land í Suður-Asíu From Wikipedia, the free encyclopedia
Nepal (nepalska: नेपाल Nepāl), opinberlega Sambandslýðstjórnarlýðveldið Nepal (nepalska: सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपाल Saṅghīya Lokatāntrik Gaṇatantra Nepāl), er landlukt land í Suður-Asíu. Stærstur hluti landsins er í Himalajafjöllum en það nær líka yfir hluta Indus-Ganga-sléttunnar. Landið á landamæri að Kína (Tíbet) í norðri og Indlandi í suðri, austri og vestri. Aðeins 27 km ræma skilur milli suðausturodda landsins og Bangladess. Í austri skilur indverska fylkið Sikkim milli þess og Bútans. Landslag í Nepal er fjölbreytt og nær frá frjósömum sléttum, yfir gróðurvaxnar hæðir að snævi þöktum fjöllum. Suðurhluti Nepals er frjósamur til ræktunar og þar er mjög þéttbýlt. Mikið rignir í Nepal, sérstaklega þegar monsúnrigningarnar skella á Himalajafjöllunum. Átta af tíu hæstu tindum heims eru í Nepal. Þar á meðal er hæsta fjall heims, Everestfjall. Nepal er 147.181 ferkílómetrar að stærð og fólksfjöldi þar er um 30 milljónir. Meirihluti íbúa Nepal eru hindúar en sögulega er landið tengt búddisma. Höfuðborgin og stærsta borg landsins heitir Katmandú. Nepal er fjölmenningarríki. Nepalska er opinbert tungumál landsins en innan við helmingur íbúa á nepölsku að móðurmáli.
| Sambandslýðstjórnarlýðveldið Nepal | |
| संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपाल Sanghiya Loktāntrik Ganatantra Nepāl | |
 |
 |
| Fáni | Skjaldarmerki |
| Kjörorð: जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी (sanskrít) Móðir og móðurland er meira virði en himnarnir | |
| Þjóðsöngur: Sayaun Thunga Phool Ka | |
.svg) | |
| Höfuðborg | Katmandú |
| Opinbert tungumál | nepalska |
| Stjórnarfar | Sambandslýðveldi |
| Forseti | Ram Chandra Poudel |
| Forsætisráðherra | KP Sharma Oli |
| Sjálfstæði | |
| • Stofnun konungsríkis | 21. desember 1768 |
| • Stofnun lýðveldis | 29. maí 2008 |
| Flatarmál • Samtals • Vatn (%) |
93. sæti 147.181 km² 2,8 |
| Mannfjöldi • Samtals (2012) • Þéttleiki byggðar |
40. sæti 26.494.504 180/km² |
| VLF (KMJ) | áætl. 2018 |
| • Samtals | 84 millj. dala (90. sæti) |
| • Á mann | 2.842 dalir (155. sæti) |
| VÞL (2021) |  0.602 (143. sæti) |
| Gjaldmiðill | Nepölsk rúpía (NPR) |
| Tímabelti | UTC+5:45 |
| Þjóðarlén | .np |
| Landsnúmer | +977 |
Heitið Nepal kemur fyrst fyrir í ritum frá Vedatímabilinu þegar hindúatrú, ríkjandi trúarbrögð landsins, varð til á Indlandsskaga. Um mitt 1. árþúsundið f.Kr. fæddist Gautama Búdda, stofnandi búddisma, í Lumbini í suðurhluta Nepals. Hlutar af Norður-Nepal hafa verið nátengdir sögu og menningu Tíbets. Katmandúdalur í miðju landsins tengist menningu Indóaría og var miðstöð hins öfluga sambandsríkis Newara sem er kallað Nepalmandalan. Farandkaupmenn frá dalnum sem ferðuðust milli Katmandú og Tíbet stýrðu verslun um þá grein Silkivegarins sem lá um Himalajafjöll. Þar þróaðist sérstök myndlist og byggingarlist. Um miðja 18. öld lagði Prithvi Narayan Shah, konungur Gorkaríkisins, Nepal undir sig og sameinaði landið undir sinni stjórn. Eftir Stríð Bretlands og Nepals 1814-16 gerðu ríkin með sér Sugauli-samninginn þar sem Bretar fengu nokkur landsvæði sem Nepalir höfðu nýlega lagt undir sig á Indlandsskaga og leyfi til að ráða nepalska Gúrka í her sinn. Um miðja 19. öld varð Rana-ætt einráð í ríkinu í gegnum embætti forsætisráðherra en konungurinn varð leppkonungur. Landið varð aldrei nýlenda en hélt fast við bandalag sitt við breska heimsveldið. Alræði Rana-ættar lauk 1951 þegar Tribhuvan konungur náði að hrekja forsætisráðherrann frá völdum með aðstoð nepalska kongressflokksins. Takmörkuðu lýðræði var komið á en konungur leysti þingið tvisvar upp, 1960 og 2005. Um miðjan 10. áratuginn hófst Borgarastyrjöldin í Nepal þegar kommúnistaflokkur Nepals hóf vopnaða baráttu gegn konungsveldinu. Borgarastyrjöldinni lauk 2008 þegar þetta síðasta konungsríki hindúa var lagt niður og landinu var breytt í lýðveldi.
Stjórnarskrá Nepals frá 2015 skilgreinir landið sem veraldlegt sambandslýðveldi með þingræði. Landið skiptist í sjö fylki. Nepal gerðist aðili að Sameinuðu þjóðunum árið 1955. Landið gerði vináttusamninga við Indland 1950 og Alþýðulýðveldið Kína 1960. Samstarfsráð Suður-Asíu er með höfuðstöðvar í Katmandú. Það er líka aðili að Samtökum hlutlausra ríkja og BIMSTEC, efnahagssamstarfi ríkja við Bengalflóa. Nepalsher er sá fimmti stærsti í Suður-Asíu. Hann er aðallega þekktur fyrir sögu Gúrkaherdeilda sem börðust í báðum heimsstyrjöldum og hafa tekið þátt í friðargæsluverkefnum á vegum Sameinuðu þjóðanna.
Fyrir sameiningu Nepals var Katmandúdalur þekktur sem Nepal.[1] Uppruni orðsins er óviss. Það kemur fyrir í fornindverskum ritum allt frá 4. öld f.o.t., en jafnvel elstu textar geta innihaldið seinni tíma viðbætur allt frá árnýöld.
Samkvæmt goðafræði hindúa er kemur nafnið Nepal frá öldungnum Ne, sem er ýmist kallaður Ne Muni eða Nemi. Samkvæmt Pashupati Purāna var landið sem Ne verndaði í Himalajafjöllum þekkt sem Nepāl. Samkvæmt Nepāl Mahātmya fékk Nemi það hlutverk frá Pashupati að vernda landið.[2] Samkvæmt goðafræði búddisma þurrkaði bodisattvann Manjushri upp frumvatn slanga til að skapa Katmandúdalinn og lýsti því yfir að adibúddann Ne myndi sjá um byggðina sem myndaðist þar. Dalurinn var því kallaður Nepāl sem merkir „það sem er elskað af Ne“.[3] Samkvæmt Gopalarājvamshāvali, ættfræði Gópalaveldisins sem var samin á 14. öld, var Nepal nefnt eftir kúahirðinum Nepa, stofnanda Abhira. Í þeirri sögu var kýrin sem mjólkaði á staðnum þar sem Nepa fann Jyotirlinga í hofinu Pashupatināth, líka kölluð Ne.[4]
Norski indverskufræðingurinn Christian Lassen stakk upp á því að Nepāla væri samsett úr Nipa (fjallsrætur) og -ala (stytting á alaya sem merkir byggð), þannig að Nepāla merkti „byggð við fjallsrætur“. Hann taldi að sagan um Ne Muni væri uppspuni.[5] Indverskufræðingurinn Sylvain Levi taldi kenningu Lassens ónothæfa, og taldi heitið ýmist dregið af þjóðarheiti Newara eða þjóðaheitið afbökun á orðinu Nepala í sanskrít.[6] Þessi kenning skýrir samt ekki uppruna heitisins.[7][8][9][4] Eins hefur verið stungið upp á því að uppruna orðsins Nepa sé að finna í tíbetó-búrmískum málum sem stofn myndaðan úr Ne (nautgripir) og Pa (hirðir), sem vísar til þess að elstu íbúar dalsins voru gópalar (kúahirðar) og mahispalar (bufflahirðar).[4] Indverski málfræðingurinn Suniti Kumar Chatterji taldi orðið Nepal komið af tíbetó-búrmískri rót, Ne, af óvissum uppruna (ýmsir möguleikar) og pala eða bal, sem ekkert er lengur vitað um hvað merkir.[10]
Verkfæri frá nýsteinöld sem fundist hafa í Katmandúdal benda til búsetu manna á Himalajasvæðinu í að minnsta kosti 11.000 ár.
Nafn Nepal kemur fyrir í Atharvaveda Pariśiṣṭa frá Síð-Vedatímabilinu og í Upanishad-textanum Atharvashirsha. Nafnið kemur líka fyrir í textum á hindí eins og Narayana Puja og í textanum „Nepal Mahatmya“ sem segist vera hluti af trúarritinu Skanda Purana. Gópalar byggðu dalinn að öllum líkindum fyrir komu Kírata. Kíratar, sem töluðu sínó-tíbesk mál, lögðu svæðið undir sig hugsanlega um 800 f.Kr. Fyrsti konungur þeirra var Yalambar. Ríki Kírata stóð lengi og náði hugsanlega allt að árósum Ganges.
Um 500 f.Kr. komu upp ýmis furstadæmi og ættbálkasamtök í suðurhluta landsins. Í ættbálki Shakya fæddist fursti sem síðar hafnaði stöðu sinni og hóf meinlætalíf sem Gátama Búdda. Hann er venjulega sagður hafa verið uppi frá 563 til 483 f.Kr. Um 250 f.Kr. voru suðurhéruðin orðin hluti af Maurya-veldinu í Indlandi og urðu síðar undirkonungar Guptaveldisins á 4. öld. Á Allahabadsúlu Samudragupta er Nepal nefnt sem landamæraríki.
Licchavi-veldið, upprunalega frá Vaishali í Bihar á Indlandi, ríkti yfir Katmandúdal frá því um 400. Hugsanlega hafa þeir lagt landið undir sig með sigri á Kírötum. Þessu konungsveldi hnignaði á 8. öld og við tók ríki Newara. Simroun-veldið með Simroungarh sem höfuðborg stóð frá 11. til 14. aldar og Thakuri-veldið ríkti yfir hlutum landsins frá 9. öld til 12. aldar.
Snemma á 12. öld kom Malla-veldið upp í austurhluta Nepals (úr sanskrít malla „glímukappi“). Þeir konungar ríktu í um tvær aldir en eftir það klofnaði ríkið í mörg smáríki. Annað Malla-veldi kom upp seint á 14. öld og sameinaði miðhluta landsins í eitt ríki. Árið 1482 skiptist landið milli þriggja ríkja, Kathmandu, Patan og Bhaktapur.
Um miðja 18. öld sameinaði konungur Gorkaríkisins í vesturhluta Nepals, Prithvi Narayan Shah, mörg minni konungdæmi í eitt ríki. Honum tókst að tryggja hlutleysi fjallahéraðanna og eftir nokkra bardaga, sérstaklega orrustuna um Kirtipur, náði hann að leggja allan Katmandúdal undir sig 1769. Faðir Jósep, kaþólskur trúboði í Nepal, ritaði nákvæma lýsingu á stríðinu.
Gorkaríkið náði hátindi sínum þegar norðurindversku ríkin Kumaonríkið og Garhwal-ríkið komust undir nepalska stjórn, allt að Sikkim í vestri. Deilur við Tíbet um stjórn fjallvega leiddu til Stríðs Kína og Nepals 1788 til 1792. Stríðið leiddi til aukinna yfirráða Kínverja í Tíbet, en Nepal hélt sjálfstæði sínu.
Deilur Nepals við Breska Austur-Indíafélagið um yfirráð yfir norðurhéruðum Indlands leiddu til Stríðs Bretlands og Nepals 1815-1816. Í fyrstu vanmátu Bretar hernaðarmátt Nepals og biðu ósigra þar til þeir sendu nægjanlegt lið. Það orðspor sem gúrkahermenn nutu má rekja til þessa stríðs. Með Sugaulisamningnum lét Nepal af hendi landamærahéruð og gaf Bretum leyfi til að ráða hermenn frá Nepal.
Flokkadrættir innan konungsfjölskyldunnar leiddu til óstöðugleika um miðja 19. öld. Árið 1846 komst upp um ráðagerð drottningar sem hugðist losa sig við valdamikinn herforingja, Jung Bahadur Kunwar. Hann og bræður hans brugðust við með því að myrða 30-40 hermenn, hallarliða og fursta sem studdu drottninguna í Kotblóðbaðinu. Jung Bahadur Kunwar gerðist nú einvaldur forsætisráðherra sem Jung Bahadur Rana en konungur varð valdalaus. Ranaættin studdi Breta ötullega og barðist með þeim í Indversku byltingunni 1857 (og síðar í báðum heimsstyrjöldum). Í þakkarskyni létu Bretar Nepal eftir héruð í Terai-héraði við suðurlandamæri landsins. Árið 1923 gerðu Bretar og Nepal með sér vináttusamning sem tók við af Sugaulisamningnum frá 1816.
Þrælahald var afnumið í Nepal árið 1924. Annars einkenndust yfirráð Ranaættar af gerræði, spillingu og trúarofsóknum.
Óánægja með alræði Ranaættar, einkum meðal menntaðra Nepala, óx og gagnrýni á stjórnina varð meira áberandi á 5. áratug 20. aldar. Á sama tíma reyndi Indland að treysta áhrif sín í Nepal eftir Innrás Kína í Tíbet 1950. Indland studdi einkum konunginn Tribhuvan og Nepalska kongressflokkinn gegn Ranastjórninni. Eftir misheppnaða tilraun Mohan Shamsher Jang Bahadur Rana til að skipta um konung tókst Tribhuvan að afnema völd Ranaættar á fyrri hluta árs 1951. Við tók stutt lýðræðistímabil.
Árið 1960 afnam Mahendra konungur stjórnarskrána og leysti þingið upp. Panchayat-kerfi var komið á án stjórnmálaflokka. Árið 1989 neyddi samstöðuhreyfing ólíkra stjórnmálahópa konunginn, Birendra, til að samþykkja stjórnarskrárbreytingar og fjölflokkaþing sem hóf störf árið 1991. Árin 1991-1992 hrakti Bútan um 100.000 bútanska borgara af nepölskum uppruna úr landi. Flestir þeirra hafa hafst við í flóttamannabúðum í austurhluta Nepals síðan.
Árið 1996 hóf Kommúnistaflokkur Nepals vopnaða baráttu fyrir afnámi konungsveldisins og stofnun alþýðulýðveldis í Nepal. Þetta leiddi til áralangrar borgarastyrjaldar og um 12.000 dauðsfalla. Árið 2001 áttu konunglegu fjöldamorðin í Nepal sér stað, þar sem Birendra konungur og Aishwarya drottning féllu ásamt sjö öðrum meðlimum konungsfjölskyldunnar. Bróðir konungs, Gyanendra, tók við völdum.
Þann 1. febrúar 2005 ákvað konungur að leysa upp þingið og taka sér alræðisvald til að kljást við vopnaða hreyfingu Maóista. Síðar sama ár lýstu Maóistarnir yfir einhliða vopnahléi. Árið 2006 urðu nokkurra vikna fjöldamótmæli allra stjórnmálaflokka í Nepal til þess að konungur neyddist til að kalla þingið saman aftur. Sjö flokka samsteypustjórn samþykkti að afnema flest völd konungsins. Þann 24. desember 2007 var ákveðið að afnema konungsveldið sem tók gildi þann 28. maí 2008. Fyrsti forseti lýðveldisins Nepal, Ram Baran Yadav, tók við völdum 23. júlí 2008. Eftir tvö stjórnlagaþing var ný stjórnarskrá loks samin og tók gildi árið 2015. Minnihlutahópar í landamærahéruðum eins og Madeshar og Tharuar hafa mótmælt nýju stjórnarskránni harðlega. Átök milli þeirra og stjórnarinnar leiddu til þess að Indland beitti Nepal viðskiptaþvingunum.
Nepal er um 800 km langt og 200 km breitt, nokkurn veginn ferkantað, 147.516 km² að stærð. Það liggur milli 26. og 31. breiddargráðu norður og 80. og 89. lengdargráðu austur. Landið tók að mótast fyrir 75 milljón árum þegar Indlandsflekinn, sem þá var hluti af risameginlandinu Gondvana, hóf að flytja sig í norðaustur vegna botnreks sunnan við hann.[11] Á sama tíma hóf úthafsskorpan undir Teþyshafinu norðaustan við að sökkva undir Evrasíuflekann.[11] Þessir tveir ferlar sem stöfuðu af hreyfingum í möttli jarðar leiddu til myndunar Indlandshafs og leiddu meginlandsskorpuna undir Evrasíu sem lyfti Himalajafjöllum.[11] Landrisið lokaði á árfarvegi og til urðu stór stöðuvötn sem runnu ekki út fyrr en fyrir 100.000 árum þegar þau skildu eftir sig frjósama dali í miðhæðunum, eins og Katmandúdal. Í vesturhéruðunum tókst ánum að grafa út einhverjar dýpstu gjár heims.[12] Beint fyrir sunnan Himalajafjöll myndaðist stór sigdalur sem fylltist fljótt af seti úr ánum.[13] Þar er Indó-Gangessléttan nú.[14] Nepal liggur nær allt innan þessara landmóta og er um þriðjungur af 2.400 km löngum Himalajafjallgarðinum.[15][16][17][18][19][20] Lítil landræma syðst í Nepal nær inn á Indus-Gangessléttuna og tvö landsvæði í norðvestri ná upp að tíbetsku hásléttunni.[12]
Nepal skiptist í þrjú landfræðileg belti sem nefnast Himal, Pahad og Terai. Himal er fjallahérað í Himalajafjöllum þar sem er snjór allt árið. Það er í norðurhluta landsins. Þar eru einhver hæstu fjöll heims, þar á meðal Everestfjall (Sagarmāthā á nepölsku), 8.848,86 metrar á hæð. Sjö önnur fjöll yfir 8.000 metrar á hæð eru í Nepal eða á landamærunum að Tíbet: Lhotse, Makalu, Cho Oyu, Kangchenjunga, Dhaulagiri, Annapurna og Manaslu. Pahad er líka fjallahérað, en ekki þakið snjó. Fjöllin eru frá 800 að 4.000 metrum á hæð. Syðst er loftslag hlýtemprað en nyrst er alpaloftslag ríkjandi. Neðri-Himalajafjöll sem eru milli 1.500 og 3.000 metrar á hæð mynda suðurmörk þessa beltis, en norðan við þau skiptast á hlýtempraðir árdalir og hæðir. Í dölunum er mest um mannabyggð sem verður miklu dreifðari þegar komið er yfir 2.000 metra hæð og mjög lítil í yfir 2.500 metra hæð þar sem snjóar stundum á vetrum. Terai er láglendið í suðri við landamærin að Indlandi sem mynda norðurmörk Indus-Gangessléttunnar. Í Terai eru nokkur hæðadrög. Sléttan myndaðist með seti úr helstu ánum sem renna úr Himalajafjöllum: Koshi-fljóti, Gandakifljóti og Ghaghara-fljóti, auk minni vatnsfalla sem koma upp neðan við snjólínuna. Á þessu landsvæði er ríkjandi hlýtemprað eða hitabeltisloftslag. Neðstu fjallsrætur Himalajafjalla, Sivalikhæðir, sem ná mest 700 til 1.000 metra hæð, mynda mörk Gangessléttunnar. Norðan við hæðirnar eru nokkrir breiðir og láglendir dalir.
Indlandsflekinn færir sig enn norður um 50mm á ári miðað við Asíu.[21] Þetta gerir það að verkum að jarðskjálftar ríða reglulega yfir í Nepal og valda þar miklu tjóni sem hefur staðið í vegi fyrir efnahagsþróun.[22] Upptök árframburðarins sem rennur svo út í Indlandshaf liggja í veðrun Himalajafjalla.[23] Saptakoshi ber mikið af seti út úr Nepal og lækkar skyndilega í Bihar þar sem áin veldur flóðum og breytir stöðugt um farveg. Hún er því þekkt þar sem „sorg Bihar“. Flóð og skriður valda mann- og eignatjóni, eyðileggja ræktarlönd og flutningsnet á monsúntímabilinu á hverju ári.
Loftslagsbeltin í Nepal eru fimm, og svara gróflega til hæðar landsins. Hitabeltisloftslag og hlýtemprað loftslag eru ríkjandi undir 1.200 metrum, temprað loftslag milli 1.200 og 2.400 metra, kalt belti milli 2.400 og 3.600 metra, kaldtemprað loftslag milli 3.600 og 4.400 metra og íshafsloftslag yfir 4.400 metrum. Í Nepal eru fimm árstíðir: sumar, monsúntími, haust, vetur og vor. Himalajafjöllin stöðva kalda vinda frá Mið-Asíu á veturna og mynda norðurmörk áhrifasvæðis monsúnvinda.
Nepal er sambandslýðveldi með 7 sjálfstjórnarhéruð. Hvert hérað skiptist í 8 til 14 umdæmi. Umdæmin skiptast svo aftur í sveitarstjórnir og bæjarstjórnir. Alls eru 753 staðbundin stjórnvöld, þar á meðal 6 í borgum, 11 á borgarsvæðum og 276 bæjarfélög, eða alls 293 bæjarfélög og 460 sveitarfélög[24]. Hvert sveitarfélag skiptist í deildir. Alls eru deildirnar 6.743.
Héraðsstjórnir hafa takmarkað framkvæmda-, löggjafar- og dómsvald í sínu umdæmi. Héruðin eru með þing samkvæmt Westminster-kerfinu. Sveitarstjórnir og héraðsstjórnir hafa algert vald á sumum sviðum en deila völdum með héraðsstjórnum og alríkisstjórninni þar sem það á við, samkvæmt fyrirmælum í stjórnarskrá Nepals. Á sama hátt geta héraðsþing ekki sett lög í andstöðu við núverandi lög á héraðs- og alríkisstigi eða stjórnarskrá landsins. Öll svið sem stjórnarskráin nær ekki yfir heyra undir alríkisstjórnina. Samræmingarnefndir héraða sem skipaðar eru öllum kjörnum fulltrúum sveitarstjórna í umdæminu, hafa mjög takmarkað hlutverk.
| Nr. | Hérað | Höfuðstaður | Umdæmi | Stærð (km2) |
Íbúafjöldi (2011) |
Þéttleiki (íbúar/km2) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 1. hérað | Biratnagar | 14 | 25.905 km2 | 4.534.943 | 175 |
| 2 | 2. hérað | Janakpur | 8 | 9.661 km2 | 5.404.145 | 559 |
| 3 | 3. hérað | Hetauda | 13 | 20.300 km2 | 5.529.452 | 272 |
| 4 | Gandaki Pradesh | Pokhara | 11 | 21.504 km2 | 2.413.907 | 112 |
| 5 | 5. hérað | Butwal | 12 | 22.288 km2 | 4.891.025 | 219 |
| 6 | Karnali Pradesh | Birendranagar | 10 | 27.984 km2 | 1.168.515 | 41 |
| 7 | Sudurpashchim Pradesh | Godawari | 9 | 19.539 km2 | 2.552.517 | 130 |
| Alls | Nepal | Katmandú | 77 | 147.181 km2 | 26.494.504 | 180 |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
