ჯონ ლოკი

ჯონ ლოკი (ინგლ. John Locke; დ. 29 აგვისტო, 1632 — გ. 28 ოქტომბერი, 1704) — ინგლისელი მოაზროვნე, რომლის სახელი მჭიდროდაა დაკავშირებული განმანათლებლობასთან. ხშირად მას ლიბერალიზმის ფუძემდებლადაც მიიჩნევენ.^[15][16][17] მისი ნაშრომები განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, ერთი მხრივ, ახალი დროის ევროპული ცოდნის თეორიის, მეორე მხრივ კი — ლიბერალური პოლიტიკური მოძღვრების განვითარებისთვის. ამ უკანასკნელ თემაზე ლოკის ძირითადი იდეები ჩამოყალიბებულია „მთავრობის ორ ტრაქტატში“, განსაკუთრებით კი მის მეორე ნაწილში. ლოკი პირველ ბრიტანელ ემპირიცისტად ითვლება, იგი ასევე ცნობილია, როგორც სოციალური კონტრაქტის თეორიის შემქმნელი. მისმა ნამუშევრებმა მნიშვნელოვანად იმოქმედეს ეპისტემოლოგიისა და პოლიტიკური თეორიის განვითარებაზე. მან აგრეთვე გავლენა იქონია ვოლტერსა და ჟან-ჟაკ რუსოზე, შოტლანდიელ განმანათლებლებსა და ამერიკელ რევოლუციონერებზე. მან ეფექტი მოახდინა რესპუბლიკანიზმსა და ლიბერალურ თეორიაზე, რაც აისახა ამერიკის დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში.^[18]

ჯონ ლოკი
ინგლ. John Locke
დაბ. თარიღი	29 აგვისტო (8 სექტემბერი), 1632[1]
დაბ. ადგილი	Wrington, სომერსეტი[2] [3]
გარდ. თარიღი	28 ოქტომბერი (8 ნოემბერი), 1704[1] (72 წლის)
გარდ. ადგილი	High Laver
დასაფლავებულია	High Laver[4]
მოქალაქეობა	ინგლისის სამეფო[5] [6]
საქმიანობა	ფილოსოფოსი[7] [8] [9] [10] [11] , პოლიტიკოსი[10] , ექიმი[9] [10] , მწერალი[10] [12] , მეცნიერი[13] და philosopher of law
მუშაობის ადგილი	ოქსფორდის უნივერსიტეტი, Anthony Ashley Cooper, 1st Earl of Shaftesbury და Caleb Banks
ალმა-მატერი	კრაისტ-ჩერჩის კოლეჯი და უესტმინსტერის სკოლა
მეუღლე
მამა	John Locke[14]
დედა	Agnes Keene[14]
ჯილდოები	სამეფო საზოგადოების წევრი
გავლენა მოახდინეს :::ტომას ჰობზი, რენე დეკარტი, ჰუგო გროციუსი, Robert Filmer, სამუელ პუფენდორფი, Thomas Sydenham, Anthony Ashley Cooper, 1st Earl of Shaftesbury და Damaris Cudworth Masham
ხელმოწერა
ჯონ ლოკი ვიკისაწყობში

ჯონ ლოკის პორტრეტი გოდფრი ნელერის მიერ, პორტრეტების ნაციონალური გალერია, ლონდონი

ლოკის გონების თეორია ხშირად მიიჩნევა „იდენტობისა“ და „პიროვნების“ თანამედროვე კონცეფციების საფუძვლად. ეს თეორია თვალნათლად ფიგურირებს შედარებით გვიანდელი ფილოსოფოსების, ჟან-ჟაკ რუსოს, დეივიდ იუმისა და იმანუელ კანტის, ნაშრომებში. ლოკი იყო პირველი მოაზროვნე, რომელმაც „პიროვნება“ განმარტა ცნობიერების უწყვეტობის მეშვეობით. მან პოსტულატად მიიჩნია, რომ დაბადებისას გონება წარმოადგენს ცარიელ ფიქალს, ან „სუფთა დაფას“. აქამდე არსებულ კონცეპტებზე დაყრდნობილი კარტეზიული ფილოსოფოსების საწინააღმდეგოდ, ის ფიქრობდა, რომ ჩვენ დავიბადეთ თანდაყოლილი იდეების გარეშე და ჩვენი ცოდნა უფრო დამყარებულია მიღებულ გამოცდილებისგან, რომელიც გამომდინარეობს გრძნობების აღქმისგან, „ემპირიზმისგან“.^[19] მეცნიერების იდეოლოგიის წარმოჩენის დროს თავის დაკვირვებებში, რომლის მიხედვითაც რამე განმეორებით უნდა შემოწმდეს და არაფერი უნდა გათავისუფლდეს უარყოფისგან, ლოკმა თქვა, რომ „რასაც არ უნდა ვწერდე, როგორც კი მივხვდები, რომ ეს სიმართლეს არ შეესაბამება, ჩემი ხელი იქნება ყველაზე სწრაფი რამ, რაც ამ ნაწერს ცეცხლში ჩააგდებს”. სწორედ ამის მაგალითს წარმოადგენს ლოკის შეხედულება ემპირიზმის შესახებ. სხვა ფილოსოფოსთა ნაშრომებით წახალისებულმა, ლოკმა შეიმუშავა ინტროსპექციის მეთოდი, ე.ი. საკუთარი ემოციისა და ქცევის დაკვირვება.^[20]

ცხოვრება და შემოქმედება

ჯონ ლოკი დაიბადა 1632 წლის 29 აგვისტოს ვრინგტონში არსებულ ეკლესიასთან ახლოს მდებარე ჩალით გადახურულ პატარა სახლში, სომერსეტში, ბრისტოლიდან 12 მილის მოშორებით. ის მოინათლა მაშინ, როცა მისი მშობლები პურიტანებს წარმოადგენდნენ. ლოკის მამა, რომელსაც ასევე ჯონი ერქვა, იყო ადვოკატი, რომელიც წარმოადგენდა მსოფლიო მოსამართლეთა კლერკს ჩიუ მაგნაში ^[21] და საპარლამენტო ძალების კავალერიის კაპიტანს ინგლისის რევოლუციის დროს. ლოკის დედას ეწოდებოდა აგნეს კინი. ლოკის დაბადებიდან ცოტა ხნის შემდეგ მისი ოჯახი საცხოვრებლად გადავიდა კომერციულ ქალაქ პენსფორდში, ბრისტოლის სამხრეთით დაახლოებით შვიდი მილის მანძილზე, სადაც ახალგაზრდა ჯონი აღიზარდა ბელუტონში მდებარე ადგილობრივი ტუდორის რეზიდენციაში.

1647 წელს ლოკი გაგზავნეს ვესტმინსტერის სკოლაში ლონდონში. ამ პროცესს ფინანსურად მხარს უჭერდა ალექსანდრე პოფამი, პარლამენტის წევრი და ლოკის მამის ყოფილი მეთაური. იქ სწავლის დასრულების შემდეგ, ლოკი 1652 წლის შემოდგომაზე 20 წლის ასაკში მიიღეს კრაისტჩერჩში, რომელიც ოქსფორდში მდებარეობდა. ამ დროს კოლეჯის დეკანს წარმოადგენდა ჯონ ოუენი, უნივერსიტეტის ვიცე-კანცლერი. მიუხედავად იმისა, რომ ლოკი ნიჭიერი სტუდენტი იყო, ის უკმაყოფილებას გამოხატავდა იმ დროინდელი საბაკალავრო პროგრამის მიმართ. უნივერსისტეტში ნასწავლ კლასიკურ მასალაზე მეტად, ლოკისთვის უფრო საინტერესო აღმოჩნდა ნაშრომები თანამედროვე ფილოსოფოსებისა, რომლის ერთ-ერთ მაგალითსაც რენე დეკარტი წარმოადგენს. მისი მეგობრის რიჩარდ ლოუერის მეშვეობით, რომელსაც ჯონი ვესტმინსტერის სკოლიდან იცნობდა, ლოკმა შეიცნო მედიცინა და ექსპერიმენტული ფილოსოფია, რომელიც ისწავლებოდა სხვა უნივერსიტეტებსა და სამეფო საზოგადოებაში, რომლის წევრიც გახდა ლოკი საბოლოოდ.

ლოკს მიენიჭა ბაკალავრის დიპლომი 1656 წლის თებერვალში და მაგისტრის ხარისხი 1658 წლის ივნისში,^[22] ხოლო მედიცინის ბაკალავრის ხარისხი 1675 წლის თებერვალში.^[23] მან შეისწავლა მედიცინის განსხვავებული განხრები ოქსფორდში ყოფნის დროს და, ლოუერის გარდა, იმუშავა ისეთ ცნობილ მეცნიერებთან და მოაზროვნეებთან, როგორებიც იყვნენ რობერტ ბოილი, თომას უილისი და რობერტ ჰუკი. 1666 წელს იგი შეხვდა ენტონი ეშლი კუპერს, ლორდ ეშლის, რომელიც ღვიძლის ინფექციის სამკურნალოდ იყო ოქსფორდში ჩასული. ეშლიმ დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა ლოკზე და დაიყოლია ის, რომ მისი თანმხლები პირი გამხდარიყო.

ლოკი ცდილობდა კარიერის შექმნას და 1667 წელს ეშლის სახლში გადავიდა ლონდონში, ექსეტერის სახლში, მისი პირადი ექიმის თანამდებობაზე. ლონდონში ლოკმა განაგრძო სამედიცინო სწავლება თომას სიდენჰემის მეურვეობის ქვეშ. სიდენჰემმა დიდი გავლენა მოახდინა ლოკის ფილოსოფიურ აზროვნებაზე  – ეს გავლენა შემდგომში ნათლად აისახა ლოკის ნაშრომში „ესეი ადამიანის გაგებასთან დაკავშირებით.”

ლოკის სამედიცინო ცოდნა გამოიცადა მაშინ, როცა ეშლის ღვიძლის ინფექცია სიცოცხლისათვის საშიში გახდა. ლოკმა გაითვალისწინა რამდენიმე ექიმის რჩევა და მნიშვნელოვან წვლილი შეიტანა იმაში, რომ ეშლი დაერწმუნებინა, ჩაეტარებინა სიცოცხლისთვის სახიფათო ოპერაცია, რათა კისტა მოეშორებინა. ეშლი გადარჩა და ღვიძლი მთლიანად იმკურნალა, რის შემდეგაც ის ლოკს მიაწერდა და უმადლოდა თავისი სიცოცხლის გადარჩენას.

ამ დროის განმავლობაში ლოკი მუშაობდა „სავაჭრო პალატისა და პლანტაციების“ და კაროლინის პროვინციის ქონების მესაკუთრეთა მდივნად, რამაც ხელი შეუწყო მისი იდეების ჩამოყალიბებას საერთაშორისო ვაჭრობასასა და ეკონომიკასთან დაკავშირებით.

ეშლიმ, როგორც ვიგების მოძრაობის ფუძემდებელმა, დიდი გავლენა მოახდინა ლოკის პოლიტიკურ იდეებზე. ლოკი პოლიტიკაში ჩაერთო, როდესაც ეშლი გახდა ლორდ-კანცლერი 1672 წელს (ეშლი გახდა შაფსტერის პირველი გრაფი 1673 წელს). 1675 წელს შაფსტერის დაცემის შემდეგ, ლოკმა გარკვეული დრო დაუთმო საფრანგეთში მოგზაურობას, როგორც მასწავლებელმა და კალებ ბანკის სამედიცინო თანამშრომელმა.^[24] ის ინგლისში დაბრუნდა 1679 წელს, როდესაც შაფტსბერის პოლიტიკური ბედი პოზიტიურად განპირობდა. დაახლოებით ამ დროს, სავარაუდოდ, შაფტსბერის მოთხოვნისთანავე, ლოკმა შეადგინა „მთავრობის ორი ტრაქტატის" დიდი ნაწილი. მიუხედავად იმისა, რომ ადრე საზოგადოების ერთი ნაწილი ფიქრობდა, რომ ლოკმა დაწერა ტრაქტატები 1688 წლის სახელოვანი რევოლუციის დასაცავად, ბოლოდროინდელმა კვლევებმა აჩვენა, რომ ნაწარმოები შედგენილი იყო ამ თარიღამდე საკმაოდ ადრე. ^[25] ამჟამად ეს ნაშრომი განიხილება, როგორც აბსოლუტური მონარქიის საწინააღმდეგოდ მიმართული ზოგადი არგუმენტი (განსაკუთრებით ამას რობერტ ფილმერი და თომას ჰობსი აცხადებენ), და ინდივიდუალური თანხმობა, როგორც პოლიტიკური ლეგიტიმაციის საფუძველი. მიუხედავად იმისა, რომ ლოკი ასოცირდებოდა ძალაუფლების მქონე ვიგებთან, მისი იდეები ბუნებითი უფლებებისა და მთავრობის შესახებ დღეს საკმაოდ რევოლუციურად ითვლება ინგლისის ისტორიის ამ პერიოდისთვის.

ლოკი ნიდერლანდებში 1683 წელს გაიქცა, ჭვავის სახლის ნაკვეთში მონაწილეობის დიდი ეჭვის გამო, თუმცა მხოლოდ მცირე მტკიცებულებები არსებობს იმის შესახებ, რომ ის უშუალოდ მონაწილეობდა ამ სქემაში. ფილოსოფოსი და რომანისტი რებეკა ნიუბერგერ გოლდსტეინი ამტკიცებს, რომ ჰოლანდიაში გატარებული ხუთი წლის განმავლობაში ლოკმა თავისი მეგობრები აირჩია „განსხვავებული პროტესტანტული ჯგუფების თავისუფლად მოაზროვნე წევრებიდან, კერძოდ კი სპინოზას ერთგული ნდობით აღჭურვილთა მცირე ჯგუფიდან. (ბარუხ სპინოზა გარდაიცვალა 1677 წელს.) თითქმის უდავოა, რომ ლოკი ამსტერდამში შეხვდა მამაკაცებს, რომლებიც საუბრობდნენ იდეებზე იმ ამბოხებული ებრაელებისა, რომლებიც ... დაჟინებით მოითხოვდნენ თავის იდენტიფიცირებას მხოლოდ მათი გონივრული რელიგიის მეშვეობით. მიუხედავად იმ ფაქტისა, რომ იგი ამბობს, რომ „ლოკის ძლიერი მიდრეკილება ემპირიზმისკენ“ მას ხელს შეუშლიდა, წაეკითხა ისეთი გრანდიოზული მეტაფიზიკური ნაწარმოები, როგორიცაა სპინოზას „ეთიკა", ლოკისთვის მაინც ღრმად მისაღებად რჩებოდა სპინოზას იდეები, განსაკუთრებით რაციონალისტის კარგად გააზრებული არგუმენტი პოლიტიკური და რელიგიური ტოლერანტობის საკითხზე და ეკლესიისა და სახელმწიფოს გამიჯვნის აუცილებლობის შესახებ.“ ^[26]

ნიდერლანდებში ლოკს ჰქონდა შესაძლებლობა, რომ დაბრუნებოდა თავის ნაწერებს და დაეხარჯა დიდი დრო იმისთვის, რომ გადაემუშავებინა თავისი „ესეი“, ასევე, მოეწესრიგებინა „წერილი ტოლერანტობის შესახებ“. ლოკი არ დაბრუნებულა სახლში სახელოვანი რევოლუციის შემდეგ. ის თან ახლა ინგლისის დედოფალ მერი II-ს 1688 წელს ინგლისში დასაბრუნებელ გზაზე. ლოკის ნაშრომების დიდი ნაწილი გამოქვეყნდა გადასახლებიდან დაბრუნებისთანავე - მათ შორის იყო „ესეი, რომელიც ეხება ადამიანის გაგებას“, „მთავრობის ორი ტრაქტატი“ და „წერილი ტოლერანტობის შესახებ“. ეს ყველა ნაწერი ერთმანეთის ლოგიკურ მიმდევრობად გამოიყურება.

ლოკის ახლო მეგობარმა ლედი მაშამმა იგი მიიწვია მაშამების აგარაკზე ესექსში. მიუხედავად იმისა, რომ მისი იქ ყოფნა ასთმის შეტევებით განპირობებული ცვალებადი ჯანმრთელობით ხასიათდებოდა, ის მაინც გახდა ვიგების ინტელექტუალური გმირი. ამ პერიოდში მან ისაუბრა მრავალ საკითხზე ისეთ მოღვაწეებთან, როგორებიც არიან ჯონ დრაიდენი და ისააკ ნიუტონი.

იგი გარდაიცვალა 1704 წლის 28 ოქტომბერს და დაკრძალულია ესექსში, ჰარლოუდან აღმოსავლეთით, სოფელ ჰაი ლავერში,^[27] ეკლესიის იმ ეზოში, რომელშიც ის 1691 წლიდან სერ ფრენსის მაშამის ოჯახში ცხოვრობდა. ლოკი არასდროს დაქორწინებულა და არც შვილები ჰყოლია.

ლოკის სიცოცხლის განმავლობაში მომხდარი მოვლენები მოიცავს მონარქების რესტავრაციას, ლონდონის დიდ ჭირსა და ლონდონის დიდ ხანძარს. ის ვერ მოესწრო უნიის აქტს 1707 წელს, თუმცა ინგლისისა და შოტლანდიის ტახტები ლოკის მთელი ცხოვრების განმავლობაში პირად უნიაში იმართებოდა. მის დროს კონსტიტუციური მონარქია და საპარლამენტო დემოკრატია იყო განვითარების ადრეულ ეტაპზე.

იდეები

XVII საუკუნის ბოლოსა და მე-18 საუკუნის დასაწყისში ლოკის „ორი ტრაქტატი სამოქალაქო მმართველობის შესახებ" იშვიათად მოიხსენიებოდა ხალხის მიერ. ისტორიკოსმა ჯულიან ჰოპიტმა თქვა ამ წიგნზე, რომ „თუნდაც 1690-იანი წლების ინტენსიურ დებატებში წვლილის შეტანით, ზოგიერთი ვიგის გარდა, მან მხოლოდ მცირე შთაბეჭდილება მოახდინა საზოგადოებაზე და საერთოდ უგულვებელყოფილი იყო 1703 წლამდე (თუმცა ოქსფორდში 1695 წელს მან დიდი გავლენა მოახდინა სამიზნე აუდიტორიაზე).” ^[28] ჯონ კენიონმა, ბრიტანეთის პოლიტიკური დებატების შესწავლისას, 1689-1720 წლებში აღნიშნა, რომ ლოკის თეორიები „(სახელოვანი) რევოლუციის ადრეულ ეტაპზე იშვიათად მოიხსენიებოდა 1692 წლამდე და ამის შემდეგ კიდევ უფრო ნაკლებად, გარდა იმ შემთხვევებისა, რომლებშიც ნაშრომი ჩაგვრისთვის ბოროტულად გამოიყენებოდა” და რომ „არავინ, მათ შორის ვიგების უმრავლესობა, არ იყო მზად ლოკის იდეალური ან აბსტრაქტული კონტრაქტის იდეისთვის.” ^[29]:200 ამასთანავე, კენიონი დასძენს, რომ ალჟერნ სიდნეის მთავრობასთან დაკავშირებული დისკურსი „ნამდვილად ბევრად უფრო გავლენიანი იყო, ვიდრე ლოკის ორი ტრაქტატი". ^{[lower-roman 1]:51}

ჯონ ლოკი

დედოფალი ანას გარდაცვალებიდან 50 წლის შემდეგ, 1714 წელს, „ორი ტრაქტატი" ახლიდან მხოლოდ ერთხელ დაიბეჭდა (გარდა ლოკის შეგროვებული ნაშრომებისა). აღსანიშნავია, რომ ბრიტანეთის დაბეგვრისადმი ამერიკელთა წინააღმდეგობის ზრდამ შეძლო მთავრობის „მეორე ტრაქტატისთვის" ახალი მკითხველის მოპოვება. ამ ნაშრომს ხშირად იყენებდნენ დებატებში არამხოლოდ ამერიკაში, არამედ ბრიტანეთშიც. ნამუშევრის პირველი ამერიკული ნაბეჭდი ვერსია გამოქვეყნდა 1773 წელს ბოსტონში.

ლოკმა დიდი გავლენა მოახდინა პოლიტიკურ ფილოსოფიაზე, განსაკუთრებით თანამედროვე ლიბერალიზმზე. მაიკლ ზუკერტი ამტკიცებს, რომ ლოკმა ლიბერალიზმს საფუძველი ჩაუყარა ჰობსის აბსოლუტიზმის იდეის შერბილებითა და ეკლესიისა და სახელმწიფოს ერთმანეთისგან მკაფიოდ გამიჯვნით. მან ძლიერი გავლენა მოახდინა ვოლტერზე, რომელიც მას „ბრძენ" ლოკს უწოდებდა. მოგვიანებით მისმა მოსაზრებებმა თავისუფლებასა და სოციალურ კონტრაქტთან დაკავშირებით გავლენა მოახდინა ალექსანდრე ჰამილტონის, ჯეიმზ მედისონის, თომას ჯეფერსონისა და შეერთებული შტატების სხვა დამფუძნებელი მამების წერილობით ნაშრომებზე. აღსანიშნავია, რომ „მეორე ტრაქტატის“ ერთი მონაკვეთი, კონკრეტულად „აბუჩად აგდების დიდხნიანი წვრთნა“, დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში სიტყვა-სიტყვით არის გადმოტანილი. ლოკის გავლენა იმდენად დიდი იყო, რომ თომას ჯეფერსონმა დაწერა:^[30][31][32]

„ბეკონი, ლოკი და ნიუტონი… მე მივიჩნევ მათ სამ უდიდეს ადამიანად, რომელთაც ოდესმე უცხოვრიათ, ყოველგვარი გამონაკლისის გარეშე, და რომლებმაც საფუძველი ჩაუყარეს იმ ზედნაშენებს, რომლებიც ფიზიკურ და მორალურ მეცნიერებებში გაიზარდა.“

ამასთანავე, ლოკის გავლენა, შესაძლოა, კიდევ უფრო ღრმა იყო ეპისტემოლოგიის სფეროში. ლოკმა განსაზღვრა სუბიექტურობა, ან თვითმყოფადობა, რამაც გამოიწვია ის, რომ ინტელექტუალურმა ისტორიკოსებმა, ჩარლზ ტეილორმა და ჯეროლდ საიგელმა, დაიწყეს მტკიცება, რომ ლოკის „ესეი ადამიანის გაგების შესახებ“ (1689/90) თანამედროვე დასავლური კონცეფციის, „პიროვნების“, საფუძველს წარმოადგენს.^[33][34]

ლოკის ასოციაციის თეორიამ დიდი გავლენა მოახდინა თანამედროვე ფსიქოლოგიის შესასწავლ საგანზე. იმ დროს ლოკმა აღმოაჩინა ორი სახის იდეა, „მარტივი“ და „რთული“, და, რაც მთავარია, დაინახა მათი ურთიერთქმედება ასოციაციონიზმის საშუალებით. ამ იდეებმა სხვა ფილოსოფოსებს, როგორებიც არიან დეივიდ იუმი და ჯორჯ ბერკლი, ბიძგი მისცა, რომ გადაემოწმებინათ და გაეფართოვებინათ ეს თეორია. მათ სურდათ, ეს კონკრეტული თეორია გამოიყენებინათ იმის ასახსნელად, თუ როგორ იღებენ ადამიანები ცოდნას ფიზიკურ სამყაროში.^[35]

თეორიები რელიგიური ტოლერანტობის შესახებ

ჯონ ლოკი რიჩარდ უესტმაკოტის მიერ, საუნივერსიტეტო კოლეჯი, ლონდონი

ევროპული რელიგიური ომების შემდეგ, „ტოლერანტობის შესახებ წერილის“ (1689–1692) წერის დროს, ლოკმა ჩამოაყალიბა რელიგიური ტოლერანტობის კლასიკური მსჯელობა, რომელშიც სამი არგუმენტია მთავარი:^[36]

1. ამქვეყნიური მოსამართლეები, განსაკუთრებით სახელმწიფო და ზოგადად ადამიანები, ვერ შეძლებენ საიმედოდ შეაფასონ რელიგიური მოსაზრებების ჭეშმარიტება.
2. რომც შეეძლოთ, ერთიანი „ჭეშმარიტი რელიგიის“ დაცვა არ გამოიწვევს სასურველ შედეგს, რადგან რწმენა ძალადობით არ მიიღწევა.
3. რელიგიური ერთგვაროვნების იძულება უფრო მეტ სოციალურ აშლილობას გამოიწვევს, ვიდრე მრავალფეროვნების დაშვება.

რელიგიური ტოლერანტობის მიმართ დამოკიდებულების მხრივ, ლოკზე გავლენა მოახდინეს ბაპტისტმა თეოლოგებმა. მათ შორის იყვნენ ჯონ სმიტი და ტომას ჰელვისი, რომლებმაც მე –17 საუკუნის დასაწყისში გამოაქვეყნეს ტრაქტატები ცნობიერების თავისუფლების მოთხოვნით.^[37][38][39] ბაპტისტმა თეოლოგმა როჯერ უილიამსმა 1636 წელს დააფუძნა როდ–აილენდის კოლონია, სადაც მან ერთმანეთს დაუკავშირა დემოკრატიული კონსტიტუცია და შეუზღუდავი რელიგიური თავისუფლება. მისი ტრაქტატი, „სინდისის გამო დევნის ბუნდოვანი ტენდერი“ (1644), რომელსაც ბევრი მკითხველი ჰყავდა ავტორის სამშობლოში, წარმოადგენდა აბსოლუტური რელიგიური თავისუფლებისა და ეკლესიისა და სახელმწიფოს სრული გამიჯვნის შესახებ მგზნებარე ვედრებას.^[40] ცნობიერების თავისუფლებას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა თეოლოგიური, ფილოსოფიური და პოლიტიკური დღის წესრიგში, რადგან მარტინ ლუთერმა უარი თქვა თავისი რწმენის შესახებ შეხედულების გადათქმაზე ვორმსში 1521 წელს. თუმცა გამონაკლისად დაასახელა ის შემთხვევა, თუ ის დაინახავდა, რომ მისი მოსაზრებების სიმცდარის დამტკიცება ბიბლიით არის შესაძლებელი.^[41]

კაროლინას კონსტიტუცია

ლოკის შეფასება ხშირად დაკავშირებულია ზოგადად ლიბერალიზმისა და შეერთებული შტატების შეფასებასთან. ცილისმწამებლები აღნიშნავენ, რომ (1671 წელს) ის იყო დიდი ინვესტორი და ემხრობოდა სამეფო აფრიკული კომპანიის მეშვეობით ინგლისში მონებით ვაჭრობას. გარდა ამისა, როცა ის შაფტსბერის მდივანს წარმოადგენდა, ლოკმა მონაწილეობა მიიღო კაროლინას ფუნდამენტური კონსტიტუციის შემუშავებაში, რამაც დაამკვიდრა ფეოდალური არისტოკრატია და ბატონებს მათ მონებზე აბსოლუტური ძალაუფლება მისცა. მარტინ კოენი აღნიშნავს, რომ ლოკი, როგორც ვაჭრობისა და პლანტაციების საბჭოს მდივანი (1673–1674) და ვაჭრობის საბჭოს წევრი (1696–1700), სინამდვილეში იყო „მხოლოდ ერთი კაცი მრავალთა შორის, რომელმაც შექმნა და ზედამხედველობა გაუწია როგორც კოლონიებს, ასევე ამ კოლონიების მონობის მხარდამჭერ არალეგალურ და უსამართლო სისტემებს.”^[42] ზოგი ფიქრობს, რომ მისი განცხადებები დაუცველი საკუთრების შესახებ მიზნად ისახავდა მკვიდრი ამერიკელების ჩანაცვლებას.^[43][44] მის მთავარ ნაშრომებში არისტოკრატიისა და მონობის მიმართ წინააღმდეგობის გამოხატვის გამო, მას ადანაშაულებენ ფარისევლობასა და რასიზმში, ან მხოლოდ ინგლისელი კაპიტალისტების თავისუფლებაზე ზრუნვაში.^[45] ლოკმა კაროლინას კოლონისტებისთვის შეადგინა ის განმახორციელებელი ინსტრუქციები, რომელთა მიხედვით კოლონიზაცია და განვითარება შესაბამისობაში უნდა მოსულიყო ფუნდამენტურ კონსტიტუციასთან. ერთობლივად, ეს დოკუმენტები ცნობილია როგორც დიდი მოდელი კაროლინის პროვინციისთვის.

თეორია ღირებულებისა და საკუთრების შესახებ

ლოკი „საკუთრების“ ცნებას იყენებს როგორც ფართო, ისე ვიწრო თვალსაზრისით: ფართო მასშტაბით, იგი მოიცავს ადამიანის ინტერესებისა და მისწრაფებების ფართო სპექტრს; კერძოდ, ეს ეხება მატერიალურ საქონელს. ის ამტკიცებს, რომ საკუთრება ბუნებითი უფლებაა, რომელიც შრომისგან გამომდინარეობს. ლოკი „მეორე ტრაქტატის“ V თავში ამტკიცებს, რომ საქონლისა და ქონების ინდივიდუალური მფლობელობა გამართლებულია ამგვარი საქონლის წარმოებისთვის გაწეული შრომით - „მინიმუმ იქ, სადაც საკმარისია [მიწა], და რაც კარგია, სხვებისთვისაც საერთო სარგებლობას მოიტანს“ (პუნქტი 27). ამასთანავე, გამართლებას შეიძლება წარმოადგენდეს ქონების გამოყენება საზოგადოებისთვის სასარგებლო საქონლის წარმოებისთვის.^[46]

ლოკმა „მეორე ტრაქტატში“ განაცხადა, რომ ბუნება თავისთავად ნაკლებად ასაჩუქრებს საზოგადოებას მათთვის პრაქტიკული მატერიალური საშუალებებით, რაც გულისხმობს იმას, რომ საქონლის შექმნისას დახარჯული შრომა უქმნის ამ საქონელს თავის ღირებულებას. „ღირებულების შრომითი თეორიის“ გამოყენებით,^[46] ლოკმა შეიმუშავა „საკუთრების შრომითი თეორია“, რომლის მიხედვითაც საკუთრების უფლება იქმნება შრომის გამოყენებით. გარდა ამისა, მას სჯეროდა, რომ ქონება წინ უძღვის მმართველობას და ამის გამო მთავრობას არ შეუძლია „სუბიექტების ქონების განკარგვა თვითნებურად”. მოგვიანებით კარლ მარქსმა გააკრიტიკა ლოკის საკუთრების თეორია თავის სოციალურ თეორიაში.

პოლიტიკური თეორია

ლოკის პოლიტიკური თეორია დაარსდა სოციალური კონტრაქტის საფუძველზე. თომას ჰობსისგან განსხვავებით, ლოკს მიაჩნდა, რომ ადამიანის ბუნებას ახასიათებს გონიერება და ტოლერანტულობა. ჰობსის მსგავსად, ლოკს სჯეროდა, რომ ადამიანური ბუნება უბიძგებდა ხალხს ეგოიზმისკენ. ეს აშკარად ჩანს ვალუტის შემოღებით. ბუნებით მდგომარეობაში ყველა ადამიანი თანასწორი და დამოუკიდებელი იყო და ყველას ჰქონდა ბუნებითი უფლება, დაეცვა თავისი „სიცოცხლე, ჯანმრთელობა, თავისუფლება, ან საკუთრება“.^[47]:198 მკვლევართა უმეტესობა ფრაზას "სიცოცხლე, თავისუფლება და ბედნიერებისკენ სწრაფვა", რომელიც ამერიკის დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში გვხვდება, ლოკის უფლებების თეორიას უკავშირებს,^[48] თუმცა ისინი ასევე უშვებენ ალბათობას ამ სიტყვების წარმოშობის სხვა საწყისების შესახებ.^[49]

ჰობსის მსგავსად, ლოკმა მიიჩნია, რომ დაცვისათვის ბუნებით მდგომარეობაში მხოლოდ მონოპოლისტური უფლებები არ იყო საკმარისი, ამიტომ ხალხმა დააარსა სამოქალაქო საზოგადოება კონფლიქტების სამოქალაქო გზით გადასაჭრელად, სახელმწიფოს დახმარებით. საგულისხმოა, რომ ლოკი ჰობსის სახელს ნაშრომებში არასდროს ახსენებს და, შესაძლოა, ჰობსის მაგივრად, პასუხობდეს იმ დროინდელ სხვა მწერლებს.^[50] ლოკი მხარს უჭერდა მთავრობის ხელისუფლების დანაწილებას და თვლიდა, რომ რევოლუცია გარკვეულ ვითარებაში არა მხოლოდ უფლება, არამედ ვალდებულებაცაა. ამ იდეებს დიდი გავლენა ჰქონდა შეერთებული შტატების დამოუკიდებლობის დეკლარაციასა და კონსტიტუციაზე.

დაგროვების ლიმიტირება

ლოკის თანახმად, გამოუყენებელი ქონება მავნეა და ბუნებისთვის საზიანოა,^[51] თუმცა აღნიშნავს, რომ „გრძელვადიანი“ საქონლის შემოღებით, ადამიანებს შეეძლოთ გადაეცვალათ თავიანთი ზედმეტად მალფუჭებადი საქონელი იმაში, რისი გამოყენებაც უფრო დიდი დროის განმავლობაში იქნებოდა შესაძლებელი, და ამით წინააღმდეგობაში არ მოსულიყვნენ ბუნებით კანონთან. მისი აზრით, ფულის შემოღებამ ამ პროცესის კულმინაცია გამოიწვია, რადგან შესაძლებელი გახადა ქონების შეუზღუდავი დაგროვება მატერიის უსარგებლო ხარჯვის გარეშე.^[52] ის ასევე მოიხსენიებს ოქროსა და ვერცხლს, როგორც ფულს, რადგან ისინი შეიძლება "დაგროვდეს ვინმესთვის ზიანის მიყენების გარეშე",^[53] ასევე, ისინი არ ფუჭდებიან და არ იშლებიან მფლობელის ხელში. ლოკის მოსაზრებით, ფულის შემოღება თავიდან იცილებს დაგროვების საზღვრებს. ლოკი ხაზს უსვამს, რომ უთანასწორობა გაჩნდა ფულის გამოყენების შესახებ ჩუმად შეთანხმებით და არა მიწის მარეგულირებელი კანონით, ან სოციალური კონტრაქტით, რომელიც ქმნის სამოქალაქო საზოგადოებას. ლოკი აცნობიერებს შეუზღუდავი აკუმულაციის პრობლემას, მაგრამ არ მიიჩნევს, რომ მან თავად უნდა იპოვოს ამის მოსაგვარებელი გზები. ლოკი გულისხმობდა, რომ მთავრობა იმოქმედებს ქონების შეუზღუდავ დაგროვებასა და სიმდიდრის თითქმის თანაბრად განაწილებას შორის კონფლიქტის შესამცირებლად; მან არ განსაზღვრა, თუ რომელი პრინციპები უნდა გამოიყენოს მთავრობამ ამ პრობლემის გადასაჭრელად. ამასთანავე, მისი მოსაზრების ყველა ელემენტი არ ქმნის თანმიმდევრულ მთლიანობას. მაგალითად, მთავრობის ორ ტრაქტატში ღირებულების შრომითი თეორია მხარს უჭერს მოთხოვნისა და მიწოდების ღირებულების თეორიას, რომელიც მან დაწერა წერილში, სახელწოდებით „ზოგიერთი მოსაზრება პროცენტის შემცირებისა და ფულის ღირებულების ზრდის შედეგების შესახებ“. უფრო მეტიც, ლოკი მხარს უჭერდა ქონების აკუმულაციას შრომის მეშვეობით, ხოლო საბოლოოდ მიემხრო სიმდიდრის შეუზღუდავი დაგროვების შესაძლებლობას.^[54]

ფასის თეორია

ლოკის ღირებულებისა და ფასის ზოგადი თეორია წარმოადგენს მიწოდებისა და მოთხოვნის თეორიას, რომელიც განისაზღვრა 1691 წელს პარლამენტის წევრისადმი გაგზავნილ წერილში, სახელწოდებით „ზოგიერთი მოსაზრება პროცენტის შემცირებისა და ფულის ღირებულების ზრდის შედეგების შესახებ“.^[55] მასში იგი მოიხსენიებს მიწოდებას, როგორც რაოდენობას, ხოლო მოთხოვნას, როგორც „ეკონომიკურ ქირას“: „ნებისმიერი საქონლის ფასი იზრდება ან ეცემა მყიდველთა და გამყიდველთა რაოდენობის კლების ან ზრდის მიხედვით“ და „რაც არეგულირებს (საქონლის) ფასს... სხვა არაფერია, გარდა მისი რაოდენობის პროპორციულობისა „ქირის“ მიმართ.“

ფულის რაოდენობრივი თეორია ამ ზოგადი თეორიის განსაკუთრებულ შემთხვევას ქმნის. მისი იდეა ემყარება ეკლესიასტეს სიტყვებს - „ფული ყველაფერს პასუხობს“, ასევე, ფრაზას - „ფულის ქირა ყოველთვის საკმარისია, ან საკმარისზე მეტია“ და „ძალიან მცირედ იცვლება...“ ლოკი ასკვნის, რომ რადგანაც მთავარ განსახილველ თემას ფული წარმოადგენს, მოთხოვნა მხოლოდ მისი რაოდენობით რეგულირდება, განურჩევლად იმისა, ფულზე მოთხოვნა შეუზღუდავია თუ მუდმივი. იგი ასევე იკვლევს მოთხოვნისა და მიწოდების დეტერმინანტებს. მიწოდებისთვის, იგი განმარტავს საქონლის ღირებულებას მისი სიმცირისა და, ასევე, გაცვლისა და მოხმარების შესაძლებლობის საფუძველზე. იგი პროდუქტზე მოთხოვნას განმარტავს მისგან შემოსავლის მიღების უნარისგან გამომდინარე. ლოკი ავითარებს კაპიტალიზაციის ადრეულ თეორიას, რომლის საფუძველზეც ასკვნის, რომ მიწას აქვს ღირებულება, რადგან „გაყიდვადი საქონლის მუდმივი წარმოებით მას გარკვეული წლიური შემოსავალი მოაქვს“. იგი მიიჩნევს, რომ ფულზე მოთხოვნა დაახლოებით იგივეა, რაც მოთხოვნა საქონელზე ან მიწაზე: ეს დამოკიდებულია იმაზე, გსურთ თუ არა, რომ ფული გამოიყენოთ, როგორც გაცვლის საშუალება. ის აცხადებს, რომ „ფულს შეუძლია გაცვლით მოგვყიდოს საჭირო ნივთები, ან ცხოვრების შესაფერისი პირობები“ და სესხის კაპიტალი. „ეს იგივე ხასიათს ატარებს მიწასთან, გარკვეული წლიური შემოსავლის მიღებით... ან პროცენტით“.

მოსაზრებები მონეტარული სისტემის შესახებ

ლოკი განასხვავებს ფულის ორ ფუნქციას: ის ხედავს ფულს, როგორც ღირებულების ზომის „გამომთვლელს“ და საქონელზე მოთხოვნის დადების „გირაოს“. იგი მიიჩნევს, რომ ვერცხლი და ოქრო ქაღალდის ფულის საწინააღმდეგოდ, საერთაშორისო ტრანზაქციების დროს მიღებული ვალუტაა. მისი თქმით, ვერცხლსა და ოქროს თანაბარი ღირებულება აქვს კაცობრიობისთვის და ისინი ყველასთვის შეიძლება იყოს მიცემული გირაოს ან კონკრეტული დაპირების სახით, ხოლო ქაღალდის ფულის ღირებულება მოქმედებს მხოლოდ იმ სახელმწიფოში, რომელშიც ეს ვალუტა გადახდის საშუალებად მიიჩნევა.

ლოკი ამტკიცებს, რომ ქვეყანამ თავისთვის უნდა შეიქმნას ხელსაყრელი სავაჭრო ბალანსი, რათა სხვა ქვეყნებს არ ჩამორჩეს და ვაჭრობაში ზარალი არ განიცადოს. რადგანაც მსოფლიოში ფულის მარაგი მუდმივად იზრდება, ქვეყანა მუდამ უნდა ცდილობდეს საკუთარი სიმდიდრის გაფართოებას. ლოკი ავითარებს საერთაშორისო გაცვლის თეორიას და ამბობს, რომ საქონლის მოძრაობის გარდა, ქვეყნის ფულის მარაგშიც შეინიშნება დინამიკურობა და კაპიტალის ცვლილება განსაზღვრავს გაცვლით კურსს. იგი მიიჩნევს, რომ ეს უკანასკნელი ნაკლებად მნიშვნელოვანი და შედარებით არასტაბილურია, ვიდრე საქონლის გაცვლა. რაც შეეხება ქვეყნის ფულის მარაგს, თუ ის სხვა ქვეყნებთან შედარებით დიდია, ლოკის აზრით, ეს ვალუტას გახდის ნომინალურ ღირებულებაზე მეტს, ისევე როგორც ეს მოხდებოდა საექსპორტო ბალინსის დამყარების შემთხვევაში.

იგი ასევე აკეთებს შეფასებებს ფულადი საჭიროებების შესახებ სხვადასხვა ეკონომიკური ჯგუფებისთვის (მიწის მესაკუთრეთათვის, მშრომელთა და ბროკერებისთვის). თითოეული ჯგუფისთვის ის აცხადებს, რომ ფულადი სახსრები მჭიდრო კავშირშია ანაზღაურების პერიოდის ხანგრძლივობასთან. ის ამტკიცებს, რომ ბროკერები, იგივე შუამავლები, რომელთა საქმიანობა აფართოებს მონეტარულ წრეებს და რომელთა მოგება იღებს მშრომელებისა და მემამულეების შემოსავალს, უარყოფით გავლენას ახდენს როგორც პირად, ასევე ყველასთვის საერთო ეკონომიკაზე, რომელშიც ამ ბროკერებს სავარაუდოდ დიდი წვლილი შეაქვთ.

პიროვნების დეფინიცია

ლოკი განმარტავს „პიროვნებას“, როგორც „მოაზროვნე საგანს(ნებისმიერ სუბსტანციას, რომელიც შესაძლოა შედგებოდეს სულიერი, ან მატერიალური საშუალებებისგან, ასევე იყოს ან მარტივი აგებულების, ან რთულის, თუმცა ამას მისთვის მნიშვნელობა არ აქვს), რომელიც არის მგრძნობიარე, ან შეუძლია სიამოვნებისა და ტკივილის შეცნობა, ასევე, აქვს უნარი განიცადოს ბედნიერი ან მწუხარება, და ადარდებს თავისი თავი იმ დონემდე, სადამდეც ცნობიერება მას ამის საშუალებას აძლევს.“^[56] ლოკი არ აიგნორებს „სუბსტანციას“, როცა წერს, რომ „სხეულიც მიდის იქამდე, რომ ადამიანი შექმნას“.^[57]

თავის „ესეიში“ ლოკი ცდილობს, თანმიმდევრულად და ლოგიკურად ახსნას ცნობიერის მოქმედების გზეზი. ის ეწინააღმდეგება როგორც ნეტარი ავგუსტინეს შეხედულებას, რომლის მიხედვითაც ადამიანი ბუნებითად ცოდვილს წარმოადგენს, ასევე რენე დეკარტის პოზიციას იმის შესახებ, რომ ადამიანმა თანდაყოლილად იცის ძირითადი ლოგიკური წინადადებები. ლოკი პოსტულატად მიიჩნევს „ცარიელ გონებას“, რომელიც გამოცდილების მეშვეობით ვითარდება. შეგრძნებები და რეფლექსიები წარმოადგენს ჩვენი ყველა იდეის ორ საფუძველს.^[58] ის „ესეიში, რომელიც ეხება ადამიანის გაგებას“ ამბობს, რომ:

იდეების ეს წყარო ყველა ადამიანს აქვს მთლიანად საკუთარ თავში; და შეიძლება ეს არ იყოს შეგრძნება, რადგან მას არაფერი აქვს საერთო გარეგან ობიექტებთან, თუმცა ის მაინც ძალიან ემსგავსება გრძნობას, და შესაძლებელია საკმარისად ლოგიკური იყოს, რომ მას „შინაგანი გრძნობა“ ვუწოდოთ.^[59]

ლოკის „ზოგიერთი მოსაზრება განათლების შესახებ“ არის მონახაზი იმისა, თუ როგორ უნდა აღვზარდოთ ეს გონება. ის ეყრდნობა მერი კლარკისა და მისი მეუღლისთვის მათი შვილის შესახებ დაწერილ წერილებში გამოთქმულ აზრებს.^[60] იგი მიიჩნევს, რომ განათლება აყალიბებს ადამიანს - ან, უფრო ფუნდამენტური განმარტებით, რომ გონება „ცარიელ კაბინეტს“ წარმოადგენს:^[61]

ვფიქრობ, შემიძლია ვთქვა, რომ ყველა იმ ადამიანში, რომელსაც ვხვდებით, ათიდან ცხრა ნაწილი არის კეთილი ან ბოროტი, სასარგებლო ან არასასარგებლო, რაც სწორედ პიროვნების განათლების საფუძველზე ყალიბდება.

ლოკი წერდა, რომ „ჩვენს ბავშვობაში ჩვენზე მოხდენილ მცირე და თითქმის გაუაზრებელ შთაბეჭდილებებს მოჰყვება ძალიან მნიშვნელოვანი და ხანგრძლივი შედეგები“.^[61] ის ამტკიცებს, რომ „იდეების ასოციაციები“, რომლებსაც ადამიანი ახალგაზრდობაში ქმნის, უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე მოგვიანებით გაკეთებული, რადგან ისინი „პიროვნების“ შექმნის საფუძველს წარმოადგენს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ისინი აღნიშნავენ „სუფთა დაფას“. თავის ესეიში, რომელშიც ორივე ეს ცნებაა შემოტანილი, ლოკი აფრთხილებს მკითხველს, ნება არ დართოს „სულელ მოახლეს“, დაარწმუნოს ბავშვი, რომ „გობლინები და ელფები“ ღამეს უკავშირდება, რადგან "სიბნელეს მას შემდეგ მოაქვს ის საშიში იდეები და მათ ისე უნდა შეუერთდნენ, რომ ბავშვს აღარ შეეძლოს ერთის უფრო მეტად მოთმენა, ვიდრე მეორის“.^[62]

ამ თეორიას ეწოდა „ასოციაციონიზმი“, რომელმაც ძლიერი გავლენა მოახდინა მე-18 საუკუნის აზროვნებაზე, განსაკუთრებით საგანმანათლებლო თეორიაზე, რადგან თითქმის ყველა განმანათლებელი მწერალი აფრთხილებდა მშობლებს, არ შეექმნათ შვილებისთვის ნეგატიური ასოციაციები. ამან ასევე გამოიწვია ფსიქოლოგიისა და სხვა ახალი დისციპლინების განვითარება დევიდ ჰარტლის იმ მცდელობასთან ერთად, რომ აღმოეჩინა ასოციაციონიზმის ბიოლოგიური მექანიზმი თავის „ადამიანის შესახებ დაკვირვებებში“ (1749).

ოცნების არგუმენტი

ლოკი იყო კრიტიკული ოცნების არგუმენტის დეკარტისეული ვერსიის მიმართ. ლოკმა შეიმუშავა საწინააღმდეგო არგუმენტი, რომლის მიხედვით ადამიანებს არ შეუძლიათ იგრძნონ ფიზიკური ტკივილი თავიანთ სიზმრებში, როგორც ისინი მას შეიგრძნობენ ფხიზელ მდგომარეობაში.^[63]

რელიგიური შეხედულებები

ზოგი მკვლევარი მიიჩნევს, რომ ლოკის პოლიტიკური შეხედულებები ემყარება მის რელიგიურ მრწამსს.^[64][65][66] მისი რელიგიური ტრაექტორია დაიწყო კალვინისტურ ტრინიტარიანიზმში, მაგრამ რეფლექსიის დროს (1695 წელს) ლოკი მხარს უჭერდა არა მხოლოდ სოცინიანურ შეხედულებებს ტოლერანტობის შესახებ, არამედ სოცინიანური ქრისტოლოგიის შესახებაც.^[67] ვეინრაიტი 1987 წელს აღნიშნავს, რომ სიკვდილის შემდეგ გამოქვეყნებულ „პარაფრაზაში“ (1707), ლოკის ინტერპტრირებული ერთი სტრიქონი, კონკრეტულად კი ეფესელთა მიმართ 1:10, მნიშვნელოვნად განსხვავდება იმ სოცინიანელებისგან, მაგალითად ბიდლისგან, და შეიძლება მიანიშნებდეს იმაზე, რომ სიცოცხლის ბოლოს ლოკი დაუბრუნდა არიანელთა პოზიციას, რომლითაც მიღებულად მიიჩნევა ქრისტეს არსებობა.^[67][68] ლოკი ზოგჯერ არ იყო დარწმუნებული პირველყოფილი ცოდვის საგნის შესახებ, ამიტომ მას ბრალი დასდეს სოცინიანიზმში, არიანიზმსა, ან დეიზმში.^[69] ლოკი ამტკიცებდა, რომ იდეა იმის შესახებ, რომ „ადამის დანაშაულის გამო მისი ყველა შთამომავალი განწირულია მარადიული, უსასრულო სასჯელისთვის” „მცირედ შეესაბამება დიდი და უსასრულო ღმერთის სამართლიანობასა და სიკეთეს“. ამან გამოიწვია ის, რომ ერიკ ნელსონისთვის ლოკის მოსაზრებები ასოცირდა პელაგიანის იდეებთან.^[70] აღსანიშნავია, რომ ლოკმა არ უარყო ის, რომ ბოროტება რეალურად არსებობს. ადამიანს შეეძლო უსამართლო ომების წარმოება და დანაშაულების ჩადენა. მისი აზრით, დამნაშავეებს სასჯელი უნდა მიეზღოთ, თუნდაც სიკვდილით დასჯის მეშვეობით.^[71]

ბიბლიასთან დაკავშირებით ლოკი ძალიან კონსერვატიული იყო. მან შეინარჩუნა საღვთო წერილების სიტყვიერი შთაგონების დოქტრინა.^[37] სასწაულებს წარმოადგენდა ბიბლიური წერილის ღვთიური ბუნების მტკიცებულება. ლოკი დარწმუნებული იყო, რომ ბიბლიის მთელი შინაარსი თანხვედრაში იყო ადამიანურ აზროვნებასთან („ქრისტიანობის გონივრულობა“, 1695).^[72][37] მიუხედავად იმისა, რომ ლოკი ტოლერანტობის მომხრე იყო, მან მოუწოდა მთავრობას, რომ არ შეგუებოდნენ ათეიზმს, რადგან ფიქრობდა, რომ ღმერთის არსებობის უარყოფა შეარყევდა სოციალურ წესრიგს და ქაოსს გამოიწვევდა.^[73] ამან გამორიცხა როგორც ფილოსოფიის ყველა ათეისტური სახეობა, ასევე ეთიკისა და ბუნებითი სამართლის შესახებ დასკვნების გამოტანის ყველანაირი მცდელობა წმინდა წერილიდან.^[74] ლოკის აზრით, კოსმოლოგიური არგუმენტი მართებული იყო და ღმერთის არსებობის მტკიცებულებად გამოდგებოდა. მისი პოლიტიკური აზრი ემყარებოდა პროტესტანტულ ქრისტიანულ შეხედულებებს.^[74][75] გარდა ამისა, ლოკი მხარს უჭერდა ღვთისმოშიშობასა და ღვთისმოსაობას ღმერთის მიმართ მადლიერების გამო.^[76]

ფილოსოფია რელიგიიდან

ლოკის კონცეფცია ადამიანის შესახებ დაიწყო ადამიანს შექმნის რწმენით.^[77] ფილოსოფოსების ჰუგო გროტიუსის და სამუელ პუფენდორფის მსგავსად, ლოკმა ბუნებითი კანონი გაუთანაბრა ბიბლიურ გამოცხადებას.^[78][79][80] ლოკმა თავისი პოლიტიკური თეორიის ფუნდამენტური ცნებები აიღო იმ ბიბლიური ტექსტებიდან, რომლებიც მოიცავს დაბადების (შესაქმეს) წიგნის პირველ და მეორე თავებს, დეკალოგს, ოქროს წესს, იესოს სწავლებებსა და პავლე მოციქულის წერილებს. დეკალოგი ადამიანის სიცოცხლეს, რეპუტაციასა და ქონებას ღვთის მფარველობის ქვეშ აყენებს.

ლოკის ფილოსოფია თავისუფლების შესახებ ასევე გამომდინარეობს ბიბლიიდან. ლოკმა წმინდა წერილიდან ამოიღო ადამიანის ძირითადი თანასწორობის იდეა (მათ შორის, გენდერული თანასწორობის), იმიგო დეის თეოლოგიური დოქტრინის ამოსავალი წერტილი.^[81] ლოკისთვის თანასწორობის პრინციპის ერთ-ერთი შედეგი იყო ის, რომ ყველა ადამიანი თანაბრად თავისუფალი დაიბადა და, აქედან გამომდინარე, მთავრობას სჭირდებოდა მართული პირის თანხმობა.^[82] ლოკმა შეადარა ინგლისის მონარქიის მმართველობა ბრიტანელ ხალხზე ადამის ევაზე მმართველობას დაბადების წიგნში.^[83]

ლოკის ფილოსოფიის მიხედვით, ამერიკის დამოუკიდებლობის დეკლარაციამ ადამიანის უფლებები ნაწილობრივ დააფუძნა ბიბლიურ რწმენაზე დაყრდნობით. ლოკის დოქტრინა იმის შესახებ, რომ მთავრობას სჭირდება მართული პირის თანხმობა, მნიშვნელოვან როლს ასრულებს დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში.^[84]

ძირითადი ნაშრომების სია

• 1689. „წერილი ტოლერანტობის შესახებ“
  • 1690. „მეორე წერილი ტოლერანტობის შესახებ“
  • 1692. „მესამე წერილი ტოლერანტობისთვის“
• 1689/90. „მთავრობის ორი ტრაქტატი“ (გამოქვეყნდა მე-18 საუკუნეში ლონდონელი ენდრიუ მილარის მიერ თომას ჰოლისთვის)^[85]
• 1689/90. „ესეი ადამიანის გაგებასთან დაკავშირებით“
• 1691. „ზოგიერთი მოსაზრება პროცენტის შემცირებისა და ფულის ღირებულების ზრდის შედეგების შესახებ“
• 1693. „ზოგიერთი მოსაზრება განათლების შესახებ“
• 1695. „ქრისტიანობის გონივრულობა, როგორც საღვთო წიგნებშია გადმოცემული“
  • 1695. „ქრისტიანობის გონივრულობის მტკიცებულება“

სიკვდილის შემდგომი ძირითადი ხელნაწერები

• 1660. „მთავრობის პირველი ტრაქტატი“ (ან „ინგლისური ტრაქტატი“)
• 1662. „მთავრობის მეორე ტრაქტატი“ (ან „ლათინური ტრაქტატი“)
• 1664. „შეკითხვები ბუნებითი სამართლის შესახებ“^[86]
• 1667. „ესეი ტოლერანტობის შესახებ“
• 1706. „ურთიერთგაგების ქცევის შესახებ“
• 1707. „პარაფრაზი და შენიშვნები პავლე მოციქულის წერილების შესახებ გალატელთა მიმართ, პირველი და მეორე კორინთელთა მიმართ, რომაელთა მიმართ, ეფესელთა მიმართ“

ლიტერატურა

• Ashcraft, Richard, 1986. Revolutionary Politics & Locke's Two Treatises of Government. Princeton: Princeton University Press. Discusses the relationship between Locke's philosophy and his political activities.
• Ayers, Michael, 1991. Locke. Epistemology & Ontology Routledge (the standard work on Locke's Essay Concerning Human Understanding.)
• Bailyn, Bernard, 1992 (1967). The Ideological Origins of the American Revolution. Harvard Uni. Press. Discusses the influence of Locke and other thinkers upon the American Revolution and on subsequent American political thought.
• Cohen, Gerald, 1995. 'Marx and Locke on Land and Labour', in his Self-Ownership, Freedom and Equality, Oxford University Press.
• Cox, Richard, Locke on War and Peace, Oxford: Oxford University Press, 1960. A discussion of Locke's theory of international relations.
• Chappell, Vere, ed., 1994. The Cambridge Companion to Locke. Cambridge U.P. excerpt and text search
• Dunn, John, 1984. Locke. Oxford Uni. Press. A succinct introduction.
• ———, 1969. The Political Thought of John Locke: An Historical Account of the Argument of the "Two Treatises of Government". Cambridge Uni. Press. Introduced the interpretation which emphasises the theological element in Locke's political thought.
• Heussi, Karl (1956), Kompendium der Kirchengeschichte, Tübingen, DE
• Hudson, Nicholas, "John Locke and the Tradition of Nominalism," in: Nominalism and Literary Discourse, ed. Hugo Keiper, Christoph Bode, and Richard Utz (Amsterdam: Rodopi, 1997), pp. 283–99.
• Laslett, Peter (1988), Introduction, Cambridge: Cambridge University Press to Locke, John, Two Treatises of Government
• Locke, John (1996), Grant, Ruth W; Tarcov, Nathan, რედრედ., Some Thoughts Concerning Education and of the Conduct of the Understanding, Indianapolis: Hackett Publishing Co, p. 10
• Locke, John (1997), Woolhouse, Roger, რედ., An Essay Concerning Human Understanding, New York: Penguin Books
• Locke Studies, appearing annually from 2001, formerly The Locke Newsletter (1970–2000), publishes scholarly work on John Locke.
• Mack, Eric (2008). „Locke, John (1632–1704)“. In Hamowy, Ronald (ed.). The Encyclopedia of Libertarianism. Thousand Oaks, CA: Sage; Cato Institute. pp. 305–07. doi:10.4135/9781412965811.n184. ISBN 978-1412965804. LCCN 2008009151. OCLC 750831024.
• Macpherson, C.B. The Political Theory of Possessive Individualism: Hobbes to Locke (Oxford: Oxford University Press, 1962). Establishes the deep affinity from Hobbes to Harrington, the Levellers, and Locke through to nineteenth-century utilitarianism.
• Moseley, Alexander (2007), John Locke: Continuum Library of Educational Thought, Continuum, ISBN 978-0-8264-8405-5
• Nelson, Eric (2019) The Theology of Liberalism: Political Philosophy and the Justice of God (en). Cambridge: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-24094-0.
• Olmstead, Clifton E (1960), History of Religion in the United States, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall
• Robinson, Dave; Groves, Judy (2003), Introducing Political Philosophy, Icon Books, ISBN 978-1-84046-450-4
• Rousseau, George S. (2004), Nervous Acts: Essays on Literature, Culture and Sensibility, Palgrave Macmillan, ISBN 978-1-4039-3453-6
• Tully, James, 1980. A Discourse on Property : John Locke and his Adversaries. Cambridge Uni. Press
• Waldron, Jeremy (2002), God, Locke, and Equality: Christian Foundations in Locke's Political Thought, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-89057-1
• Yolton, John W., ed., 1969. John Locke: Problems and Perspectives. Cambridge Uni. Press.
• Yolton, John W., ed., 1993. A Locke Dictionary. Oxford: Blackwell.
• Zuckert, Michael, Launching Liberalism: On Lockean Political Philosophy. Lawrence: University Press of Kansas.

რესურსები ინტერნეტში

ნაშრომები

• The Clarendon Edition of the Works of John Locke
• Of the Conduct of the Understanding
• John Locke — ნამუშევრები პროექტ „გუტენბერგზე“
• ჯონ ლოკი — ნამუშევრები საიტზე Internet Archive
• ჯონ ლოკი — ნამუშევრები საიტზე LibriVox (უფასო აუდიო წიგნები)
• Work by John Locke at Online Books
• The Works of John Locke
  • 1823 Edition, 10 volumes on PDF files, and additional resources დაარქივებული 2007-08-10 საიტზე Wayback Machine.
• John Locke Manuscripts დაარქივებული 2009-10-13 საიტზე Portuguese Web ArchiveCategory:Webarchive template other archives
• Updated versions of Essay Concerning Human Understanding, Second Treatise of Government, Letter on Toleration and Conduct of the Understanding, edited (i.e. modernized and abridged) by Jonathan Bennett

რესურსები

• John Locke Bibliography დაარქივებული 2009-10-13 საიტზე Portuguese Web ArchiveCategory:Webarchive template other archives
• Locke Studies An Annual Journal of Locke Research დაარქივებული 2015-05-13 საიტზე Wayback Machine.
• Hewett, Caspar, John Locke's Theory of Knowledge, UK: The great debate, http://thegreatdebate.org.uk/LockeEpistem.html.
• The Digital Locke Project, NL, http://www.digitallockeproject.nl/. წაკითხვის თარიღი: 27 February 2007 დაარქივებული 1 January 2014^{[Date mismatch]} საიტზე Wayback Machine.Category:Webarchive-ის თარგის შეტყობინებები .
• Portraits of Locke, UK: NPG, http://www.npg.org.uk/live/search/person.asp?LinkID=mp02773. წაკითხვის თარიღი: 2020-11-26 დაარქივებული 2018-12-12 საიტზე Wayback Machine. .
• Huyler, Jerome, Was Locke a Liberal?, Independent, http://www.independent.org/pdf/tir/tir_01_4_huyler.pdf. წაკითხვის თარიღი: 2020-11-26 დაარქივებული 2009-03-26 საიტზე Wayback Machine. , a complex and positive answer.
• Kraynak, Robert P. (March 1980). „John Locke: from absolutism to toleration“. American Political Science Review. 74 (1): 53–69. doi:10.2307/1955646. ISSN 0003-0554. JSTOR 1955646.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)

სქოლიო

ჩანაწერები

1. Kenyon (1977) adds: "Any unbiassed study of the position shows in fact that it was Filmer, not Hobbes, Locke or Sidney, who was the most influential thinker of the age" (p. 63).

დამოწმებები

1. epitaph

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13578361'></a>
2. Stephen L. Locke, John (1632-1704) // Dictionary of National Biography / L. Stephen, S. Lee — London: Smith, Elder & Co., 1885. — Vol. 34. — P. 27–36.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q15987216'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q84'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2295283'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19101083'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q740657'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1210343'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q179854'></a>
3. Locke, John // Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information / H. Chisholm — 11 — New York, Cambridge, England: University Press, 1911. — Vol. 16.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5607942'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q867541'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q64437867'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q912887'></a>
4. Find a Grave — 1996.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q63056'></a>
5. Viewpoint: Religious freedom is not tolerance // BBC News Online — 2010.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q4704926'></a>
6. John Locke — Art UK.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q7257339'></a>
7. Deutsche Nationalbibliothek Record #118573748 // ინტეგრირებული ნორმატიული ფაილი — 2012—2016.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578'></a>
8. NNDB — 2002.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1373513'></a>
9. Cohen S. G. John Locke (1632-1704) British physician and philosopher // Allergy proceedings : the official journal of regional and state allergy societies. — Providence: OceanSide, 1995. — Vol. 16, Iss. 6. — P. 322–325. — ISSN 1046-9354

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q18383'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q26840013'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q61647171'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q30424723'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q61750563'></a>
10. BeWeB

    <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q77541206'></a>
11. The Fine Art Archive — 2003.

    <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q10855166'></a>
12. Library of the World's Best Literature / C. D. Warner — 1897.

    <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q952614'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19098835'></a>
13. Czech National Authority Database

    <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a>
14. Kindred Britain

    <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q75653886'></a>
15. Hirschmann, Nancy J. 2009. Gender, Class, and Freedom in Modern Political Theory. Princeton: Princeton University Press. p. 79.
16. Sharma, Urmila, and S. K. Sharma. 2006. Western Political Thought. Washington: Atlantic Publishers. p. 440.
17. Korab-Karpowicz, W. Julian. 2010. A History of Political Philosophy: From Thucydides to Locke. New York: Global Scholarly Publications. p. 291.
18. Becker, Carl Lotus (1922). The Declaration of Independence: a Study in the History of Political Ideas. New York: Harcourt, Brace, გვ. 27.
19. Baird, Forrest E., and Walter Kaufmann. 2008. From Plato to Derrida. Upper Saddle River, NJ: Pearson Prentice Hall. ISBN 978-0-13-158591-1. pp. 527–29.
20. Baldwin, B.T. (1913). „John Locke's Contributions to Education“. The Sewanee Review. 21 (2): 177–87 [179]. JSTOR 27532614. ციტატა: „[He was a] pioneer in psychology,... and established on a substantial basis the introspective method of to-day; ...“
21. Broad, C. D. 2000. Ethics And the History of Philosophy. UK: Routledge. ISBN 978-0-415-22530-4.
22. Uzgalis, William. [2001] 2018. "John Locke." Stanford Encyclopedia of Philosophy, edited by E. N. Zalta.
23. Roger Woolhouse, Locke: A Biography, Cambridge University Press, 2007, p. 116.
24. Henning, Basil Duke (1983), The House of Commons, 1660–1690, 1, ISBN 978-0-436-19274-6, https://books.google.com/books?id=HW1_upECKUwC&q=%22Caleb+Banks%22+Aylesford&pg=PA590. წაკითხვის თარიღი: 28 August 2012
25. Laslett 1988, III. Two Treatises of Government and the Revolution of 1688.
26. Rebecca Newberger Goldstein, Betraying Spinoza: The Renegade Jew Who Gave Us Modernity, New York: Schocken Books (2006), pp. 260–61
27. Rogers, Graham A. J.. John Locke. ციტირების თარიღი: 3 September 2019
28. Hoppit, Julian. 2000. A Land of Liberty? England. 1689–1727. Oxford: Clarendon Press. p. 195.
29. Kenyon, John. 1977. Revolution Principles: The Politics of Party. 1689–1720. Cambridge: Cambridge University Press.
30. The Three Greatest Men. Library of Congress (August 2007). ციტატა: „Jefferson identified Bacon, Locke, and Newton as "the three greatest men that have ever lived, without any exception". Their works in the physical and moral sciences were instrumental in Jefferson's education and world view.“ ციტირების თარიღი: 27 June 2018.
31. Jefferson, Thomas. The Letters: 1743–1826 Bacon, Locke, and Newton. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 31 დეკემბერი 2009. ციტატა: „Bacon, Locke and Newton, whose pictures I will trouble you to have copied for me: and as I consider them as the three greatest men that have ever lived, without any exception, and as having laid the foundation of those superstructures which have been raised in the Physical & Moral sciences.“ ციტირების თარიღი: 13 June 2009.
32. Jefferson called Bacon, Newton, and Locke, who had so indelibly shaped his ideas, "my trinity of the three greatest men the world had ever produced". Explorer. Monticello. ციტირების თარიღი: 28 August 2012.
33. Seigel, Jerrold. 2005. The Idea of the Self: Thought and Experience in Western Europe since the Seventeenth Century. Cambridge: Cambridge University Press.
34. Taylor, Charles. 1989. Sources of the Self: The Making of Modern Identity. Cambridge: Harvard University Press.
35. Schultz, Duane P. (2008). A History of Modern Psychology, ninth, Belmont, CA: Thomas Higher Education, გვ. 47–48. ISBN 978-0-495-09799-0.
36. McGrath, Alister. 1998. Historical Theology, An Introduction to the History of Christian Thought. Oxford: Blackwell Publishers. pp. 214–15.
37. Heussi 1956.
38. Olmstead 1960, p. 18.
39. Stahl, H. 1957. "Baptisten" (in German). Die Religion in Geschichte und Gegenwart 3(1): col. 863; Halbrooks, G. Thomas, Erich Geldbach, Bill J. Leonard, and Brian Stanley. 2011. "თარგი:Doi-inline." Religion in Geschichte und Gegenwart. Retrieved 2 June 2020. ISBN 9789004146662.
40. Olmstead 1960, pp. 102–05.
41. Olmstead 1960, p. 5.
42. Cohen, Martin (2008), Philosophical Tales, Blackwell, p. 101.
43. Tully, James (2007), An Approach to Political Philosophy: Locke in Contexts, New York: Cambridge University Press, p. 128, ISBN 978-0-521-43638-0
44. Farr, J. 1986. "I. 'So Vile and Miserable an Estate': The Problem of Slavery in Locke's Political Thought." Political Theory 14(2):263–89. doi:10.1177/0090591786014002005. JSTOR 191463.
45. Farr, J. 2008. "Locke, Natural Law, and New World Slavery." Political Theory 36(4):495–522. doi:10.1177/0090591708317899.
46. Vaughn, Karen. 1978. "John Locke and the Labor Theory of Value." Journal of Libertarian Studies 2(4):311–26. Archived from the original on 19 October 2011. Retrieved 2 June 2020.
47. Locke, John. [1690] 2017. Second Treatise of Government (10th ed.), digitized by D. Gowan. Project Gutenberg. Retrieved 2 June 2020.
48. Zuckert, Michael (1996), The Natural Rights Republic, Notre Dame University Press, pp. 73–85
49. Wills, Garry (2002), Inventing America: Jefferson's Declaration of Independence, Boston: Houghton Mifflin Co
50. Skinner, Quentin, Visions of Politics, Cambridge.
51. Locke, John (2009), Two Treatises on Government: A Translation into Modern English, Industrial Systems Research, p. 81, ISBN 978-0-906321-47-8, https://books.google.com/books?id=S3eB0IgzJjoC&q=John+Locke+unused+property+waste+offence+against+nature&pg=PA81^{[მკვდარი ბმული]}
52. John Locke: Inequality is inevitable and necessary (MS PowerPoint). Department of Philosophy The University of Hong Kong. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 May 2009. ციტირების თარიღი: 1 September 2011.
53. Locke, John. Second Treatise. The Founders Constitution. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 11 September 2011. ციტირების თარიღი: 1 September 2011.
54. Cliff, Cobb; Foldvary, Fred. John Locke on Property. The School of Cooperative Individualism. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 15 March 2012. ციტირების თარიღი: 14 October 2012.
55. Locke, John (1691), Some Considerations on the consequences of the Lowering of Interest and the Raising of the Value of Money, Marxists, http://www.marxists.org/reference/subject/economics/locke/contents.htm.
56. Locke 1997, p. 307.
57. Locke 1997, p. 306.
58. The American International Encyclopedia, 9, New York: JJ Little Co, 1954.
59. Angus, Joseph (1880). The Handbook of Specimens of English Literature (en). London: William Clowes and Sons, გვ. 324.
60. თარგი:Cite ODNB
61. Locke 1996, p. 10.
62. Locke 1997, p. 357.
63. Dreaming, Philosophy of – Internet Encyclopedia of Philosophy. utm.edu.
64. Forster, Greg (2005), John Locke's politics of moral consensus.
65. Parker, Kim Ian (2004), The Biblical Politics of John Locke, Canadian Corporation for Studies in Religion.
66. Locke, John (2002), Nuovo, Victor, რედ., Writings on religion, Oxford.
67. Marshall, John (1994), John Locke: resistance, religion and responsibility, Cambridge, p. 426.
68. (1987) The Clarendon Edition of the Works of John Locke: A Paraphrase and Notes on the Epistle of St. Paul to the Galatians, 1 and 2 Corinthians, Romans, Ephesians. Oxford: Clarendon Press, გვ. 806. ISBN 978-0-19-824806-4.
69. Waldron 2002, pp. 27, 223.
70. Nelson 2019, pp. 7–8.
71. Waldron 2002, p. 145.
72. Henrich, D (1960), „Locke, John“, Die Religion in Geschichte und Gegenwart, 3. Auflage, Band IV, Spalte 426
73. Waldron 2002, pp. 217 ff.
74. Waldron 2002, p. 13.
75. Dunn, John (1969), The Political Thought of John Locke: A Historical Account of the Argument of the 'Two Treatises of Government', Cambridge, UK: Cambridge University Press, p. 99.
76. Wolterstorff, Nicholas. 1994. "John Locke's Epistemological Piety: Reason Is The Candle Of The Lord." Faith and Philosophy 11(4):572–91.
77. Waldron 2002, p. 142.
78. Elze, M (1958), „Grotius, Hugo“, Die Religion in Geschichte und Gegenwart 2(3):1885–86.
79. Hohlwein, H (1961), „Pufendorf, Samuel Freiherr von“, Die Religion in Geschichte und Gegenwart, 5(3):721.
80. Waldron 2002, p. 12.
81. Waldron 2002, pp. 21–43.
82. Waldron 2002, p. 136.
83. Locke, John (1947). Two Treatises of Government. New York: Hafner Publishing Company, გვ. 17–18, 35, 38.
84. Becker, Carl. The Declaration of Independence: A Study in the History of Political Ideas. 1922. Google Book Search. Revised edition New York: Vintage Books, 1970. ISBN 0-394-70060-0.
85. The manuscripts, Letter from Andrew Millar to Thomas Cadell, 16 July, 1765. University of Edinburgh.. ციტირების თარიღი: 2 June 2016
86. Locke, John. [1664] 1990. Questions Concerning the Law of Nature (definitive Latin text), translated by R. Horwitz, et al. Ithaca: Cornell University Press.