მალტუსის წაკითხვა მათ არანაირ სარგებელს არ მოუტანდა.[80]
„ლესე ფერის“ ერთგულება არ იყო ერთგვაროვანი და ზოგიერთი ეკონომისტი ეთანხმებოდა საზოგადოებრივი სამუშაოებისა და განათლების სისტემის მხარდაჭერას სახელმწიფოს მხრიდან. კლასიკური ლიბერალები ასევე გაიყვნენ თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ სხვადასხვა შეხედულების გამო. რიკარდომ გამოთქვა ეჭვი, რომ რიჩარდ კობდენისა და მარცვლეულის კანონების მოწინააღმდეგე ლიგის მიერ მარცვლეულის ტარიფების გაუქმების მხარდაჭერას რაიმე ზოგადი სარგებელი ექნებოდა. კლასიკური ლიბერალების უმეტესობა ასევე ემხრობოდა კანონმდებლობას იმის შესახებ, რომ დაერეგულირებინათ ბავშვებისთვის სამუშაო საათების რაოდენობა და, ამასთანავე, ისინი არ ეწინააღმდეგებოდნენ ქარხნის რეფორმის კანონმდებლობას.[80]
კლასიკური ეკონომისტების პრაგმატიზმის მიუხედავად, მათ მოსაზრებებს დოგმატური თვალსაზრისით გამოხატავდნენ ისეთი პოპულარული მწერლები, როგორებიც არიან ჯეინ მარკეტი და ჰარიეტ მარტინო.[80] „ლესე ფერის“ ყველაზე ძლიერ და მტკიცე დამცველს ჟურნალი „ეკონომისტი“ წარმოადგენდა, რომელიც დააარსა ჯეიმზ ვილსონმა 1843 წელს. „ეკონომისტმა“ გააკრიტიკა რიკარდო თავისუფალი ვაჭრობის მხარდაჭერის გამო და გამოხატა მტრობა იმ სახელმწიფოებრივი სისტემის მიმართ, რომელიც მოსახლეობას სოციალურ პირობებს უზრუნველყოფდა. ამ ჟურნალის წარმომადგენლები მიიჩნევდნენ, რომ დაბალი ფენის საზოგადოება პასუხისმგებელი იყო საკუთარ ეკონომიკურ გარემოებებზე. „ეკონომისტმა“ მიიღო პოზიცია, რომ ქარხნის საათების რეგულირება მავნეა მუშებისთვის და ასევე კატეგორიულად შეეწინააღმდეგა განათლების, ჯანმრთელობის, წყლის მიწოდებასა და პატენტისა და საავტორო უფლებების უზრუნველყოფას სახელმწიფოს მხრიდან.[81]
„ეკონომისტი“ ასევე ხელმძღანელობდა კამპანიას მარცვლეულის კანონის წინააღმდეგ, რომელიც იცავდა მემამულეებს დიდი ბრიტანეთისა და ირლანდიის გაერთიანებულ სამეფოში მარცვლეულის პროდუქტების ნაკლებად ძვირადღირებული უცხოური იმპორტის კონკურენციისგან. მტკიცე რწმენა „ლესე ფერიში“ მართავდა მთავრობის პასუხს ირლანდიაში 1846–1849 წლებში, დიდი შიმშილის პერიოდში, რომლის დროსაც დაიღუპა 1,5 მილიონი ადამიანი. ეკონომიკურ და ფინანსურ საკითხებზე პასუხისმგებელი მინისტრი ჩარლზ ვუდი ელოდა, რომ კერძო წარმოება და თავისუფალი ვაჭრობა შიმშილს უფრო შეამსუბუქებდა, ვიდრე ეკონომიკურ საქმეებში მთავრობის ჩარევა.[81] მარცვლეულის კანონები საბოლოოდ გაუქმდა 1846 წელს მარცვლეულის ტარიფების მოხსნით, რის შედეგადაც პურის ფასი მოჩვენებითად მაღალი იყო.[82] ამის მიუხედავად, ირლანდიაში მასობრივი შიმშილის შეჩერება უკვე შეუძლებელი იყო იმ მიზეზის გამო, რომ ეს პროცესი სამ წელზე დიდ ხანს გრძელდებოდა.[83][84]
თავისუფალი ვაჭრობა და მსოფლიო მშვიდობა
რამდენიმე ლიბერალი, მათ შორის სმიტი და კობდენი, ამტკიცებდნენ, რომ ხალხთა შორის საქონლის თავისუფალმა გაცვლამ შეიძლება გამოიწვიოს მშვიდობა მსოფლიოში. ერიკ გარცკე აცხადებს: „მეცნიერები, როგორებიც არიან მონტესკიე, ადამ სმიტი, რიჩარდ კობდენი, ნორმან ენჯელი და რიჩარდ როზეკრენსი, დიდი ხანია ვარაუდობენ, რომ თავისუფალ ბაზრებს აქვთ პოტენციალი, ქვეყნები გაათავისუფლონ განმეორებითი ომის ბუნდოვანი პერსპექტივისგან“.[85] ამერიკელი პოლიტოლოგები ჯონ რ. ონალმა და ბრიუს მ. რასეტი, რომლებმაც სახელი გაითქვეს დემოკრატიული მშვიდობის თეორიაზე მუშაობით, აცხადებენ:[86]
კლასიკური ლიბერალები მხარს უჭერდნენ თავისუფლებისა და ეკონომიკური განვითარების ხარისხის გაზრდის პოლიტიკას. ისინი ცდილობდნენ კომერციული კლასის პოლიტიკურ გაძლიერებასა და სამეფო ქარტიების, მონოპოლიების და მერკანტილიზმის პროტექციონისტული პოლიტიკის გაუქმებას, რათა ხელი შეეწყოთ მეწარმეობისთვის და გაეზარდათ მწარმოებლობის ეფექტურობა. ისინი ასევე ელოდნენ, რომ დემოკრატია და ლესე-ფერის ეკონომიკა შეამცირებდა ომის სიხშირეს.
„ნაციების სიმდიდრის“ წიგნში სმიტი ამტკიცებდა, რომ ისევე როგორც საზოგადოებებმა განიცადეს პროგრესი მონადირული კულტურიდან სამრეწველო საზოგადოებამდე, ასევე, ომის ნადავლიც უნდა გაზრდილიყო, თუმცა ამასთან მისი ხარჯებიც უფრო დიდ რიცხვს მიაღწევდა და სწორედ ამით გახდებოდა ომი რთული და ძვირი ინდუსტრიული ქვეყნებისათვის:[87]
პატივი, დიდება, საომარი ანაზღაურება, არ ეკუთვნის საშუალო და ინდუსტრიულ კლასებს; ბრძოლის ველი არისტოკრატიის მოსავლის ველია, რომელიც ხალხის სისხლით არის მორწყული. [...] მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენი ვაჭრობა ეყრდნობოდა ჩვენს საგარეო დამოკიდებულებას, ისევე როგორც გასული საუკუნის შუა პერიოდში ... საჭირო გახდა ძალა და ძალადობა იმისთვის, რომ ჩვენს მომხმარებლებს მხარი დაეჭირათ ჩვენი მწარმოებლებისთვის ... თუმცა ომი, მომხმარებლების დიდი რაოდენობის მიუხედავად, არა მხოლოდ არ აწარმოებს არაფერს სანაცვლოდ, არამედ, ვაჭრობის ხელშეშლითა და პროდუქტიული მომუშავეთა დაკარგვით, არაპირდაპირი გზებით აფერხებს სიმდიდრისა და კეთილდღეობის შექმნას; და თუ წინააღმდეგობის გაწევა გაგრძელდება რამდენიმე წლის განმავლობაში, ყველა წარმატებული ომის სესხი დაეცემა ჩვენს კომერციულ და მწარმოებლურ ოლქებში გაზრდილი ზეწოლით.
მათი ორმხრივი ინტერესის საფუძველზე აერთიანებს ბუნება ხალხს ძალადობისა და ომის წინააღმდეგ, რადგან კოსმოპოლიტური უფლების კონცეფცია არ იცავს მათ ამისგან. სავაჭრო სულისკვეთება არ შეიძლება თანაარსებობდეს ომთან შეთავსებით და ადრე თუ გვიან გამოჩნდება, რომ ეს სულისკვეთება დომინირებს ყველა ადამიანში. რადგან ყველა იმ ძალისთვის (ან საშუალებისთვის), რომელიც ერს ეკუთვნის, ფინანსური ძალა შეიძლება იყოს ყველაზე საიმედო ინსტრუმენტი იმის იძულებისთვის, რომ ქვეყნებმა მშვიდობიანობის მისაღწევად იმოქმედონ (თუმცა არა მორალური მოტივიდან გამომდინარე); და სადაც კი მსოფლიო ომის დაწყების საფრთხე გაჩნდება, ისინი შეეცდებიან მას შუამავლობის საშუალებით გაართვან თავი, ისე, თითქოს ისინი ამ მიზნით მუდმივად იყვნენ მოლაპარაკებულნი.
კობდენს სჯეროდა, რომ სამხედრო ხარჯებმა გააუარესა სახელმწიფოს კეთილდღეობა და ამის შედეგად სარგებელი მიიღო მხოლოდ ელიტურმა უმცირესობამ. მან შეაჯამა ბრიტანეთის იმპერიალიზმი, რაც, მისი აზრით, შედეგი იყო მერკანტილისტური პოლიტიკის ეკონომიკური შეზღუდვებისა. კობდენი და მრავალი კლასიკური ლიბერალი, რომლებიც მშვიდობის მომხრენი იყვნენ, ასევე ემხრობოდნენ თავისუფალ ეკონომიკას. რწმენა, რომ თავისუფალი ვაჭრობა ხელს შეუწყობდა მშვიდობას, XIX და XX საუკუნის დასაწყისის ინგლისელმა ლიბერალებმა ფართოდ მოიწონეს. მათში მოწინავე იყო ეკონომისტი ჯონ მეინარდ კეინსი (1883–1946), რომელიც კლასიკურ ლიბერალიზმს ემხრობოდა ადრეულ ასაკში. მან თქვა, რომ ეს იყო დოქტრინა, რომელზეც იგი „აღიზარდა“ და რომელსაც იგი მხოლოდ 1920-იან წლებამდე არ აყენებდა ეჭვქვეშ.[88] კეინსის შესახებ წიგნის მიმოხილვაში მაიკლ ს. ლოლორი ამტკიცებს, რომ ეს შეიძლება დიდწილად განპირობებული იყოს კეინსის წვლილით ეკონომიკასა და პოლიტიკაში, მარშალის გეგმის განხორციელებითა და ეკონომიკის მართვის იმ გზით, რომელიც კეინსის ნამუშევრის შემდეგ გამოიყენეს, „რომ ჩვენ გვაქვს იმის ფუფუნება, რომ არ დავეთანხმოთ მის არასასურველ არჩევანს თავისუფალ ვაჭრობასა და სრულ დასაქმებულობას შორის“.[89] ამ იდეასთან დაკავშირებული მანიფესტრაციის მაგალითი იყო არგუმენტი ნორმან ენჯელისა (1872-1967), რომელიც უფრო სახელგანთქმული იყო პირველ მსოფლიო ომამდე საკუთარი ნაშრომით, რომელსაც „დიდი ილუზია“ ეწოდებოდა. მისი არგუმენტი მოიცავდა იმას, რომ ძირითად მმართველ ძალებს შორის ურთიერთდამოკიდებულება და ურთიერთკავშირი იყო იმდენად დიდი, რომ მათ შორის ომი უშედეგობისა და ირაციონალურობის გამოხატულობა იქნებოდა, რის გამოც ამ ომის დაწყება ნაკლებად სავარაუდო იყო.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
