Þjóðfundurinn 1851

Þjóðfundurinn 1851 var afdrifaríkur atburður í sjálfstæðisbaráttu Íslendinga. Kallað hafði verið til fundarins í stað reglulegs Alþingis, sem hafði verið endurreist sex árum áður. Fundurinn var haldinn á sal Lærða skólans í Reykjavík þann 9. ágúst 1851, en kosið hafði verið til fundarins sumarið áður. Á fundinum átti að taka fyrir mál er vörðuðu stjórnskipun Íslands eftir afnám einveldis í Danmörku 1848. Til umræðu var lagafrumvarp dönsku stjórnarinnar sem fól í sér að Ísland yrði innlimað í Danmörku, landið hefði sömu lög og reglur og Danmörk, Alþingi yrði amtráð, en Íslendingar fengju sex fulltrúa á danska þinginu. Þetta var í andstöðu við ályktanir Þingvallafundar sumarið áður þar sem fundarmenn lýstu þeirri ósk að Ísland yrði sambandsland Danmerkur en ekki hluti hennar.^[1]

Frumvarpið var áður tekið fyrir í stjórnlaganefnd sem ræddi það í tvær vikur. Þjóðkjörnu fulltrúarnir voru andvígir frumvarpinu þar sem réttindi Íslendinga væru nær engin og lítið tillit tekið til óska þeirra. Nefndin samdi því annað frumvarp að undirlagi Jóns Sigurðssonar. Trampe sá fram á að þjóðkjörnu fulltrúarnir myndu fella stjórnarfrumvarpið og sleit því fundinum strax, áður en til atkvæðagreiðslu kæmi. Mótmælti Jón Sigurðsson þá í nafni konungs og þjóðarinnar því ranglæti sem haft væri í frammi. Flestir íslensku fulltrúarnir risu þá úr sætum og sögðu hin fleygu orð, sem síðan eru oft kennd við Jón: „Vér mótmælum allir.“^[2]

Í tengslum við Lýðveldishátíðina á Þingvöllum sumarið 1944 var ákveðið að fá Gunnlaug Blöndal til að gera stórt sögulegt málverk af þjóðfundinum. Fullklárað málverkið var hengt upp í anddyri Alþingishússins árið 1956.

Orðaskipti á fundinum

Þann 8. ágúst boðaði þingforseti, Páll Melsteð, til fundar um hádegi daginn eftir, en þá mundi stiftamtmaður bera fram erindi nokkurt við fundarmenn. Fundur þessi, sem varð einn hinn sögulegasti í þingsögu Íslendinga, hófst á tilsettum tíma. Tók Trampe þá til máls og var allþungorður í garð fundarmanna og þó einkum stjórnlaganefndarinnar. Kvað hann málum nú í óvænt efni komið, en tilgangslaust væri að halda slíku áfram og myndi hann því slíta fundinum þá þegar.

Trampe: „Og lýsi ég því yfir, í nafni konungs...“

Jón Sigurðsson greip þá fram í: „Má ég biðja mér hljóðs, til að forsvara aðgerðir nefndarinnar og þingsins?“

Páll Melsteð: „Nei.“

Trampe: „...að fundinum er slitið“.

Jón: „Þá mótmæli ég þessari aðferð...“

Um leið og Trampe og Páll Melsteð þingforseti viku frá sætum sínum, mælti Trampe: „Ég vona, að þingmenn hafi heyrt, að ég hef slitið fundinum í nafni konungs.“

Jón: „Og ég mótmæli í nafni konungs og þjóðarinnar þessari aðferð, og ég áskil þinginu rétt til þess að klaga til konungs vors yfir lögleysu þeirri, sem hér er höfð í frammi.“

Þá risu þingmenn upp og mæltu nálega í einu hljóði: „Vér mótmælum allir.“

Þannig lauk þjóðfundinum. ^[3]

Þjóðfundarmenn

• Sr. Árni Böðvarsson sat þjóðfundinn fyrir Snæfellsnessýslu ásamt Páli Melsteð sem þá var settur sýslumaður á Snæfellsnesi sem var kjörinn á þing fyrir sömu sýslu 1858–64. Faðir Páls, Páll Melsteð amtmaður Vesturamts var konungkjörinn þingmaður 1847, 1849 og á þjóðfundinum.
• Ásgeir Einarsson bóndi í Kollafjarðarnesi var þingmaður Strandamanna frá 1845–65 og sat þjóðfundinn fyrir Strandasýslu. Auk Ásgeirs sat sr. Þórarinn Kristjánsson, þá prestur á Stað í Hrútafirði, þjóðfundinn fyrir Strandasýslu.
• Nafnarnir Björn Halldórsson, þá heimiliskennari í Laufási, og Björn Jónsson verslunarstjóri á Akureyri, sátu þjóðfundinn fyrir Norður-Þingeyjarsýslu.
• Brynjólfur Benedictsen í Flatey var þjóðfundarmaður Barðastrandarsýslu. Auk Brynjólfs sat sr. Ólafur Johnsen prestur á Stað á Reykjanesi, þjóðfundinn fyrir Barðarstrandarsýslu.
• Bræðurnir Eggert, Jóhann og Ólafur Briem sátu þjóðfundinn. Eggert og Ólafur fyrir Eyjafjarðarsýslu, en Jóhann fyrir Árnesinga ásamt Gísla Magnússyni kennara við Lærða skólann.
• Stefán Jónsson bóndi á Syðri-Reistará 1823–56, var þjóðfundarmaður Skagfirðinga.
• Guðmundur Brandsson bóndi í Landakoti á Vatnsleysuströnd var þingmaður Gullbringu- og Kjósarsýslu 1849–61 og sat sem slíkur á þjóðfundinum ásamt Jens Sigurðssyni kennara við Lærða skólann, bróður Jóns forseta, sem sat þjóðfundinn fyrir Ísafjarðarsýslu. Auk Jóns sat sr. Lárus M. Johnsen prestur í Holti í Önundarfirði þjóðfundinn fyrir Ísfirðinga.
• Tengdafaðir Lárusar, Þorvaldur Sívertsen í Hrappsey, var þingmaður Dalamanna frá 1845 til og með þjóðfundinum 1851. Ásamt Þorvaldi sat sr. Guðmundur Einarsson prestur í Kvennabrekku, þjóðfundinn fyrir Dalamenn.
• Guttormur Vigfússon bóndi á Arnheiðarstöðum var þingmaður Norður-Múlasýslu frá 1847. Auk Guttorms sat Sigurður Gunnarsson, prestur á Desjamýri, þjóðfundinn fyrir Norðmýlinga.
• Sr. Hallgrímur Jónsson prestur að Hólmum í Reyðarfirði var þjóðfundarmaður Suður-Múlasýslu.
• Sr. Sveinbjörn Hallgrímsson ritstjóri Þjóðólfs var þjóðfundarmaður Borgfirðinga ásamt sr. Hannesi Stephensen, prófasti Borgarfjarðarprófastsdæmis.
• Bróðir Hannesar, Magnús, sýslumaður Rangárvallasýslu, var þjóðfundarmaður sýslunnar ásamt Páli Sigurðssyni bónda í Árkvörn í Fljótshlíð.
• Sr. Jakob Guðmundsson prestur á Kálfatjörn var þjóðfundarmaður Reykjavíkur ásamt Kristjáni Kristjánssyni (Chr. Christiansson) land- og bæjarfógeta sem hafði áður verið konungskjörinn.
• Jón Guðmundsson, settur sýslumaður Skaftafellssýslu, var fulltrúi vesturhlutans 1858–69. Hinn þjóðfundarmaður sýslunnar var sr. Páll Pálsson í Hörgsdal.
• Jón Jónsson bóndi á Munkaþverá, var þjóðfundarmaður Suður-Þingeyjarsýslu ásamt Jóni Jónssyni bónda á Grænavatni.
• Jón Sigurðsson, bóndi í Tandraseli var fulltrúi Mýrasýslu ásamt Magnúsi Gíslasyni er hafði verið settur sýslumaður þar árið áður.
• Jósep Skaftason læknir var þjóðfundarmaður Húnvetninga ásamt sr. Sveini Níelssyni presti á Staðarstað.
• Magnús Austmann bóndi í Nýjabæ var þjóðfundarmaður Vestmannaeyja.

Konungkjörnir voru þeir sr. Halldór Jónsson prestur á Hofi í Vopnafirði, sr. Helgi Thordersen biskup (konungkjörinn 1845–65), sr. Pétur Pétursson forstöðumaður Prestaskólans í Reykjavík, síðar biskup (konungkjörinn 1849–87), Þórður Jónassen, dómari (konungkjörinn 1845–59 og 1869–75), og Þórður Sveinbjörnsson háyfirdómari (konungkjörinn 1845–56).

Tilvísanir

1. „Þingvallafundurinn“. Undirbúningsblað undir Þjóðfundinn að sumri 1851. 1850.
2. „Vér mótmælum allir: Mynd af lokasíðu fundargerðar þjóðfundarins“. Skjaladagur.is. 12. nóvember 2005.
3. Þorkell Jóhannesson (1951). „Þjóðfundurinn 1851“. Lesbók Morgunblaðsins. 26 (28): 357–361.

Tenglar

• Niður með landshöfðingjann; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1953
• Þegar Ísland var afvopnað; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1946