Jurt
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Jurtir eða plöntur (fræðiheiti: Plantae) eru stór hópur lífvera sem telur um 380.000 tegundir og myndar sérstakt ríki, jurtaríkið. Til jurta teljast meðal annars tré, blómplöntur, grös og burknar. Jurtir ljóstillífa sem þýðir að þær fá orku úr sólarljósi. Þær nota grænukorn, sem þær hafa fengið með innanfrumusamlífi við blábakteríur og innihalda blaðgrænu, til að framleiða sykrur úr koltvísýringi og vatni. Nær allar jurtir ljóstillífa. Einu undantekningarnar eru sníkjujurtir sem hafa misst þennan hæfileika og lifa á öðrum jurtum eða sveppum.
| Jurtir Tímabil steingervinga: miðfrumlífsöld til nútíma | ||||
|---|---|---|---|---|
_version_2.png) Jurtir | ||||
| Vísindaleg flokkun | ||||
| ||||
| Fylkingar | ||||
|
Grænplöntur
Kímplöntur (Embryophyta)
†Nematophyta | ||||
| Samheiti | ||||
|
Aristóteles skipti öllum lífverum í jurtir og dýr og taldi meðal annars þörunga og sveppi til jurta. Þetta urðu svo jurtaríki (Vegetabilia og síðar Plantae) og dýraríki (Animalia) hjá Carli von Linné. Síðar kom í ljós að ríkið innihélt nokkra óskylda hópa þannig að sveppir og sumar tegundir þörunga voru flutt í sérstök ríki. Í þessari grein er jurtaríkið skilgreint sem allar grænplöntur, og nær þá yfir bæði grænþörunga og kímplöntur (hornmosa, soppmosa, baukmosa, jafna, burkna, barrtré og aðra berfrævinga og dulfrævinga). Erfðafræðilega teljast grænplöntur til fornblaðgrænunga (Archaeplastida), ásamt rauðþörungum (Rhodophyta) og bláþörungum (Glaucophyta).
Um 380.000 tegundir jurta eru þekktar. Þar af er langstærsti hlutinn, um 280.000 tegundir, fræplöntur. Jurtir ná yfir allt frá einfruma lífverum að risavöxnum trjám. Þær framleiða stóran hluta af súrefnissameindum jarðar, og sykrurnar sem þær búa til eru helsti orkugjafi vistkerfa. Aðrar lífverur, þar á meðal dýr, lifa á jurtum, ýmist með því að éta þær beint, eða með því að nærast á öðrum jurtaætum.
Menn hagnýta plöntur með margvíslegum hætti. Korn, ávextir og grænmeti hafa verið mikilvægur hluti af fæðu manna í þúsundir ára. Í sumum tilvikum hafa menn þróað ræktunarafbrigði af tilteknum matjurtum, með valræktun yfir margar aldir. Jurtir eru mikilvæg uppspretta byggingarefna, sem skraut og skriffæri. Menn hafa auk þess nýtt margar jurtir til lækninga og í lyfjagerð.[1][2][3] Jurtir eru meginrannsóknarefni grasafræði, sem er undirgrein líffræði.
Allar lífverur voru áður flokkaðar í tvo flokka: jurtir og dýr. Þessa flokkun má rekja til Aristótelesar (384-322 f.Kr.) sem setti þá fram í líffræði Aristótelesar.[4] Hann gerði greinarmun á lífverum sem hefðu „tilfinninganæma sál“ eða aðeins „vaxtarsál“ eins og plöntur.[5] Þeófrastos þróaði flokkunarfræði Aristótelesar áfram.[6] Löngu síðar lagði Linnaeus (1707–1778) grunninn að vísindalegri flokkun nútímans, en hélt í þessi tvö ríki: dýraríkið Animalia og jurtaríkið Vegetabilia.[6]
Þegar hugtakið Plantae er notað til að flokka lífverur á það oftast við um eina af þessum fjóru skilgreiningum:
| Nafn | Inntak | Skilgreining | Lýsing |
|---|---|---|---|
| Kímplöntur (Embryophyta) | Plantae sensu strictissimo | Aðeins fjölfruma | Jurtir í þrengstum skilningi telja soppmosa, hornmosa, baukmosa og æðplöntur, auk forsögulegra jurta sem líkjast þessum flokkum (s.s. Metaphyta Whittaker, 1969,[7] Plantae Margulis, 1971[8]). |
| Grænplöntur (Viridiplantae, Viridiphyta, Chlorobionta eða Chloroplastida) | Plantae sensu stricto | Bæði einfruma og fjölfruma | Jurtir í þröngum skilningi telja græna þörunga og landplöntur sem þróuðust út frá þeim, þar á meðal kransþörunga. Innbyrðis skyldleiki þessara lífvera er enn til rannsóknar og nöfnin breytast ört. Greinin Viridiplantae nær yfir lífverur með beðmi, blaðgrænu a og b, og plastíð með tveimur himnum sem geta ljóstillífað og geymt mjölva. Þessi skilgreining er notuð í þessari færslu (s.s. Plantae Copeland, 1956[9]). |
| Fornblaðgrænungar (Archaeplastida, Plastida eða Primoplantae) | Plantae sensu lato | Bæði einfruma og fjölfruma | Jurtir í víðum skilningi, þar á meðal rauðþörungar (Rhodophyta) og bláþörungar (Glaucophyta) sem framleiða rauðþörungamjölva í utanfrumuefni. Þessi grein telur allar þær lífverur sem fengu grænukorn fyrir milljónum ára með því að gleypa blágeril (s.s. Plantae Cavalier-Smith, 1981[10]). |
| Eldri úreltar skilgreiningar | Plantae sensu amplo | Bæði einfruma og fjölfruma | Jurtir í víðustum skilningi, þar á meðal óskyldir þörungar, sveppir og bakteríur, samkvæmt eldri úreltum skilgreiningum (s.s. Plantae eða Vegetabilia Linnaeus 1751,[11] Plantae Haeckel 1866,[12] Metaphyta Haeckel, 1894,[13] Plantae Whittaker, 1969[7]). |
Um 382.000 jurtategundir eru viðurkenndar.[14] Mikill meirihluti þeirra, um 283.000 tegundir, eru fræplöntur.[15] Í töflunni er helstu fylkingum grænna jurta raðað eftir áætluðum fjölda tegunda. Um 85-90% af öllum jurtum eru blómstrandi jurtir (dulfrævingar). Nokkur verkefni hafa reynt að safna færslum um allar þekktar jurtategundir í gagnagrunn, eins og World Flora Online.[14][16]
Minnstu jurtir heims eru einfruma lífverur eins og skrautþörungar (frá 10 μm í þvermál) og picozoa-þörungar (innan við 3 μm í þvermál),[17][18] og þær stærstu eru risavaxin tré, eins og rauðviður (Sequoia sempervirens) sem verður allt að 120 metrar á hæð, og tröllagúmviður (Eucalyptus regnans) sem verður allt að 100 metrar.[19]
| Óformlegur flokkur | Fylkingarnafn | Almennt nafn | Fjöldi lýstra núlifandi tegunda |
|---|---|---|---|
| Grænir þörungar | Chlorophyta | Grænþörungar | 3800–4300 [20][21] |
| Charophyta | Kransþörungar | 2800–6000 [22][23] | |
| Bryophytes (mosar) |
Marchantiophyta | Soppmosar | 6000–8000 [24] |
| Anthocerotophyta | Hornmosar | 100–200 [25] | |
| Bryophyta | Baukmosar | 12000 [26] | |
| Pteridophyta (byrkningar) |
Lycopodiophyta | Jafnar | 1200 [27] |
| Polypodiophyta | Burknar | 11000 [27] | |
| Spermatophyta (fræplöntur) |
Cycadophyta | Köngulpálmar | 160 [28] |
| Ginkgophyta | Musteristré | 1 [29] | |
| Pinophyta | Barrtré | 630 [27] | |
| Gnetophyta | Gnetuviðir | 70 [27] | |
| Angiospermae | Dulfrævingar | 258650 [30] |
Alþjóðlegt nafnakerfi þörunga, sveppa og plantna[31] og Alþjóðlegt nafnakerfi ræktaðra plantna[32] halda utanum nafngiftir plantna.
Árið 2019 var stungið upp á eftirfarandi skyldleikatré út frá greiningu á erfðamengi og umritunarmengi úr 1.153 jurtategundum.[33] Staðsetning þörungahópa byggist á erfðamengi úr ættunum Mesostigmatophyceae og Chlorokybophyceae sem hafa verið raðgreind. Bæði chlorophyta og streptophyta þörungar eru taldir samstofna í þessari greiningu, þar sem landplöntur þróuðust frá þessum hópum.[34][35] Flokkun mosa er bæði samhljóða Puttick et al. 2018,[36] og þróunarferlum sem byggja á raðgreiningu á erfðamengi hornmosa.[37][38]
| Fornblaðgrænungar |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Plöntufrumur hafa ýmis sérkenni sem aðrir heilkjörnungar hafa ekki. Þær hafa vatnsfyllta safabólu í miðri frumunni, grænukorn og sterkan en sveigjanlegan frumuvegg sem umlykur frumuhimnuna. Grænukornin voru eitt sinn samlífi frumu óljóstillífandi lífveru og blágerils. Frumuveggurinn er að mestu úr beðmi og gerir það að verkum að fruman getur belgst út af vatni, án þess að springa. Safabólan gerir frumunni kleift að breyta um stærð, þrátt fyrir sama magn umfrymis.[39]
Flestar jurtir eru fjölfrumungar sem mynda sérhæfða vefi, eins og æðvefi, viðarvefi og sáldvefi í laufi og stönglum. Plöntur mynda líka sérhæfð líffæri, eins og rætur til að draga upp vatn og steinefni, stöngla til að styðja plöntunar og flytja vatn og plöntuefni, lauf sem sjá um ljóstillífun, og blóm fyrir æxlun.
Jurtir ljóstillífa næringarríkar sameindir (sykrur) með orku sem þær fá úr ljósi. Plöntufrumur innihalda blaðgrænu í grænukornum, grænt litarefni sem safnar í sig ljósorku. Efnahvarfinu er lýst með formúlunni:[40]
Þetta efnahvarf leysir súrefni út í andrúmsloftið. Grænar plöntur, ásamt grænþörungum og blágerlum, framleiða stóran hluta af súrefni heimsins.[41][42][43]
Plöntur sem hafa þróað með sér sníkjulífi geta misst þau gen sem eru undirstaða ljóstillífunar og framleiðslu á blaðgrænu.[44]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.jpg){kind=small}
.jpg){kind=small}
.jpg){kind=small}
_1022.jpg){kind=small}
.jpg)
_graft_clone_collection_in_Röykkä_Finland.jpg){kind=small}
![{\displaystyle {\ce {6CO2{}+6H2O{}->[{\text{ljós}}]C6H12O6{}+6O2{}}}}](http://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/4583cbc17f38c31984f150dcbd24b1f41612bace)
