Պողոս առաքյալ

Տարսոնցի Պողոս (սկզբնապես՝ Տարսոնացի Սողոս կամ Սավուղ Պողոս^[4], մոտ 5, Տարսոն, Կիլիկիա, Հռոմեական կայսրություն^[1] - ոչ վաղ քան օգոստոս 64 և ոչ ուշ քան 67, Հռոմ, Հռոմէական Իտալիա, Հռոմեական կայսրություն), հայտնի է որպես հեթանոսների առաքյալ, ազգերի առաքյալ կամ պարզապես առաքյալ և նախնական քրիստոնեության^[5] նշանավոր անձանցից մեկը^[6]։

Լսել հոդվածի ներածությունը · (տեղ.)

noicon

Ձայնային ֆայլն ստեղծվել է հետևյալ տարբերակի հիման վրա (օգոստոսի 17, 2018) և չի պարունակում այս ամսաթվից հետո կատարված փոփոխությունները։ Տես նաև ֆայլի մասին տեղեկությունները կամ բեռնիր ձայնագրությունը Վիքիպահեստից։ (Գտնել այլ աուդիո հոդվածներ)

Պողոս առաքյալ հին հունարեն՝ Παῦλος և եբրայերեն՝ שאול‎‎
Ծնվել է	մոտ 5
Ծննդավայր	Տարսոն, Կիլիկիա, Հռոմեական կայսրություն[1]
Մահացել է	ոչ վաղ քան օգոստոս 64 և ոչ ուշ քան 67
Մահվան վայր	Հռոմ, Հռոմէական Իտալիա, Հռոմեական կայսրություն
Քաղաքացիություն	Հին Հռոմ
Կրոն	փարիսեցիներ[2] և քրիստոնեություն[3]
Ազդվել է	Gamaliel?[1] և Հիսուս[1]
Երկեր	Pauline epistles?
Մասնագիտություն	գրող, աստվածաբան, միսիոներ, կրոնական ծառայող, ռաբբի, ճանապարհորդ և արհեստավոր
Զբաղեցրած պաշտոններ	առաքյալ
Saint Paul Վիքիպահեստում

Պողոս Առաքյալ, հեղինակ՝ Էլ Գրեկո

Իր թղթերից պարզ է դառնում, որ Տարսոնցի Պողոսը հրեական արմատներ ունի, նրա վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել հելլենական մշակույթը և իր հայտնի փոխհարաբերությունը Հռոմեական կայսրության հետ, որի քաղաքացին է եղել ինքը՝ համաձայն «Գործք առաքելոցի»։ Պողոսը չփոխեց իր անունը Հիսուս Քրիստոսի հավատն ընդունելուց հետո, ինչպես Իսրայելի մեսսաները և հեթանոս Սալվադորը, քանի որ դարաշրջանի բոլոր հռոմեացիների պես ուներ ընտանիքից եկող անձնանուն (Սավուղ՝ նրա հրեական անունը, ծագումնաբանորեն նշանակում է «մեկը, որի օգնությանն են դիմում», «կանչված») և մականուն, որը միակն է, որ օգտագործվում է նրա նամակներում (նրա «Պողոս» հռոմեական անունը նշանակում է «փոքր» կամ «քիչ»)^[7]։

Հելլենական մշակույթի իմացությունը (սահուն խոսում էր ինչպես հունարեն, այնպես էլ արամեերեն) թույլ տվեց նրան Կտակարանում քարոզել այդ մշակույթին բնորոշ օրինակներ ու համեմատություններ, որի շնորհիվ նրա հաղորդագրությունը շատ շուտով հաջողություն ունեցավ հունական տարածաշրջանում։ Սակայն մյուս կողմից էլ այս հատկությունը որոշակի պահերի խոչընդոտ հանդիսացավ նրա խոսքերը հասկանալու հարցում, քանի որ Պողոսը երբեմն դիմում էր հուդայականությունից հեռու գաղափարների, մինչդեռ այլ դեպքերում խոսում էր որպես խիստ և օրինապահ հրեա^[8]։ Այստեղից է, որ նրա պնդումներից որոշները որակվել են որպես «τινα δυσνοητα» (տառադարձվում է tina dysnoēta, որը նշանակում է «դժվար հասկանալի կետեր»)^[9] և մինչև օրս տարակարծություններ են առաջանում Պողոսի թղթերի որոշ հատվածների ու թեմաների շուրջ, ինչպես, օրինակ, հրեաների ու հեթանոսների հարաբերության, խղճի ու օրենքի վերաբերյալ և այլն։ Մյուս կողմից՝ պարզ է, որ նրա նամակներն առանձին դեպքերում գրվել են ի պատասխան հստակ դեպքերի։ Այդ պատճառով էլ ժամանակակից մեկնաբանական վերլուծությունը՝ առանց հույս ունենալու դրանցում գտնելու Առաքյալի մտածողության հիմքերը, ուսումնասիրում է դրանց առաջադրած դժվարություններն ու առանձնահատկությունները, վերլուծում է դրանց զարգացման և ամբողջականության վերաբերյալ բանավեճը։

Պատկանած չլինելով Տասներկու Առաքյալների սկզբնական շրջանակին և անցնելով թյուրըմբռնումներով ու դժբախտություններով դրոշմված ճանապարհ^[10]՝ Պողոսը դարձավ Հռոմեական կայսրության տարածքում քրիստոնեության կառուցման և տարածման առաջնակարգ ճարտարապետներից մեկը՝ շնորհիվ իր տաղանդի, համոզմունքների և իր անձի՝ անվիճելիորեն առաքելական բնույթի^[11][12]։ Նրա մտածողությունը համապատասխանում էր, այսպես կոչված, պողոսյան թղթագրությանը, որը նախնական քիրստոնեության չորս հիմնական ուղղություններից մեկն էր, որոնք վերջում կազմեցին կանոնական գիրքը^[13]։

Այսպես կոչված պողոսյան թղթերի հարցում՝ Թուղթ հռոմեացիներին, Առաջին և Երկրորդ Թուղթ կորնթացիներին, Թուղթ գաղատացիներին, Թուղթ փիլիպեցիներին, Առաջին Թուղթ թեսաղոնիկեցիներին (հավանաբար ամենահինը) և Թուղթ Փիլիմոնին, գործնականում անվիճելի է այն փաստը, որ դրանք պատկանում են Պողոս Տարսոնցուն։ Դրանք «Գործք Առաքելոցի» հետ կազմում են առաջնային անկախ աղբյուրներ, որոնց սպառիչ ուսումնասիրությունը գիտական-գրական տեսանկյունից թույլ տվեց որոշ փաստեր արձանագրել նրա կյանքից, հաստատել նրա գործունեության համեմատաբար ճշգրիտ ժամանակագրությունը և նրա անհատականության միանգամայն ավարտուն նկարագրությունը։ Նրա գրվածքները, որոնք մեզ են հասել 175-225 թվականներին թվագրվող հին պապիրուսների վրա արված արտագրությունների ձևով, միաձայն ընդունվել են քրիստոնեական բոլոր եկեղեցիների կողմից։ Նրա կերպարը, որ ասոցացվում է քրիստոնեական փորձարարական առեղծվածի հետ, ոգեշնչություն է հանդիսացել այնպիսի տարբեր արվեստների համար, ինչպիսիք են ճարտարապետությունը, քանդակագործությունը, նկարչությունը, գրականությունը, կինեմատոգրաֆիան, իսկ քրիստոնեության համար, հենց առաջին շրջանից սկսած, դարձել է տեսության և հոգևորականության անխուսափելի աղբյուր^[14] գրված իր նամակներում Առաքյալն իրեն անվանել է Παῦλος (Paulos): Այս անունը հայտնվում է նաև Պետրոսի երկրորդ նամակում (3:15) և «Գործք Առաքելոցում»՝ սկսած 13.9-ից^[15]։

Նախքան այդ տարբերակը^[16] «Գործք Առաքելոցը» նրան հունարեն տարբերակով է կոչում՝ Σαούλ (Saoul) o Σαῦλος (Saulos) (եբրայերեն՝ שָׁאוּל‎, ժամանակակից եբրայերեն՝ Sha'ul, իսկ տիբերյան եբրայերենով՝ Šāʼûl): Հին եբրայերենում այս անունը համարժեք էր Հին Իսրայելի առաջին թագավորին^[17], որը Պողոսի պես սերում էր Բենիամինի տոհմից։ Այս անունը նշանակում է «մեկը, որի օգնությանն են դիմում», «կանչված» կամ «մեկը, որին խնդրում են» (Աստծու կամ Յահվեհի կողմից)։

Նրա «փոխակերպության»^[18] պատմություններում օգտագործվում է նաև Σαῦλος (Saulos) անունը։ «Գործք Առաքելոցը» ցույց է տալիս նաև «Սավուղից» անցումը «Պողոսի»^[19]՝ կիրառելով «Σαυλος, ο και Παυλος» արտահայտությունը («Սավուղ, նաև Պողոս» կամ «Սավուղ, նաև հայտնի որպես Պողոս»), որը նշանակում է, որ անունը փոխվել է^[20]։ Հելլենական հուդայականության մեջ համեմատաբար հաճախակի կիրառություն ունեին կրկնակի անունները՝ մեկը հունարեն, իսկ մյուսը՝ եբրայերեն^[21][22]։

Paulos անունը Էմիլիայի տոհմի^[23] կողմից կիրառվող հռոմեական հայտնի Paulus մականվան հունարեն տարբերակն է։ Միայն այդ կերպ կարելի է ենթադրել, որ Պողոսը ստացել է հռոմեական անուն։ Հնարավոր է, որ դա կապ ունի հռոմեական քաղաքացիության^[24] հետ, որը նրա ընտանիքը ստացել էր Տարսոնում ապրելով^[25]։ Նաև հնարավոր է, որ Պողոսի նախնիներից որևէ մեկը ստացած լինի այդ անունը մի որևէ հռոմեացու կողմից, որը ստրկացրել է նրան^[26]։ Թեև paulus լատիներենում նշանակում է «փոքր» կամ «մեղմ», սակայն դա կապված չէ նրա ֆիզիկական կառուցվածքի կամ բնավորության հետ^[27]։

Այս ամենով հանդերձ՝ Պողոսը կարողացավ մեկ այլ նշանակություն տալ իր անվանը։ Ջորջիո Ագամբենը հիշում է, որ երբ մի հռոմեացի ստրկատեր նոր ծառա էր գնում, փոխում էր նրա անունը՝ ի նշան նրա կարգավիճակի փոփոխության։ Ագամբենը բերում է օրինակներ. «Januarius qui et Asellus (միջատ); Lucius qui et Porcellus (խոզուկ); Ildebrandus qui et Pecora (եղջերավոր անասուն); Manlius qui et Longus (երկար); Aemilia Maura qui et Minima (փոքր)»^[28]։ Սկզբում տվյալ անձի անունն էր, իսկ հետո՝ նոր անունը.երկու անունները միանում էին «qüi et» մասնիկով, որը նշանակում է «ինչպես նաև [կոչվում է]»։ «Գործք Առաքելոցում» հանդիպում է հետևյալ արտահայտությունը՝ «Σαυλος, ο και Παυλος» («Սավուղ, նաև Պողոս [կոչվող]»), որտեղ «ο και»-ը լատիներեն «qüi et»-ի հունական համարժեքն է։ Ագամբենը գտնում է, որ Սավուղը փոխել է իր անունը Պողոսի, երբ նրա կարգավիճակը ազատ մարդուց փոխվել է ծառայի/ստրուկի՝ դարձել է Աստծու կամ իր մեսսաների ծառան^[28]։ Շարունակելով այս գիծը՝ Պողոսը պիտի որ համարված լինի փոքր մարդկային գործիք (paulus- «փոքր», Ավրելիոս Օգոստինոսը նույն բանն է ցույց տալիս Comm. in Psalm. 72,4-ում։ «Paulum […] minimum est»), ոչ արժանավոր, այնուամենայնիվ Աստծո՝ իր Տիրոջ կողմից ընտրված մի առաքելության համար^[28]։

Աղբյուրներ

Պողոս Տարսոնցին հայտնի է երկու տեսակի աշխատանքներով^[29], որոնք կարելի է դասակարգել ըստ կարևորության աստիճանի.

Պապիրուսի վրա արված արձանագրություն, որը պարունակում է Կորնթացիներին ուղղված երկրորդ թղթի հատվածը (11, 33- 12, 9): Թվագրվում է 175-225թթ.:

• Նրա թղթերը. Հավանաբար բոլորը գրված են 50թ. մի տասնամյակի ընթացքում (հնարավոր է, որ ժամանակագրական հաջորդականությամբ)։ Դրանք են. Առաջին նամակը թեսաղոնիկեցիներին, Առաջին նամակը Կորնթացիներին, Թուղթ առ Գաղատացիս, Թուղթ առ Փիլիմոն, Թուղթ առ Փիլիպպեցիս, Երկրորդ նամակը Կորնթացիներին և Նամակ հռոմեացիներին։ Համարվում են ամենաօգտակար և ամենահետաքրքիր աղբյուրը՝ դրանցից բխող պարզ ճշմարտության շնորհիվ, և հետևաբար՝ նրա մարդկային, գրական և աստվածաբանական կերպարի ամենաճշգրիտ բնորոշումը։
• Գործք Առաքելոցը. Մասնավորապես 13-րդ գլխից սկսած համարվում են Պողոսի կողմից գրված գործեր։ Գործերը նրա մասին նշանակալի տեղեկությունների մի համախումբ են՝ սկսած Դամասկոս գնալու ճանապարհին «փոխակերպությունից» մինչև նրա գալուստը Հռոմ որպես առաքյալ։ Ավանդաբար վերագրվելով Ղուկաս Ավետարանիչին՝ այնուամենայնիվ դրանց պատմագրական արժեքը հակասական է։ Հարցականի տակ չի դրվում կենսագրական հիմնական պատկերը, որը ցույց է տալիս Գործք Առաքելոցը, սակայն երբ գործը հասնում է նամակներին, այստեղ արդեն որոշակի պակասություններ կան դեպքերի հետ կապված (որպես օրինակ՝ Գործքը բացարձակապես ոչինչ չի նշում կորնթոսյան եկեղեցու հետ Պողոսի փոթորկուն հարաբերությունների մասին, Պողոսի հեղինակած նամակները չեն ենթադրում Գործքի 15, 22-29 գլուխներում նշված «առաքելական որոշման» առկայությունը, որոշակի սննդամթերի արգելման վերաբերյալ հուդաիզմի զիջումների մասին և այլն)։ Կան նաև աստվածաբանական անհամապատասխանություններ (օրինակ՝ Գործքը անտեսում է տիպիկ պողոսյան դիրքորոշումը առանց օրենքի գործերի հավատով արդարանալու վերաբերյալ, որն, օրինակ, լավ արտահայտված է հռոմեացիներին ուղղված նամակում)^[30]։ Այնուամենայնիվ, Վիկտոր Մ. Ֆերնանդեսը մեր ուշադրությունն է հրավիրում Գործք Առաքելոցում առկա որոշակի անցումների վրա, որոնք ընդգծում են Պողոսի քարոզած քիրստոնեության հատուկ ոճը. Աստծու շնորհների կտակարանը^[31], որը համարժեք է Պողոսի այն սկզբունքի, ըստ որի հնարավոր է շնորհներով և ոչ թե օրենքով արդարացվելը^[32]։

Ընդհանուր թեմաների հակադրության պարագայում սովորաբար նախապատվություն է տրվում պողոսյան թղթերին, մյուս կողմից էլ՝ ընդունվում են Գործք առաքելոցի այն տվյալները, որոնք չեն հակասում թղթերին^[33]։

Գոյություն ունեն այլ տեսակի գործեր՝ այսպես կոչված «պսևդոէպիգրաֆիկ կամ պողոսյան երկրորդ թղթեր», որոնք գրվել են Պողոսի անունից թերևս նրա աշակերտների կողմից նրա մահից հետո։ Դրանք ընդգրկում են Երկրորդ նամակը թեսաղոնիկեցիներին, Թուղթ առ կողոսացիներ, Թուղթ առ եփեսացիներ և երեք «հովվական թղթեր»՝ Առաջին և Երկրորդ թուղթը Տիմոթէոսին և Թուղթ առ Տիտոս։ 19-րդ դարից սկսած տարբեր հեղինակներ ժխտել են Պողոսի ուղիղ կապը այդ թղթերի հետ՝ դրանք վերագրելով ավելի ուշ շրջանի աշակերտների^[34]։ Այնուամենայնիվ՝ այլ հեղինակներ պնդում են, որ Պողոսն է այդ թղթերի հեղինակը, հատկապես Կողոսացիներին ուղղված թղթի՝ փաստելով, որ ոճը և թեմատիկան կարող են արադարացվել դրանք գրելու պատմական հանգամանքներով^[35]։

Կենսագրություն

Պողոսի ծնունդը

Սուրբ Պողոսը ծնվել է 5-10թթ. Տարսոնում (ներկայիս Թուրքիայի տարածքում), որն այն ժամանակ Միջին Ասիայի հարավում գտնվող հռոմեական Կիլիկիա նահանգի կենտրոնն էր։

Տարեթիվ

Փիլիմոնին ուղղված թղթում Պողոսն իրեն ծեր է անվանում (presbytés)^[36]։ Այն գրել է բանտարկված վիճակում^[37] թերևս 50թ. մի տանամյակում Եփեսոսում կամ էլ 60թ. սկզբներին Հռոմում կամ Կեսարիայում։ Ենթադրվում է, որ այդ ժամանակ նա արդեն 50 կամ 60 տարեկան էր դառնում^[38]։ Այդ թվականից սկսած՝ հաշվում են, որ Պողոսը ծնվել է 1-ին դարի սկզբներին՝ մոտ 10թ.^{[39][40][41][42]}։ Այդ պատճառով էլ եղել է Հիսուս Նազովրեցու ժամանակակիցը։

Վայր

Հուդայական համայնքի առաջին սինագոգների տեղադրվածությունը I և II դարերում՝ ըստ գրական, պապիրուսային, էպիգրաֆիական և ճարտարապետական աղբյուրների վկայությունների: Քարտեզը ցույց է տալիս հրեաների տարածվածությունը հելլենական և հռոմեական աշխարհում:

Ղուկասը հաստատում է, որ Պողոսը ծնունդով Տարսոնից^[43] էր՝ Կիլիկիայի նահանգում գտնվող մի քաղաքից։ Այդ տեղեկությունը դառնում է արժանահավատ^[44][45][46]։ Այդ փաստը ևս մեկ անգամ հաստատում է այն հանգամանքը, որ Պողոսի մայրենի լեզուն հունարենն են^[47][48], և որ այդ լեզվի կիրառության մեջ եբրայերենի տարրեր չեն նկատվում^[49]։

Բացի այդ, Պողոսը կիրառել է Septuaginta-ն՝ աստվածաշնչյան տեքստերի հունարեն թարգմանությունը, որը Հուդայի երկրից^[50][51] այն կողմ գտնվող հին հուդայական համայնքների կողմից է կիրառվել։ Այս ամենը համապատասխանում է հելլենական քաղաքում ծնված հրեական համայնքի ներկայացուցչի կերպարին^[51] Սրան գումարվում է նրա ծննդավայր վերաբերյալ այլընտրանքային տարբերակի կամ աղբյուրի բացակայությունը՝ բացառությամբ Եվսեբոսցի Հերոնիմոսի ուշ շրջանի մի գրառումից, որը հաստատում է այն շշուկները, որ Պողոսի ընտանիքը սերում էր Գիսկալայից՝ քաղաք Գալիլեայում (De viris illustribus 5 —Փիլեմոնին ուղղված մեկնաբանություն—, IV դարի սկիզբ)։ Սակայն այս տեղեկությունը հիմնավորում չունի^{[50][52][Ն 1]}։

 Այն ժամանակ Տարսոնը ծաղկող, մեծ կարևորություն ունեցող քաղաք էր (Գործք 21, 39)^[53]։ Ք.ա. 64թ.-ից լինելով հռոմեական նահանգի մայրաքաղաքը^[54][55]՝ թիկունքում ուներ Տարսոնյան լեռնահամակարգը, իսկ ափին գտնվում էր Սիդնո գետը^[56], որը թափվում էր Միջերկրական ծով և կամուրջ հանդիսանում Տարսոնի համար։ Տարսոնը առևտրային նշանակություն ուներ, քանի որ Սիրիան և Անատոլիան^[57] միացնող ընդհանուր ճանապարհի մասն էր կազմում։ Բացի այդ, ստոիկյան փիլիսոփայության մի դպրոցի կենտրոն էր^[58][59]։ Հետևաբար, խոսքը մի քաղաքի մասին է, որն այն ժամանակ հայտնի էր որպես մշակութային, փիլիսոփայական և կրթական կենտրոն^[60]։ Տարսոն քաղաքին ի բնե շնորհվել էր հռոմեական քաղաքացիության իրավունք^[61]։ Ինչպես նշվեց ավելի վաղ, այդ կարգավիճակը հնարավոր բացատրություն է դառնում այն փաստի, որ Պողոսը հռոմեական քաղաքացիություն ուներ՝ ի հեճուկս հրեայի որդի լինելու հանգամանքի։

Հռոմեական քաղաքացիությունը

Սուրբ Պողոսի եկեղեցին Տարսոնում (Թուրքիա)՝ կառուցված XI կամ XII դարերում։ Վերագծվելով և վերակառուցվելով 1892 թ.՝ եկեղեցին լքվել է 1923 թ. քրիստոնյա համայնքի՝ հույն-թուրքական պատերազմի (1919-1922 թթ.) հետևանքով Տարսոնից արտաքսվելուց հետո։ Հետագայում թեթևակի ձևափոխվել է և օգտագործվել այլ նպատակներով։ 1994 թ. Մշակույթի նախարարությունը այն հայտարարել է պատմության թանգարան և դարձրել պահպանվող հուշարձան։

Պողոսի՝ հռոմեական քաղաքացիություն ունեցած լինելու մասին տեղեկությունը ներկայացված է միայն «Գործք առաքելոցում»^[62] և չունի զուգահեռ հիշատակություն Պողոսի թղթերում, որն էլ բանավեճի պատճառ է դառնում այսօր^{[63][64][65][66]}։ Հակառակ դրան՝ Վիդալ Գարսիան պնդում է, որ հռոմեական քաղաքացիություն ունեցողը այդպես ծեծի չէր ենթարկվի, ինչպես հավաստիացնում է Պողոսը Երկրորդ թուղթ առ կորնթացիս գործում (11, 24-25), որ պատահել է իրեն, քանի որ դա արգելված էր^[67]։ Ի նպաստ դրա՝ Բորնկամմը նշում է, որ Paulus-ը հռոմեական անուն է^[68]։ Եվ եթե Պողոսը հռոմեացի չլիներ, Հռոմ տեղափոխված չէր լինի Երուսաղեմում իր ձերբակալությունից հետո^[69]։ Այնուամենայնիվ, երկու ենթադրությունների դեպքում էլ կան բացառություններ^{[70][71][72][73]}։ Պետեր Վան Միննենը՝ հելլենիստական և հռոմեական շրջանի փաստաթղթերի, ինչպես նաև նախնական քիրստոնեության պապիրուսագետ և հետազոտող, բուռն կերպով պաշտպանում էր Պողոսի՝ հռոմեական քաղաքացի լինելու պատմականությունը՝ պնդելով, որ Պողոսը մեկ կամ մի քանի ազատություն ստացած ստրուկի հետնորդ է եղել, որոնցից էլ ժառանգել է քաղաքացիությունը^[74]։

Առաջին տարիներ, կրթություն և կենսապայմաններ

«Գործք առաքելոցը» Պողոսի վերաբերյալ երեք այլ հանգամանք էլ է նշում, բացի այն, որ նա հրեայի որդր էր և Բենիամինի ցեղի հետնորդ. 1. կրթվել է Երուսաղեմում, 2. նրան ուսուցանել է հայտնի ռաբբի Գամաղիէլը^[75][76], 3. և որ նա փարիսեցի^[77] էր։

Կրթությունը «Գամաղիէլի ոտքերի տակ»

Պողոսի կրթության հարցը բազմաթիվ շահարկումների առարկա է։ Մասնագետների մեծամասնության կարծիքով նա նախնական կրթություն է ստացել հենց Տարսոն քաղաքում^[78][79]։ Նաև ենթադրվում է, որ հետո՝ պատանի^[80] կամ երիտասարդ^[81] տարիքում, տեղափոխվել է Երուսաղեմ։ Որոշ ուսումնասիրություններ, որ մեծ պահպանողականություն են դրսևորում «Գործքում» բերված տեղեկության հանդեպ, վիճարկում են այս տվյալները^[82]։ Մյուսները բավարար խելամտություն չեն գտնում «Գործքի» 22,3 գրքի տվյալները մերժելու մեջ, որոնք վերաբերում են Գամաղիէլ I Ծերունու՝ լուսավորյալ հեղինակության մոտ կրթություն ստացած լինելուն^[83]։

Ըստ Դու Թոյի՝ «Գործք Առաքելոցը» և պողոսյան թղթերը հիմք են հանդիսանում այն փաստի համար, որ Պողոսը Երուսաղեմ է գնացել պատանի հասակում։ Սակայն որ ավելի կարևոր է, այս ուսումնասիրողը մեկնաբանում է, որ երկպառակությունը Տարսոնի և Երուսաղեմի միջև պիտի հաղթարհարվի՝ ընդունելով այն փաստը, որ Պողոսի անձը հանդիպման և բազմաթիվ ազդեցությունների ինտեգրման մեկնակետ է եղել^[84]։ Գամաղիէլի ոտքերի տակ Պողոսի կրթությունը նախապատրաստություն է հանդիսացել նրա ռաբբի դառնալու համար^[85]։

Փարիսեցի

Պողոսի՝ փարիսեցի լինելու վերաբերյալ տվյալը մեզ է հասել Փիլիպեցիներին ուղղված թղթի ինքնակենսագրական հատվածից.

  ... թլփատուել եմ ութերորդ օրը, Իսրայէլի ցեղից եմ, Բենիամինի սերնդից, եբրայեցի՝ եբրայեցի ծնողներից, ըստ օրէնքի՝ փարիսեցի, ըստ նախանձախնդրութեան՝ հալածում էի եկեղեցին, ըստ օրէնքի արդարութեան՝ անբասիր։

Պօղոս առաքեալի թուղթը փիլիպեցիներին 3, 5-6

Այնուամենայնիվ, այս հատվածները մասն են կազմում մի նամակի, որը որոշ հեղինակներ համարում են 70թ.-ից^[86][87][88] հետո գրված անկախ գործ։ Հայըմ Մըքոբին հարցականի տակ է դնում Պողոսի՝ փարիսեցի լինելու հանգամանքը՝ պնդելով, որ պողոսյան թղթերում ռաբբիական ոչ մի գիծ չի նկատվում^[89]։ Այնուամենայնիվ, այն, որ երիտասարդ տարիքում Սուրբ Պողոսը փարիսեցուն բնորոշ խառնվածք ուներ, անվերապահորեն ընդունվում է այլ հեղինակների կողմից^[90][91], որին գումարվում են նաև «Գործք Առաքելոցում» Առաքյալի կողմից արտբերվող խոսքերը.

Բոլոր հրեաները տեղեակ են իմ կեանքին իմ մանկութիւնից ի վեր, որը հէնց սկզբից անցել է Երուսաղէմում իմ ազգի մէջ։ Նրանք վաղուց գիտեն, եթէ կամենան վկայել, որ ես որպէս փարիսեցի ապրել եմ մեր կրօնական խստագոյն օրէնքների համաձայն։

«Գործք Առաքելոց» 26, 4-5

Մի խոսքով՝ Սուրբ Պողոսը պիտի որ խորը համոզմունքներով, մովսեսյան Օրենիքին խստորեն հետևող հրեա եղած լինի։

Քաղաքացիական կարգավիճակը

«Պատմական Պողոսի» ուսումնասիրության քննարկելի թեմաներից է նրա քաղաքացիական կարգավիճակը, որի վերաբերյալ միասնական տեսակետ չկա։ Կորնթացիներին ուղղված առաջին թղթի 7, 8 և 9, 5 հատվածներից ենթադրվում է, որ 50թ. տասնամյակի առաջին կեսին այս թուղթը գրելիս Պողոսը ամուսնացած չէր, սակայն դա չի պարզում այն փաստը, թե երբևիցէ չի ամուսնացել, բաժանվել է կամ այրիացել։

Ընդհանուր առմամբ՝ ուսումնասիրողները սովորաբար երկու հիմնական տեսակետի են հանգում.

1. որ ամբողջ կյանքում ամուրի է մնացել, թեև պարզ չէ դրա հստակ պատճառը.ամենևին էլ պարտադիր չէ, որ կրոնական բնույթը պատճառ հանդիսացած լինի
2. որ ամուսնացած է եղել, իսկե հետո այրիացել է։ Այս դիրքորոշումը առաջադրել է Հովակիմ Երեմիասը և աջակիցներ գտել ի դեմս Ջ.Մ. Ֆորդը, Է. Արենսը, իսկ մեր օրերում՝ Ս. Լեգասսեն։ Այս տեսակետը ենթադրում է, որ Պողոսը ամուսնացած է եղել, քանի որ դա պարտադիր էր ռաբբիների համար։ Այդ պատճառով էլ, երբ Պողոսը Կորնթացիների թղթում (7, 8) գրում է. «...7 որովհետև ուզում եմ, որ ամէն մարդ լինի այնպէս, ինչպէս ես եմ. բայց իւրաքանչիւր ոք իր շնորհն ունի Աստծուց, մէկն՝ այսպէս, իսկ միւսն՝ այնպէս։ 8 Սակայն ամուրիներին և այրիներին ասում եմ. լաւ է նրանց համար, եթէ մնան այնպէս, ինչպէս ես եմ», կարելի է նրան այրի (chérais) և ոչ թե ամուրի (agamois) համարել. Պողոսը նորից չէր ամուսնանա (cf. 1 Կորնթացիներ 9, 5)։ Է. Ֆաշերը, որ պնդում էր Պողոսի ամուրիությունը, հակադարձեց այս տեսությանը :

Ռոմանո Պեննան և Ռինալդո Ֆաբրիսը նշում են մեկ այլ հավանական տեսակետ, ըստ որի Պողոսը և նրա ենթադրյալ կինը բաժանվել են։ Այս ենթադրությունը կարող է կապվել Առաքյալի կողմից հաստատված այսպես կոչված պողոսյան առավելությանը, որը իրավունք է տալիս քիրստոնյա կողմին չեղյալ հայտարարել ամուսնական կապը, երբ մյուս կողմը անհավատարմություն է ցուցաբերում և չի համաձայնվում խաղաղ ապրել։

Սավուղ Պողոսը՝ հալածողը

Ծանոթությունը Հիսուս Նազովրեցու հետ

Հարց է առաջանում, թե Երուսաղեմում Գամաղիէլի «ոտքերի տակ» ծառայելիս արդյոք Պողոսը անձնապես ճանաչել է Հիսուս Նազովրեցուն նրա առաքելության կամ մահվան պահին։ Ուսումնասիրողների դիրքորոշումները տարբեր են, սակայն ընդհանուր առմամբ ենթադրվում է, որ այդպես չի եղել, քանի որ նրա թղթերում այդ մասին հիշատակություն չկա։ Խելամիտ է մտածել, որ եթե նման հանդիպում տեղի ունեցած լիներ, Պողոսը իր գրվածքի մեջ նշած կլիներ^[92][93]։

Նման դեպքում հարցականի տակ է դրվում Սավուղ Պողոսի՝ պատանեկան կամ երիտասարդ տարիքում Երուսաղեմում գտնված լինելու ենթադրությունը^[94]։ Սկսած «Գործքի» 26, 4-5 գլխից՝ Ռայմոնդ Է. Բրաունը ենթադրում է, որ Սավուղ Պողոսը փարիսեցի է եղել երիտասարդ ժամանակվանից։ Ընդունելով այն փաստը, որ փարիսեցի ուսուցիչների ներկայությունը Պաղեստինից դուրս տարածված պրակտիկա չէր, և որ հունարենից բացի Պողոսը նաև եբրայերեն կամ արամեերեն կամ էլ երկուսն էլ գիտեր, ստացվում է, որ 30թ.ի տասնամյակի սկզբում Սավուղ Պողոսը Թորան խորապես ուսումնասիրելու նպատակով տեղափոխվել է Երուսաղեմ^[95]։

Առաջին հետապնդումը

Ստեփանոսի նահատակությունը. բյուզանդական մանրանկարչություն, որն ընդգրկվել է Բազիլ II-ի նահատակագրության մեջ, առաջատար արվեստի գործ հունական մանրանկարչությունների շարքում: Թվագրվում է X դարի վերջով կամ XI դարի սկզբով, ներկայումս մասն է կազմում Վատիկանի առաքելական գրադարանի հունական մանրանկարչությունների հավաքածուի: Պատկերի աջ հատվածում երևում է Ստեփանոսի քարկոծումը, իսկ ձախում՝ նստած Սավուղ Պողոսը:

Ըստ «Գործք Առաքելոցի»՝ արժանահիշատակ առաջին շփումը Հիսուսի հետևորդների հետ նա ունեցել է Երուսաղեմում՝ Ստեփանոսի հրեա-հելլենիստական խմբի և իր ընկերների հետ^[96]։ Սավուղ Պողոսը ընդունել է նախանահատակ Էստեբանի քարկոծումը, որը թվագրվում է 30թ.-ի առաջին կեսով^[97]։

Իր վերլուծության մեջ Վիդալ Գարսիան սահմանափակում է Սավուղ Պողոսի մասնակցությունը Ստեփանոսի նահատակությանը՝ նշելով, որ Պողոսի՝ այդ քարկոծությանը ներկա գտնվելու մասին տեղեկությունը «Գործքին» բնորոշ տվյալ չէ^[98]։ Բորնկամմը վիճարկում է, որ դժվար չէ ենթադրել, որ Պողոսն անգամ ներկա չի գտնվել Ստեփանոսի քարկոծմանը^[99]։

Այնուամենայնիվ, այլ հեղինակներ (օրինակ, Բրաուն, Ֆիցմայեր, Պեննա, Մըրֆի Օ'Քոննըր և այլք) բավարար փաստեր չեն գտնում կասկածելու Ստեփանոսի նահատակության ժամանակ Պողոսի ներկա գտնվելու հարցը։ Ըստ «Գործքի»՝ Ստեփանոսի մահապատժի ներկաները իրենց զգեստները դրեցին «երիտասարդ Սավուղի» ոտքերի առաջ (Գործք 7, 58)^{[Ն 2]} Մարտին Հենգելը գտնում է, որ Պողոսը այդ ժամանակ 25տ. կլիներ^[100]։

«Գործքի» 8-րդ գլուխը ցույց է տալիս առաջին հատվածները Երուսաղեմում քրիստոնեական առաջին հետապնդման, որտեղ Սավուղ Պողոսը ներկայանում է որպես այդ հետապնդման հոգին։ Առանց նույնիսկ կանանց հարգելու՝ քիրստոնյաներին տանում էր բանտ։

1 Եւ այն օրը Երուսաղէմի եկեղեցու դէմ մեծ հալածանք տեղի ունեցաւ. ու բոլորը, բացի առաքեալներից, ցրուեցին Հրէաստանի և Սամարիայի գիւղերը։ 2 Եւ աստուածավախ մարդիկ թաղեցին Ստեփանոսին և նրա վրայ մեծ ողբ արեցին։ 3 Իսկ Սօղոսը եկեղեցուն շատ վնաս էր հասցնում. տնից տուն էր մտնում, դուրս էր քաշում տղամարդկանց և կանանց ու մատնում բանտարկութեան։

«Գործք Առաքելոց» 8, 1-3

Սպանությունների մասին խոսք չկա, սակայն մի նախորդող զրույցում մի տաճարում (Գործք 22, 19-21) Պողոսը նշում է, որ սինագոգներով քայլում էր շղթայելով և հարվածելով նրանց, ովքեր հավատում էին Հիսուս Նազովրեցուն։ Գործքի 9,1 հատվածում նշվում է, որ Սավուղի մտադրությունն ու նպատակն էր հավատարիմներին մահով սպառնալը։ Գործք 22, 4-ում Պողոսն իր բերանով նշում է «մինչև մահ» իր հետապնդման մասին՝ շղթայելով և բանտարկելով տղամարդկանց ու կանանց։

Վիդալ Գարսիան և Բորնկամմը անվստահություն են արտահայտում նման հետապնդման իրական հնարավորության հանդեպ ինչպես աշխարհագրական ընդարձակության, այնպես էլ վայրագության աստիճանի պատճառով^[101][102]։ Բարբագլիոն նշում է, որ Գործքը Պողոսին ներկայացնում է «ոչ որպես հետապնդողի, այլ անձնավորված հետապնդության», որի պատճառով էլ այն հնարավոր չէ համարել չեզոք քրոնիկա^[103]։ Սանդերսը պնդում է, որ այդ հետապնդման պատճառը Սավուղ Պողոսի խանդն է եղել և ոչ թե նրա փարիսեցի լինելը^[104]։ Հետապնդող եղած լինելու վերաբերյալ կարծիքներից այն կողմ կարելի է ընդհանրացնել՝ Գերդ Թայսենի խոսքերով, որ նախաքրիստոնյա Պողոսի կյանքը բնութագրվում է «Օրենքի հանդեպ հպարտությամբ ու խանդով»^[105]։

Փոխակերպումը

Փոխակերպություն Դամասկոսի ճանապարհին
Հեղ.՝ Կարավաջիո, գտնվում է Հռոմի Սուրբ Մարիամ դե Պոպոլոյի տաճարում: Արվեստի գործերում և ժողովրդական մտածելակերպում այն պատկերն է, որ Պողոսն ընկել է իր ձիուց, մինչդեռ ոչ պողոսյան թղթերում, ոչ էլ «Գործք Առաքելոցում» չի նշվում ձիուց ընկնելու մասին: Դա, թերևս, անախրոնիզմ է:

Ըստ «Գործք Առաքելոցի»՝ Ստեփանոսի նահատակությունից հետո Սավուղ Պողոսը ուղևորվել է Դամասկոս։ Այս դեպքը Աստվածաշնչի մասնագետները հակված են վերագրելու Ստեփանոսի քարկոծմանը հաջորդած տարվան։

1 Սօղոսը դեռ Տիրոջ աշակերտներին սպառնալու և նրանց սպանելու կրքով լցուած(1031)՝ քահանայապետի մօտ եկաւ 2 և նրանից նամակներ խնդրեց, Դամասկոսում ժողովարաններին ուղղուած, որպէսզի, եթէ գտնի այդ ճանապարհին հետևող որևէ մէկին, տղամարդ թէ կին, կապուած Երուսաղէմ բերի։ 3 Եւ նա գնալիս, երբ մօտեցաւ Դամասկոսին, յանկարծակի նրա շուրջը երկնքից մի լոյս փայլատակեց։ 4 Եւ երբ գետին ընկաւ, լսեց մի ձայն, որ իրեն ասում էր. «Սաւո՜ւղ, Սաւո՜ւղ, ինչո՞ւ ես հալածում ինձ»։ 5 Եւ նա ասաց. «Ո՞վ ես դու, Տէ՛ր»։ Եւ ձայնն ասաց. «Ես Յիսուսն եմ, որին դու հալածում ես։ 7 Ոտքի՛ կանգնիր և այդ քաղաքը մտի՛ր, ու քեզ կ՚ասուի, թէ դու ի՛նչ պէտք է անես»։ Իսկ նրան ուղեկցող մարդիկ անշշունջ կանգնած էին. միայն նրա ձայնն էին լսում, բայց ոչինչ չէին տեսնում։ 8 Սօղոսը գետնից վեր կացաւ, սակայն բաց աչքերով իսկ ոչ ոքի չէր տեսնում։ Նրա ձեռքից բռնած մտցրին Դամասկոս։ 9 Եւ երեք օր այնտեղ էր, բայց չէր տեսնում. ո՛չ կերաւ, ո՛չ էլ խմեց։

«Գործք Առաքելոց» 9, 1-9

Սուրբ Պողոսի վերափոխությունը (1542), հեղ.՝ Միգել Անխել: Քրիստոնեական ոգով ներկայացված է Պողոսի իջնելու տեսարանը, որից առաջացել է մի տեխնիկական արտահայտություն, այսպես կոչված՝ «անհանգիստ շնորհակալություն».^[106]

Անանիասի տան կամ Սուրբ Անանիասի մատուռի ներսից, գտնվում է Դամասկոսում: Երկսենյակ շինություն է՝ գետնի մակերևույթից մոտ 4 մետր բարձրության վրա: Ենթադրվում է, որ այստեղ է Սուրբ Պողոսը վերականգնել իր տեսողությունը և մկրտվել Անանիասի կողմից:

Պողոսն ինքը այս փորձառությունը ներկայացրել է որպես «տեսիլք» (1 Կորնթացիներ 9, 1), որպես խաչված Հիսուս Քրիստոսի «հայտնություն» (1 Corintios 15, 8) կամ որպես Հիսուս Քրիստոսի և նրա Կտակարանի «բացահայտում» (Գաղատացիներ1, 12-16; 1Կրոնթացիներ 2, 10)։ Սակայն երբեք այդ փորձառությունը չի ներկայացրել որպես «փոխակերպում», որովհետև հրեաների համար «փոխակերպվել» նշանակում է լքել կուռքերին՝ իրական Աստծուն հավատալու համար, իսկ Պողոսը երբեք չի պաշտել հեթանոս կուռքերի, ոչ էլ անպարկեշտ կյանք է վարել^[107]։ Իրականում, հարկարվոր է, որ Պողոսը մեկնաբանի, որ նման փորձառությունը իրեն չէր դարձնում պակաս հրեա, այլ թույլ էր տալիս հասնել հրեական հավատի ամենախորը էությանը^[108] Այն ժամանակը քրիստոնեությունը դեռևս գոյություն չուներ որպես անկախ կրոն^[109]։։

Այս պատմության մեջ չլուծված շատ կետեր կան։ Օրինակ, 1 Կորնթացիներ 9, 1 հատվածում Պողոսը նշել է, որ «տեսել է» Հիսուսին, Սակայն Գործքի ոչ մի հատվածում նման բան չկա (Գործք 9, 3-7; 22, 6-9; 26, 13-18): Ավելին, Գործքի 3 հատվածները մանրամասներով չեն համընկնում.^[110] արդյոք ուղեկցողները ոտքի վրա են մնացել առանց խոսել կարողանալու, թե ընկել են գետնի վրա, լսել, թե չեն լսել ձայնը, ինչպես նաև այն փաստը, որ Հիսուսը խոսել է Պողոսի հետ «եբրայերենով», բայց մեջբերելով հունարեն ասացվածք (Գործք 26,14)։ Այնուամենայնիվ,պատմության կենտրոնական միջուկը միշտ համընկնում է.^[111]

— Սաւո՜ւղ, Սաւո՜ւղ, ինչո՞ւ ես հալածում ինձ։

— Ո՞վ ես դու, Տէ՛ր։

— Ես Յիսուսն եմ, որին դու հալածում ես։

Պողոսյան թղթերը լռություն են պահպանում այս դրվագի մանրամասների հարցում, թեև Պողոսի նախկին և հետագա վարվելակերպը նկարագրվում է հենց իր կողմից այդ թղթերից մեկում.

...քանզի ես մարդուց չառայ այն, ոչ էլ որևէ մէկից սովորեցի, այլ՝ Յիսուս Քրիստոսի մի յայտնութիւնից. 13 արդարև, դուք լսած կը լինէք հրէութեան մէջ եղածս ժամանակ երբեմնի իմ ընթացքի մասին, թէ ինչքա՜ն էի հալածում Աստծու եկեղեցին և քանդում էի այն. 14 և հրէութեան մէջ աւելի՛ առաջ էի գնացել, քան իմ շատ հասակակիցները, որոնք իմ սերնդից էին. շատ աւելի նախանձախնդիր էի իմ հայրենի աւանդութիւններին։ 15 Բայց, երբ կամեցաւ Աստուած (նա ընտրել էր ինձ իմ մօր որովայնից և կոչեց իր շնորհների միջոցով) 16 յայտնել ինձանով իր Որդուն, որպէսզի աւետարանեմ նրան հեթանոսների մէջ, այն ժամանակ, իսկոյն, ոչ մէկի խորհրդին չդիմեցի, 17 ոչ էլ Երուսաղէմ բարձրացայ նրանց մօտ, որ ինձնից առաջ առաքեալներ էին, այլ գնացի Արաբիա և վերադարձայ Դամասկոս։ 

Պօղոս առաքեալի թուղթը գաղատացիներին 1, 12-17

Բաբ Կիսան՝ հին Դամասկոսի 8 դարպասներից մեկը: Պատը կառուցվել է հռոմեական դարաշրջանում: Սա սովորաբար համարում են այն վայրը, որտեղ Սավուղ Պողոսը հեռացվել է աշակերտներից փախչելու համար հրեաներից, որոնք որոշել էին սպանել նրան: (Գործք 9, 23-25). Այժմ ծառայում է որպես Սուրբ Պողոսի տաճար:

Իր թղթերից մեկ ուրիշում հաստատում է.

8 Ամենից յետոյ երևաց և ինձ՝ անարգիս, 9 որովհետև ես իսկ եմ առաքեալների տրուպը. ես որ առաքեալ կոչուելու արժանի իսկ չեմ, քանի որ հալածեցի Աստծու եկեղեցին։ 

Պօղոս առաքեալի առաջին թուղթը կորնթացիներին 15, 8-9

Դամասկոսի ճանապարհին նման «փորձություն» ապրելու արդյունքում Սավուղ Տարսոնցին, որ մինչ այդ իր իսկ բառերով^[112] զբաղված էր «դաժանորեն հալածելով» և «խանդից ջարդելով Աստծու եկեղեցին», փոխեց իր մտածելակերպն ու պահվածքը։ Պողոսը միշտ ներկա ժամանակով է խոսել իր հրեա լինելու մասին^[113] և նշել, որ ինքն էլ պարտավոր էր հետևել հրեական իշխանության կանոններին^[114]։ Հավանաբար երբեք էլ չլքեց իր հրեական արմատները, սակայն հավատարիմ մնաց այն ապրած փորձառությանը, որը համարվում է Եկեղեցու պատմության մեջ գլխավոր իրադարձություններից մեկը^[115]։

Դամասկոսի ճանապարհի դեպքերից հետո Անանիասը բուժում է Պողոսի կուրությունը՝ նրա վրա դնելով իր ձեռքերը։ Պողոսը մկրտվում է և մնում Դամասկոսում «մի քանի օր»^[116]։

1950-ական թթ.-ից ներկայացվում են գիտական աշխատանքներ, որոնք ենթադրում էին, թե Պողոս Տարսոնցին էպիլեպտիկ է եղել^[117][118], և առաջադրվեց այն վարկածը, որ նրա տեսիլքը և էքստազային փորձառությունները կարող էին նրա հիվանդության ժամանակավոր էպիլեպտիկ դրսևորումները եղած լինել^[119]։ Պողոսի հիվանդություն ենթադրվեց նաև տեսողության կենտրոնական հատվածի խանգարումը, և որ դա կարող էր առաջացած լիներ Երուսաղեմից Դամասկոս ընկած ճանապարհին աչքի եղջերաթաղանթի վնասման հետևանքով^[120]։ Բուլլոքը մինչև 6 հնարավոր պատճառ է ենթադրում Դամասկոսի ճանապարհին Պողոսի կուրանալու փաստի համար. ողնաշարային-հիմայն զարկերակի խցանում, ծոծրակային կանտուզիա, երկրորդային ապակենման արյունահոսություն/ցանցաթաղանթային արցունք, ուժեղ լույսից ցանցաթաղանթի բջիջների վնասում, մատնատունկով թունավորում կամ աչքի եղջերաթաղանթի խոց^[121]։ Ամեն դեպքում, Պողոս Տարսոնցու ֆիզիական առողջության վիճակը մնում է անհայտ^[119]։

Վաղաժամ առաքելությունը

Պողոս Տարսոնցին սկսեց իր առաքելությունը Դամասկոսում և Արաբիայում^[122]՝ անուն, որով նկատի է առնվում նաբաթեական թագավորությունը^{[123][Ն 3]}։ Նրան հալածել է Արետաս IV-ը^[124].այս փաստը սովորաբար վերագրում են 38-39թթ^[125], կամ 36.թ.-ից հետո^{[108][Ն 4]}։

Պողոսը փախչում է Երուսաղեմ, որտեղ, ըստ գաղատացիներին ուղղված թղթի (1, 18-19), այցելում և զրուցում է Պետրոսի ու Հակոբոսի հետ։ Համաձայն Գործքի (9, 26-28)՝ Բառնաբասն է նրան տանում առաքյալների մոտ։ Հնարավոր է, որ հենց այդ ժամանակ են Պողոսին փոխանցել Հիսուսի մասին տեղեկությունները, որի մասին նա ավելի ու նշում է իր թղթերում (1 Կորնթացիներ 11, 23; 1 Կորնթացիներ 15, 3)^[126]։ Երուսաղեմում գտնվելը կարճ է տևել.ստիպված է եղել փախչել այնտեղից՝ խուսափելու համար հունախոս հրեաներից։ Նրան տարել են Ծովային Կեսարիա և ուղարկել ապաստանելու Կիլիկիայի Տարսոն քաղաքում^[127]։ Ռայմոնդ Բրաունը նշում է, որ հստակ հայտնի չէ, թե ինչքան ժամանակ է Պողոսը մնացել այնտեղ, բայց հնարավոր է, որ մի տարի եղած լինի։

Բառնաբասը գնում է Տարսոն և Պողոսի հետ ուղևորվում Անտիոք, որտեղ առաջին անգամ տեղի է ունենում Հիսուսի աշակերտների անվանակոչությունը որպես «քրիստոնյաներ»։ Պողոսը թերևս մեկ տարի անցկացնում է այնտեղ՝ ուսումնասիրելով Ավետարանը՝ նախքան սովահարներին օգնելու նպատակով Երուսաղեմ ուղարկվելը (Գործք 11,25-30)^[128]։ Անտիոքը վերածվում է հեթանոսներից քրիստոնյաների դարձածների կենտրոնի^{[Ն 5]}։

Առաքելական ճամփորդությունները

46թ.-ից սկսվում են Պողոսի առաքելական երեք մեծ ճամփորդությունները, որոնք, ըստ ժամանակակից մեկնաբանության, սկսվել են ավելի վաղ՝ 37թ.-ից հետո։ Ճամփորդություննեը 3 մասի բաժանելը դիդակտիկ նպատակով է արվում^[129]։

Ձախից աջ՝ Պողոսի առաջին, երկրորդ և երրորդ ճանապարհորդությունների ուղղությունները՝ ըստ «Գործք Առաքելոցի»։

Ճամփորդությունների մեծությունը

Պողոսը հիմնականում ոտքով էր գնում ճամփորդության (2 Կորնթացիներ 11, 26)^[130][131]։ Պողոս Տարսոնցու գործադրած ջանքերն այդ ճանփորդությունների ժամանակ արժանի են հիշատակության։ Եթե միայն հաշվենք Փոքր Ասիայում կատարած երեք ճանփորդությունները կիլոմետրերով, ապա, ըստ Յոզեֆ Հոլցների, կունենանք հետևյալ արդյունքը.^[132]

Սուրբ Պողոսի հուշաքարը Պաֆոսում, Կիպրոս: Ըստ «Գործք Առաքելոցի» 13, 7-12՝ այս քաղաքում իր առաջին ճամփորդության ընթացքում առաքյալը դարձի բերեց հռոմեացի բդեշխ Սերգեոս Պողոսին:

• Առաջին ճամփորդություն. Աթալիայից՝ այն նավահանգստից, ուր եկել էր Կիպրոսից, մինչև Դերբե գնալով և գալով՝ 1 000 կմ։
• Երկրորդ ճամփորդություն.Տարսոնից մինչև Տրոադա՝ 1 400 կմ։ Եթե հաշվի առնենք Գալիսիայից մինչև մայրաքաղաք Անսիրա գնալը, ապա հարկ է ավելացնել ևս 526 կմ։ Հետևաբար, միայն Փոքր Ասիայի տարածքում քայլել է առնվազն 1 926 կմ։ Այս նվազագույն հաշվարկներն այն պատճառով են, որ «Գործք Առաքելոցը» միայն ընդհանուր տեղեկություններ է տալիս և սահմանափակվում է՝ ասելով, որ Պողոսն անցել է Գալիսիայի շրջանը և Մուսիան։
• Երրորդ ճամփորդություն. Տարսոնից Եփեսոս՝ 1 150 կմ։ Դրան պետք է գումարել Գալիսիայի շրջանով անցնելը։ Այս ճամփորդության ընթացքում միայն Փոքր Ասիայում անցել է առնվազն 1 700 կմ։

Իսկ ավելի վաղ հարկավոր է ավելացնել Եվրոպայով և ծովով ճամփորդությունները, դժվարանցանելի ճանապարհները, բարձրությունների տարբերությունները և այլն։ Պողոսն ինքը հետևյալ կերպ է ներկայացնում իր ճամփորդությունները.

Հրեաներից, հինգ անգամ, քառասունից մէկով պակաս ծեծ կերայ. 25 երեք անգամ ձաղկուեցի. մէկ անգամ քարկոծուեցի. երեք անգամ նաւաբեկութեան ենթարկուեցի. մէկ ցերեկ և մէկ գիշեր ծովի անդունդներում տառապեցի։ 26 Ճանապարհորդութիւնների ընթացքում բազո՜ւմ անգամ վտանգներ՝ գետերից. վտանգներ՝ աւազակներից. վտանգներ՝ ազգակիցներից. վտանգներ՝ հեթանոսներից. վտանգներ՝ քաղաքում. վտանգներ՝ անապատում. վտանգներ՝ ծովում. վտանգներ՝ սուտ եղբայրներից։ 27 Բազում անգամ եղայ աշխատանքների և յոգնութիւնների մէջ՝ յաճախ անքուն մնալով, քաղցի և ծարաւի մէջ, առանց մի պատառ հացի, այլև՝ ցրտի մէջ ու մերկութեան։ 28 Մէկ կողմ թողած այլ նեղութիւններ և դեռ այն, որ շարունակ ամբոխն իմ վրայ էր կուտակւում(1127). կային և բոլոր եկեղեցիների հոգսերը։ 29 Կա՞յ տկար մէկը, որի հետ ես էլ տկարացած չլինեմ. կա՞յ գայթակղուած մէկը, որի համար իմ սիրտը այրուած չլինի։

2 Կորնթացիներ 11, 23-29

Արդյունքում, որպես առանց ուղեկցողի ճամփորդ՝ հեշտությամբ ավազակների զոհ կարող էր դառնալ, հատկապես գյուղական տարածքներում։ Ծովային ճամփորդություններն էլ ապահով չէին. քամին կարող էր նպաստել, բայց նաև նավաբեկությունների պատճառ դառնալ։ Անգամ հունահռոմեական մեծ քաղաքներում, ինչպիսին էր Եփեսոսը, Պողոսը չէր դադարում հրեա լինել. հավանաբար պայուսակն ուսին հարցուփորձ էր անում բոլորին այն մեկի անունից, որ խաչ էր բարձրացվել^[133]։ Անգամ «նրա մարդիկ» (lիր «դասի», «ռասսայի» կամ «ծագման» մարդիկ, այսինքն՝ հրեաները) չէին դադարում պատժել նրան^[134]։ Վերջիվերջո, նրա աշխատանքը չէր սահմանափակվում Հիսուս Քրիստոսի ավետարանը քարոզելով կամ համայնք ձևավորելով^[135]։

Գերմանացի բողոքական աստվածաբան Գուստավ Ադոլֆ Դայսմանը ընդգծում է այդ փաստը՝ մեկնաբանելով, որ «անբացատրելի հիացմունք» է զգում Պողոսի կատարած ֆիզիկական ջանքերի հանդեպ, որի մասին ամենայն իրավունքով կարելի է ասել, որ «ձաղկում էր իր մարմինը և այն ենթարկեցնում իրեն ստրուկի պես» (1 Կորնթացիներ 9, 27)^[136]։

Առաջին ճամփորդությունը

Պողոսն ու Բառնաբասը Լյուստրայում (1650): Հեղ.՝ հոլանդացի նկարիչ Նիկոլայես Պիետերց Բերխեմ: Պատկերավոր ատվեստի թանգարան, Saint-Étienne (Ֆրանսիա).

Բառնաբասն ու Պողոսը անտիոքյան եկեղեցու կողմից ուղարկվեցին առաքելական առաջին ճամփորդության (Գործք 13-14) Բառնաբասի զարմիկ Մարկոսի ուղեկցությամբ, որը պիտի օգներ նրանց։ Պատմությունից բխում է, որ Բառնաբասը հենց սկզբից ղեկավարում էր առաքելությունը^[137]։ Zarparon de Seleucia, puerto de Antioquía ubicado a 25 km de la ciudad, hacia la isla de Chipre, patria de Bernabé.^[138] Մեկնեցին Բառնաբասի հայրենի Սելևկիայից՝ Անտիոքից 25 կմ հեռավորությամբ գտնվող նավահանգիստ Կիպրոսի ուղղությամբ։ Կիպրոսի արևելյան ափից՝ Սալամինից հատեցին կղզին և հասան արևմտյան ափին՝ Պաֆոս։

Պաֆոսում Պողոսին հաջողվեց անձնապես հանդիպել ու զրուցել Սերգեոս Պողոս բդեշխի հետ^[139]։ Նրա թիկնազորում էր Եղիմաս մոգը, որն ուզում էր փոխանորդին հավատից շեղել։ Պողոսը նրան անվանեց «որդի՛ սատանայի, թշնամի՛ ամէն արդարութեան» և կուրացրեց Եղիմասին։ Կատարվածը տեսնելով՝ փոխանորդը հավատաց։ Պաֆոսից առաքյալները նավարկեցին դեպի Պերգե՝ Փոքր Ասիայի հարավային ափին։ Այստեղ է, որ «Գործք Առաքելոցը» սկսում է Սավուղին իր հռոմեական անունով կոչել՝ Պողոսը, որը այդուհետ ղեկավարում է առաքելությունը։ Այս փուլում Մարկոսը թողնում է նրանց և վերադառնում Երուսաղեմ, որը դուր չի գալիս Պողոսին.այդ մասին հետո գրում է նա^[140]։

Պողոսն ու Բառնաբասը շարունակում են առաջ գնալ դեպի Անատոլիայի կենտրոնական-հարավային հատվածով՝ հասնելով Գալիսիայի հարավի քաղաքներին. Պիսիդյան Անտիոք, Իկոնիոն, Լյուստրա և Դերբե։ Պողոսը, ինչպես ներկայացնում է «Գործք Առաքելոցը», սկզբում քարոզում էր հրեաների շրջանում, որոնք ավելի պատրաստված էին հաղորդագրությունը ընդունելուն։ «Գործք Առաքելոցի» պատմությունը ցույց է տալիս նաև այն ակտիվ ընդդիմությունը, որ ցուցաբերում էին «իր ռասսայի մարդիկ» ավետարանական կոչերին։ Այդ ընդդիմությունը նրան ուղղեց դեպի հեթանոսները^[141]։ Վերջիններս սկսեցին ուրախությամբ ընդունել նրան^{[Ն 6]}։ Պողոսը և Բառնաբասը շեղվեցին Դերբեի ճամփից և Լյուստրայից, Իկոնիոնից ու Պիսիդյան Անտիոքից հասան Պերգե. ափ իջան Անթալիայում՝ ուղևորվելով դեպի Սիրիայի Անտիոք, որտեղ Պողոսը որոշ ժամանակ անցկացրեց քրիստոնյաների հետ^[142]։

Թեև Պողոսի թղթերը ոչ մի տեղեկություն չեն հաղորդում առաջին ճամփորդության մասին, փոխարենը նշում են, որ Երուսաղեմի խորհրդից առաջ նա քարոզեց հեթանոսներին և քարկոծվեց, որը համապատասխանում է Լյուստրայում տեղի ունեցածին՝ համաձայն Գործքի^[143]։

Երուսաղեմի խորհուրդը

Սրբապատկերում Հակոբոսն է: Գաղատացիներին ուղղված թուղթը (2, 9) և Գործքը (12, 17 y 15, 13) միևնույն բանն են վկայում՝ Հակոբոսը առաջին տեղում էր Երուսաղեմի եկեղեցում տեղի ունեցած Խորհրդի ժամանակ:

Պողոսի առաջին ճամփորդությունից և Անտիոքում մի կարճ ժամանակ մնալուց հետո գլուխ բարձրացրին մի քանի հուդայականններ^[144], որոնք քարոզում էին փրկվելու համար թլպատման անհրաժեշտությունը^[145], որի պատճառով էլ կոնֆլիկտ առաջացավ Պողոսի և Բառնաբասի հետ։ Անտիոքի եկեղեցին Պողոսին, Բառնաբասին և ուրիշ մի քանի հոգու (այդ թվում՝ Տիտոսին՝ ըստ Գաղատացիներ 2, 1) ուղարկեց Երուսաղեմ ՝ առաքյալների և մեծահասակների հետ խորհրդակցելու^[146]։ Պողոսի իսկ խոսքերով՝ իր դարձից հետո դա երկրորդ այցն էր Երուսաղեմ («մեկ անգամ ևս 14 տարվա մեջ»)։ Այս դեպքը ավանդաբար թվագրվում է 49թ.-ով, իսկ այլ տեսակետների համաձայն՝ 47 և 51թթ. միջև^[147]։ Ըստ Թեսսենի՝ այս կոնֆլիկտը Պողոսի մոտ ակտիվացրեց իր սեփական դարձը՝ մղելով նրան թլպատումը ընդունելու դեմ հրապարակային պայքարի^[148]։

Այս փաստը տարբեր երանգավորումներով երևում է ինչպես Գաղատացիներին ուղղված թղթում, այնպես էլ Գործք Առաքելոցում^[149], և դառնում Երուսաղեմի խորհուրդ անունով հայտնի հաշտություն, որում հաղթում է Պողոսի՝ թլպատման ծիսակարգը չվերականգնելու դիրքորոշումը^[150]։

Խորհրդի կողմից ընդունված որոշումը դարձավ նախնական քիրստոնեությունից հրեական արմատներով ազատագրման առաջընթաց՝ տիրեզերական առաքելության առաջ դուռ բացելու համար^[151]։ Այնտեղ լուծված հարցը ճիշտ ժամանակին էր^[152][153], թեև առաջադրված խնդիրը շատ ավելի մեծ էր։ Արդյունքում, Պողոսն ավելի անպետք հայտարարեց հուդայական մշակույթին բնորոշ գործողությունները, որոնք ընդգրկում էին ոչ միայն թլպատումը (Գաղատացիներ 6, 12), այլ նաև պահպանողականությունը (Գաղատացիներ 4,10), որպեսզի ի վերջո հանգի այն գաղափարին, որ մարդը չէ, որ ձեռք է բերում իր սեփական արդարացումը՝ որպես աստվածային Օրենքի զննության արդյունք, այլ Քրիստոսի զոհաբերությունն է նրան աստիճանաբար արդարացնում նրան, այսինքն՝ փրկությունը Աստծու կողմից տրվող շնորհ է (Հռոմեացիներ 3, 21-30)^[154]։

Հակասություններն Անտիոքում

Սուրբ Պետրոսն ու Սուրբ Պողոսը (1605թ.), յուղաներկ կտավի վրա, հեղ.՝ Գվիդո Ռենի: Պահպանվում է Բրերայի արվեստի պատկերասրահում: Երկու առաքյալներն էլ վճռական ներկայություն ունեցան Երուսաղեմի խորհրդի ժամանակ և դարձան հետագայում Անտիոքում տեղի ունեցած հակասության գլխավոր կերպարները:

Երուսաղեմի խորհրդից հետո Պողոսն ու Բառնաբասը վերադարձան Անտիոք, որտեղ տեղի ունեցավ մի կարևոր վեճ։ Ըստ Գաղատացիներին ուղղված թղթի (2, 12-14)՝ Պետրոսը ճաշում էր հեթանոսների հետ և դադարում է անել դա, երբ գալիս են Հակոբոսի մարդիկ, որոնք առարկում են այդ գործողությանը^[155]։

Պողոսը գիտեր Պետրոսի դիրքորոշումը, որին համարում էր Երուսաղեմի եկեղեցու հիմնասյուներից մեկը^[156], սակայն ստիպված էր առարկել և «ապտակել նրան»^[157]։ Նա զգուշացրեց Պետրոսին, որ խախտում է իր սեփական սկզբունքները,և որ ուղղակիորեն չէր փոխվում ավետարանական ճշմարտության համաձայն^[158]։ Հետևաբար, խոսքը պարզապես կարծիքների տարբերության մասին չէր։ Ըստ Բորնկամմի՝ Պողոսը Պետրոսի արարքի մեջ տեսնում էր օրինականության անկում, որը երես էր թեքում Ավետարանից և Երուսաղեմում ընդունած համաձայնությունից՝ նվազեցնելով Քրիստոսի հանդեպ հավատը օրենքի նկատմամբ^[159]։

Այս դեպքի վերջնական արդյունքը կասկածելի է այն տեսանկյունից, որ մի կարծիքը մյուսի հանդեպ ոգերակայություն ունեցավ^{[160][161][162]}։ Ամեն դեպքում կոնֆլիկտը հետևանքներ ունեցավ։ Գաղատացիներին ուղղված թղթի համաձայն՝ Բառնաբասը նույնպես Հակոբոսի մարդկանց կողմը բռնեց, և թերևս դա էր պատճառը, որ Պողոսն ու նա բաժանվեցին^[163], և Պողոսը Շիղայի հետ հեռացավ Անտիոքից։

Երկրորդ ճամփորդություն

Իգնատյան ուղին՝ հռոմեական ճանապարհ, որը հատում էր Բալկանյան թերակղզին ծովով Ապլա ուղուն միանալու համար, որը տանում էր դեպի Հռոմ: Մասամբ օգտագործվել է Պողոս Տարսոնցու կողմից՝ նրա երկրորդ ճամփորդության ժամանակ:

Հռոմեական կամրջի հիմքերը, որ հատում էր գետը հին Փիլիպոսի արևմտյան արվարձանների մասում: Սալահատակման ժամանակ օգտագործված և պահպանված քարերը (աջից) Իգնատյան ուղու մի մասն են՝ հռոմեական մայրուղի, որը հեշտացնում էր Մակեդոնիայով ճամփորդությունները դարասկզբին: Հավանաբար դրա հարևանությամբ I դարակեսին ձևավորվեց Փիլիպոսի քրիստոնեական համայնքը՝ Պողոսի ամենաարժևորած համայնքներից մեկը:

Երկրորդ ճամփորդության ժամանակ Պողոսն իրեն ուղեկցող դարձրեց Շիղային։ Դուրս եկան Անտիոքից և կտրելով Սիրիայի ու Կիլիկիայի հողերը՝ հասան Դերբե և Լյուստրա՝ Գալիսիայի քաղաքներից։ Լյուստրայում նրանց միացավ Տիմոթեոսը (Գործք 16, 1-3)^[164]։ Այնուհետև, Փռյուգիայով քայլելով հասան Գալիսիայի հյուսիս, որտեղ նոր համայնքներ հիմնեցին։ Գաղատացիներին ուղղված թղթից իմանում ենք, որ Պողոսը Գալիսիան անցնելիս հիվանդանում է և այդ չպլանավորած մնալու ժամանակ, շնորհիվ նրա քարոզների, այնտեղ առաջանում են գաղատական համայնքները^[165]։ Չկարողանալով Բյութանիա գնալ՝ նա Գալիսիայից մեկնում է դեպի Մուսիա և Տրովադա, որտեղ, ենթադրվում է, որ նրան միանում է Ղուկասը^{[Ն 7]}։

Որոշում է Եվրոպա գնալ, և Մակեդոնիայում հիմնում է եվրոպական առաջին քիրստոնեական եկեղեցին՝ Փիլիպեցիների համայնքը^[166]։ Գանահարվելուց և հռոմեացիների ձեռքով Փիլիպոսում բանտարկվելուց հետո^[167] Pablo pasó a Tesalónica^[168], Պողոսը անցնում է Թեսաղոնիկե, որտեղ մի կարճ ժամանակ մնում է՝ քարոզելով Ավետարանը և հակասություններ ունենալով հրեաների հետ։

Թեսաղոնիկեի թշնամանքը կարծես թե փոխում է Պողոսի սկզբնական մտադրությունը, որը, ըստ հեղինակների, Կայսրության մայրաքաղաք՝ Հռոմ գնալն էր։ Դա ցույց է տալիս այն փաստը, որ Պողոսը անցնում է հայտնի Իգնատյան ուղին, մինչև որ հասնում է Թեսաղոնիկե և փոխում ուղղությունը՝ Հունաստանում ավելի առաջ գնալու համար^[169][170]։ Արդյունքում, Թեսաղոնիկեում մնալը ավարտվում է Պողոսի փախուստով դեպի Բերեա^[171] և նրա հետագա ճամփորդությամբ դեպի Աթենք^[172], որտեղ ապարդյուն փորձում է գրավել աթենացիների ուշադրությունը, որոնք հայտնի էին նորարարությունների հանդեպ իրենց կրքով, Արեոպագոսում խաչված Քրիստոսի ավետարանի մասին քննարկումով^[173]։ Այնտեղից ուղևորվում է Կորնթոս, որտեղ մնում է մեկուկես տարի^[174]՝ հյուրընկալվելով հուդայական-քրիստոնեական Ակյուղաս և Պրիսիկիլա ամուսիններին^[175], որոնք արտքասվել էին Հռոմից Կլավդիոս կայսեր հրամանագրով^[176], և որոնք դառնում են Պողոսի սիրելի ընկերները^[177]։ Եփեսոսում մնալու ժամանակ Պողոսը տարվում է Աքայայի բդեշխի փոխանորդ Գալիոնի ատյան^[178]։ Խոսքը Լուցիուս Հունիս Աննեուս Գալիոնի մասին է՝ փիլիսոփա Սենեկայի եղբոր, որի մանդատը նշվում է այսպես կոչված Դելֆյան արձանագրությունում՝ էպիգրաֆիական ապացույց, որ գտնվում է Ապոլլոնի տաճարում և հայտնաբերվել է 1905թ.^[179]։ Այդ ապացույցը պատմական տեսանկյունից համարվում է կարևոր ու ապահով փաստ^{[108][180][181]}, և թույլ է տալիս Կորնթոսում Պողոսի գտնված ժամանակը թվագրել 50-51թթ.^[182]։ 51թ. Պողոսը գրում է թեսաղոնիկեցիներին ուղղված առաջին թուղթը՝ Նոր կտակարանի ամենահին փաստաթուղթը։ Հաջորդ տարի վերադառնում է Անտիոք։

Երրորդ ճամփորդությունը

Պողոսի երրորդ ճամփորդությունն անկասկած դժվարին էր, և տարբեր պատճառներով դարձավ ամենատառապալիցը։ Այս էտապը ընդգրկեց մի շատ ուժեղ դիմադրություն^[183] և տառապանքներ, որոնք «ուժասպառ արեցին» Առաքյալին^[184]՝ չհաշված Գալիսիայի և Կորնթոսի համայնքների ճգնաժամը, որոնք առիթ դարձան Պողոսի և իր խմբի միջամտության՝ իր առաքելական նամակների և անձնական այցելությունների տեսքով։ Այուամենայնիվ, ի վերջո այն դարձավ ամենաբեղուն առաքելություններից մեկը։ Ավանդաբար այս էտապը թվագրվում է 54-57թթ., մինչդեռ հեղափոխական կողմնորոշման համաձայն՝ ընդունված են 51-54թթ.: Իր կյանքի այս շրջանում Պողոսը գրեց իր նամակների մեծ մասը։

Սուրբ Պողոսի քարոզը, Ժոզեֆ Էհրիզմանի վիտրաժներից մեկը (1880-1937), որը գտնվում է Բիշայմի " Notre Seigneur Jésus-Christ" բողոքական եկեղեցում:

Անտիոքից Պողոսն անցավ Գալիսիայի և Ֆրիգիայի հյուսիս, «որպեսզի բոլոր աշակերտներին վստահեցներ», որ եղել է այնտեղ^[185], ապա շարունակեց մինչև Եփեսոս՝ Փոքր Ասիայի մայրաքաղաք^{[Ն 8]} , որտեղ որոշեց իր առաքելության նոր ուղին^[186] , և որտեղից իրեն ուղեկցող խմբի հետ տարածեց քիրստոնեական ուսմունքը^[187][188]։

Սկզբում ուղղվեց դեպի սինագոգի հրեաները, սակայն, քանի որ նրանք երեք ամիս անց շարունակում էին անհավատ մնալ, սկսեց իր դասերը դալ «Տիրանոյի դպրոցում»^[189]։ Այս «դպրոցի» մասին այլ տեղեկություն չկա։ Այնուամենայնիվ, այ կարճ տեղեկությունը հավաստի է համարվում անգամ նրանց կողմից, ովքեր թերահավատություն են ցուցաբերում «Գործք առաքելոցի» հանդեպ (օրինակ, Հելմուտ Կյոեստերը, Բուլտմանի աշակերտը, Բորնկամմը և Կասեմանը)^[190]։ Ոմանք ենթադրում են, որ խոսքը մի հռետորական դպրոցի մասին է, որը ազատ ժամերին վարձում էր Պողոսին^[191]։ Արևմտյան տեքստը (Բեզայի կոդեքսը) նշում է, որը Պողոսը այնտեղ դասավանդում էր առավոտվա ժամը 11-ից մինչև կեսօրվա ժամը 4-ը («հինգերորդ ժամից մինչև տասներոդ ժամ»)։ Եթե այս տեղեկությունը ճիշտ է, հնարավոր է, որ խոսքը քիրստոնեության տարածման վաղ եղանակներից մեկի մասին է, որը կատարվում էր պարբերաբար։ Սակայն, ըստ Վիդալի, հնարավոր է, որ Պողոսի ամենօրյա ուսուցումը «Տիրանոյի դպրոցում» ցույց է տալիս այս քաղաքում պողոսյան աստվածաբանության դպրոցի մի տեսակ, մի վայր, որտեղ ուսուցման թեմաները կապված են Սուրբ Գրքի մեկնության հետ^[192]։

Եփեսոս գալուց քիչ ժամանակ անց Պողոսն արդեն գրել էր իր նամակը Գալիսիայի եկեղեցիներին՝ դրդված իրեն հակադիր հուդայամետ առաքյալների այն հավակնություններից, ըստ որի նրանք պահանջում էին հեթանոսական ծագման գաղատացիների թլպատում^[193]։ Ինչպես նամակը՝ որպես եկեղեցիների գայթակղիչ հուդայականությանը դիմադրելու քրիստոնեական ազատության դրսևորում, այնպես էլ դրա հասցեատեր Տիտոսը հաջողություն ունեցան՝ պահպանելով Գալիսիայի համայնքներում պողոսյան ինքնությունը։

Արտեմիսը որպես «Եփեսոսի տիրուհի», պատկերը թվագրվում է I դարով։ Խոսքը քանդակի հռոմեական պատճենի մասին է, որը Արտեմիսի տաճարում երկրպագության առարկա էր։ Ներկայումս պահպանվում է Եփեսոսի հնագիտական թանգարանում (Սելջուկ, Թուրքիա):

Միևնույն շրջանում Պողոսի ականջին լուրեր հասան Կորնթոսի եկեղեցում ծագած ծանր խնդիրների մասին՝ համայնքի ներսում խմբակցությունների ձևավորում, Պողոսի դեմ թշնամության տարածում, սկանդալներ և տարբեր այլ խնդիրներ, որոնց մասին նշում է նա իր նամակներում^[194]։ Պողոսը նրանց առնվազն չորս նամակ գրեց (ըստ Վիդալի՝ անգամ վեց)։ Դրանցից պահպանվել են հայտնի երկուսը, որոնցում երևում է այն արտագրողի միջամտությունը^[195]։ Առաջին երկու նամակները, որ այսօր միաձուլված են իրար և մեզ հայտնի են որպես Կորնթացիներին ուղղված առաջին նամակ, լուրջ նախազգուշացումներ էին պարունակում այդ համայնքի ներսում դրամատիկ բաժանումների վերաբերյալ^[196] , ինչպես սկանդալային մի շարք դեպքեր, անբարոյական ամուսնական միությունը^[197], մարմնավաճառությունը^[198]։ Այս համայնքի խնդիրները շարունակվեցին՝ ստանալով Պողոսի խմբին հակադրվող առաքյալների աջակցությունը։ Սա առիթ հանդիսացավ երրորդ նամակ գրելու, որն այսօր ներկայացվում է 2 Կորնթացիներ 14-7, 4 հատվածներում^[199]։ Երրորդ և չորրորդ նամակների արանքում Պողոսն ուղղվեց դեպի Կորնթոս, որտեղ ցավալի տեսարանի ականատես եղավ.հանդիպեց իր դեմ դուրս եկած եկեղեցու, որն անգամ հրապարակայնորեն վիրավորեց իրեն^[200]։ Եփեսոս վերադառնալուց հետո Պողոսը կորնթացիների համայնքին գրեց չորրորդ նամակը (2 Կորնթացիներ 10, 1-13, 13), որը հայտնի է որպես Արցունքների նամակ^[201][202]։ Խոսքը միայն իր թշնամիների դեմ արդարանալու մեղայական բնույթի մասին չէ, այլ որ այն լի էր զգացմունքներով։

Հաստատ է այն փաստը, որ Պողոսը Եփեսոսում է մնում 2-3 տարի^[203]։ Գործքում պատմվող դեպքերի շարքում են նաև Պողոսի դիմադրությունը մի հրեա քահանայի յոթ որդիներին և այսպես կոչված «արծաթագործների խռովությունը»՝ ոմն Դեմետրիոսի կողմից դրդված մի ընդվզում, որին հաջորդեց Արտեմիս աստվածուհուն նվիրյալ ոսկերինչների ապստամբությունը։ Պողոսի քարոզը զայրացրել էր Դեմետրիոսին, որը Եփեսոսում Արտեմիսին նվիրված փոքրիկ արծաթե սրբավայրեր էր կառուցում՝ դրանով ապրուստի գումար վաստակելով։

Ժողովելով նրանց և նոյն արուեստի մասնագէտներին՝ ասաց. «Ո՛վ մարդիկ, դուք ինքներդ գիտէք, որ մեր շահը այս գործից է, և տեսնում էք ու լսում, որ ոչ միայն եփեսացիներից, այլև գրեթէ ամբողջ Ասիայի նահանգից այս Պօղոսը բազում ժողովուրդ համոզելով, դարձի է բերել՝ ասելով, թէ դրանք, որ ձեռքով են շինուած, աստուածներ չեն։ Եւ սրա վտանգն է ոչ միայն այն, որ մեր կողմը պիտի արհամարհուի, այլ նաև այն, որ Արտեմիս մեծ դիցուհու մեհեանը ոչինչ պիտի համարուի, այն աստիճան, որ պիտի քանդուի նաև մեծութիւնը նրա, որին ամբողջ Ասիան և աշխարհն է պաշտում»։

Դեմետրիոսի խոսքերը, Գործք Առաքելոց 19, 25-27

Գործքի պատմելաոճը և նկարագրածը տարբեր է պողոսյան նամակների ոճից, որի պատճառով որոշ ուսումնասիրողներ վստահ չեն դրանցում^[204]։ Ի հակադրություն դրա՝ ուրիշները, անգամ նշելով, որ այս փաստերը առկա չեն Պողոսի գրվածքներում, նրա նամակներում գտնում են առաքյալի՝ Եփեսոսում գտնված աղմկալից շրջանի հնարավոր հիշատակություններ^[205]։ Այն դժվարությունները, որոնց Պողոսը կարող էր հանդիպած լինել Եփեսոսում, ենթադրում են, որ առաքյալը կարող էր բանտարկված լինել այնտեղ։ Այս հավանականությունը կարևոր է ոչ միայն որպես կենսագրական փաստ, այլ նաև Պողոսի՝ Փիլիպինցիներին և Փիլեմոնին ուղղված նամակները թվագրելու և տեղագրելու համար, քանի որ դրանք գրվել են այն ժամանակ, երբ առաքյալը բանտարկված է եղել (Փիլիպինցիներ 1, 12-14; Փիլեմոն 1, 8-13)^[206][207]։

Սուրբ Պողոսին գրելիս պատկերող նկար: IX դ սկզբով թվագրվող մի տարբերակ Պողոսի ձեռագրերից: Նկարը ցույց է տալիս միջնադարյան մի հին ավանդույթ, ըստ որի ներկայացվում էր տեքստի հեղինակը: Համարում են, որ սա եվրոպական արվեստում սուրբ Պողոսին պատկերելու առաջին տարբերակներից է: Փորագրությունն ասում է. «S(AN)C(TU)S PAULUS» և «sedet hic scripsit» («նստած է այստեղ և գրում է»):

Հնարավոր չէ պնդել, թե Եփեսոսում գտնվելուց հետո Պողոսն անմիջապես մեկնել է Կորնթոս կամ առաջին անգամ անցել Լիրիկոյի Մակեդոնիայով՝ քարոզի մի կարճ այցի նպատակով։ Ամեն դեպքում Պողոսը եկել է Կորնթոս, որը հավանաբար նրա երրորդ այցելությունն է այդ քաղաք։ Երեք ամիս մնացել է Ակայայում^[208]։

Այդ շրջանում Պողոսը գրում է այն, ինչը մասնագետների մեծ մասի կարծիքով նրա հեղինակած վերջին պահպանված նամակն է՝ Թուղթ առ հռոմեացիներ՝ 55-58թթ.^{[Ն 9]}։ Այս նամակը Հռոմում քիրստոնեական համայնքի առկայության ամենահին վկայությունն է, և դրա կարևորությունն այնքան մեծ է, որ Բորնկամը այն անվանում է «Պողոսի կտակարան»^[209]։ Պողոսը ներկայացնում է Հռոմ այցելելու իր նախագիծը^[210], իսկ այնտեղից՝ մեկնումը դեպի Իսպանիա և Արևմուտք։

Այդ ընթացքում Պողոսը մտածում էր Երուսաղեմ վերադառնալու մասին։ Այդ ժամանակ հաջողեցրեց, որ դրա հեթանոսական եկեղեցիները Երուսաղեմի աղքատների համար նվիրատվություն անեն^[211][212]։ Երբ արդեն որոշել էր նավ նստել Կորնթոսում՝ Սիրիա գնալու մտադրությամբ, մի քանի հրեաներ նրա դեմ դավադրություն կազմակերպեցին, և Պողոսը որոշեց ցամաքով վերադառնալ՝ Մակեդոնիայով^[213]։ Բերեայի, Թեսաղոնիկեի, Դերեբեի և Եփեսոսի մի քանի աշակերտների ուղեկցությամբ նավ նստեց Փիլիպոսում՝ ուղղվելով դեպի Տրոադե^[214], ապա անցնելով Ասո և Միտիլենե^[215]։ Հասնելով Փոքր Ասիայի սահմաններին՝ նավարկեց մինչև Կոս կղզի, Ռոդ, Պատարա դե Լիսիս և Տիրո դե Ֆենիսիա, Տոլեմաիդա և Ցամաքային Կեսարիա^[216]։ Ցամաքով եկավ Երուսաղեմ, որտեղ նրան հաջողվեց բաժանել այդքան դժվարությամբ հավաքած նվիրատվությունը^[217]։

Թուղթ առ հռոմեացիներ 15-ից հայտնի է, որ Պողոսին անհանգստացնում էր իր վերադարձը Երուսաղեմ ինչպես հրեաների կողմից հետապնդվելու, այնպես էլ այն արձագանքի մտքից, որ Երուսաղեմի համայնքը կցուցաբերեր իր և իր կազմակերպած նվիրատվության հանդեպ^[218]։ Գործք Առաքելոցը զարմանալիորեն չի խոսում նվիրատվության բաժանման մասին, որը կարող է նշանակել, որ այն խնդրահարույց ավարտ է ունեցել, որում չի լուծվել Պողոսի քարոզչության հանդեպ Երուսաղեմի համայնքի ունեցած նախանձի խնդիրը^[219]։

Ձերբակալությունը և մահը

«Սորեգի արձանագրությունը» - հունարեն էպիգրաֆիկ վկայություն՝ գտնված 1871թ. Երուսաղեմում, որը թվագրվում է Ք.ա. I դ. վերջերով կամ Ք. հ.  I դ. սկզբներով: Խոսքը ոչ հրեաներին ուղղված մի նախազգուշացման մասին է, ըստ որի նրանց չէր թույլատրվում մտնել Տաճար, այլապես մահվան սպառնալիք կար: Արձանագրությունը ներկայումս գտնվում է Ստամբուլի ազգային հնագիտական թանգարանում, և հենց դրան էիր աշխատության մեջ հղում անում Հովսեփոս Փլավիոսը^[220]։ Այս վկայությունը կարելի է կապել Պողոսին արված մեղադրանքի հետ՝ Օրենքը խախտելու և մի քանի հույներ բերելով՝ Տաճարի սրբությունը պղծելու հարցում (Գործք 21, 27-28):

Պողոսի կյանքի վերջին շրջանի համար, որն ընդգրկում է նրա ձերբակալությունը Երուսաղեմում և նրա հայտնվելը Հռոմ, հիմք են հանդիսանում Գործք Առաքելոցի 21, 27-28, 31 հատվածները, թեև Գործքի հեղինակը չի խոսում Առաքյալի մահվան մասին։ Չնայած տարբեր հատվածների որոշ հեղինակներ ընդնում են, որ պատմությունը մանրամասնորեն չի համապատասխանում պատմականությունը պահպանելու չափանիշներին^{[221][222][223]}, այնուամենայնիվ նաև համարվում է, որ այն պարունակում է պատմական անառարկելի տվյալներ^{[224][225][226]}։

Հակոբոսը խորհուրդ է տալիս Պողոսին Երուսաղեմում գտնվելու ժամանակ իրեն պահել որպես բարեպաշտ և գործունյա հրեա^[227], և Պողոսը ընդունում է նրա խորհուրդը.սա հավաստի տեղեկություն է^[228]։ Երբ ավարտին է մոտենում վաթսունօրյա ծիսակարգի շրջանը, Ասիայի գավառից սերող մի քանի հրեաներ Տաճարի պարիսպների մոտ տեսնում են Պողոսին և նրան մեղադրում Օրենքը խախտելու ու մի քանի հույներ բերելով՝ Տաճարի սրբությունը պղծելու մեջ։ Փորձ են անում սպանելու նրան մի ընդվզման ժամանակ, որից ազատվում է, քանի որ Անտոնիայի ամրոցում գտնվող հռոմեական դատարանի դատավորը նրան ձերբակալելու հրաման է տալիս^{[Ն 10]}։ Տարվելով Սանեդրին՝ Պողոսը ինքնապաշտպանության է դիմում և վեճ առաջացնում փարիսեցիների ու փիլիպինցիների միջև, քանի որ վերջիններս չէին հավատում հարությանը, մինչդեռ փարիսեցիները հավատում էին^[229]։ Այնուհետև, հրեաները դավադրություն են կազմակերպում Պողոսին սպանելու համար, սակայն դատարանը նրա մոտ է ուղարկում հրեական նահանգի դատախազ Մարկո Անտոնիո Ֆելիքսին, որի առաջ Պողոսը կրկին արդարացնում է ինքն իրեն։ Դատախազը հետաձգում է դատը և Պողոսին երկու տարի թողնում բանտում^[230]։ Բորնկամը գտնում է, որ ինչպես Պողոսի տեղափոխությունը Ծովային Կեսարիա^[231], այնպես էլ նրա դատի հետաձգումը պատմական քննադատության տեսանկյունից վստահելի տվյալներ են^[232]։ Գործը վերաքննվում է հաջորդ դատախազի՝ Պորցի Ֆեստոյի գալուց հետո։ Կեսարին դիմած լինելու համար Պողոսը ուղարկվում է Հռոմ^[233]։ Պողոսի կյանքի ավանդական ժամանակագրությունը Փիլիպեցիներին ու Փիլեմոնին ուղղված նամակները համարում է Ծովային Կեսարիայում գերության մեջ գտնվելու կամ Հռոմում ձերբակալված լինելու ժամանակ գրված գործեր^[234]։

Որպես բանտարկյալ^[235] Հռոմ կատարած վտանգավոր ճամփորդությունից կարելի է արժանահավատ որոշ տվյալներ իմանալ, այդ թվում՝ ճամփորդության տևողությունը, նրան ուղեկցելը և Մալթայում տեղի ունեցած հարկադիր կալանքը, որը կարող է ձգված լինել մինչև երեք ամիս^[236]։

Գործք Առաքելոցը Պողոսի Հռոմ գալուն մեծ կարևորություն է տալիս պատմականության տեսանկյունից.նրա համար դա նշանակում էր Հիսուսի կողմից նախապես կանխատեսվածի իրականացում, այսինքն՝ Սուրբ Գրքում գրվածը հասցվում էր բոլոր ազգերին^[237]։ Որոշ հետազոտողներ մատնանշում են հստակ հեգնանք Պողոսի գալուստը Հռոմ նկարագրելու հարցում.դա չի եղել կամովի, որը դեռևս մեկ տասնամյակ առաջ ապարդյուն փորձում էր, այլ նա եկել է որպես Կեսարի բանտարկյալ, որով հռոմեացիները դարձել են Կայսրությունում Սուրբ Գրքի տարածման անուղղակի գործակալներ^[238][239]։

Պողոսի կյանքի վերջին շրջանը արվեստի տարբեր արտահայտությունների առարկա է հանդիսացել։ Ձախից՝ Պողոս առաքյալի դատավարությունը (1875), Նիկոլայ Բոդարյովսկի, յուղաներկ կտավի վրա, պահպանվում է Ուժգորոդի Տարածաշրջանայի արվեստի թանգարանում, Ուկրաինա։ Այունհետև՝ Սուրբ Պողոսը բանտարկված (1627), Ռեմբրանդ, յուղաներկ կտավի վրա։ Ապա՝ Սուրբ Պողոսը նավի վրա (1654), Կլաուդիո դե Լորենա։ Աջից՝ Սուրբ Պողոսը Մալթայում (1600), Ադամ Էլշայմեր, յուղաներկ պղնձի վրա, պահպանվում է Լոնդոնի Ազգային պատկերասրահում։

Սուրբ Պողոսի գլխատումը (1887), հեղ.՝ Էնրիկե Սիմոնետ։ Ստորագրված Հռոմում՝ աշխատանք այնուհետև հեղինակի հոր կողմից նվիրաբերվել է Մալագայի եկեղեցուն, որտեղ էլ ներկայումս կարելի է տեսնել այն:

Հռոմում Պողոսի գերությունը, որը համարվում է հավաստի փաստ, տևել է երկու տարի, որի ընթացքում նա բանտարկված չի եղել, այլ ազատությունը սահմանափակող հսկողության ներքո է գտնվել^{[240][241][242]}։

Հարցերից մեկը, որի վերաբերյալ հստակ բացաատրություն չկա, այն է, որ արդյոք Հռոմում տնային կալանքից հետո Պողոսը ազատ է արձակվել և մեկնել մեկ այլ ճամփորդության (օրինակ, իրականացրել է Իսպանիա մեկենլու իր ծրագիրը), թե հենց այնտեղ էլ մահացել է։ Այս վարկածին նպաստում են Կլեմենտեի առաջին նամակը և Մուրատորիայի կանոնագիրքը^[243][244]։ Ներկայումս հակված են այս տվյալները համարել ոչ բավականաչափ հավաստի^[245]։ Խելամիտ է մտածել, որ 80թ. Գործք Առաքելոցը ավարտած հեղինակը իմացած լինի, թե ինչ վախճան է ունեցել Պողոսը։ Եթե Պողոսը ազատված լիներ, ապա դրա մասին գրքում կնշվեր, սակայն նման տեղեկություն չկա^[246]։ 2013թ. հունիսի 25-29 Սուրբ Ֆրուկտոսոյի անվա բարձրագույն գիտությունների համալսարանի^[247] կողմից մի սեմինար կազմակերպվեց , և կրկին քննարկման առիթ եղան Առաքյալի կյանքի վերջին տարիները, նրա հաջորդական համարումը որպես հավատուրաց հրեա և նրա հնարավոր աքսորը Իսպանիա։ Եվ նրանք, ովքեր կարծում են, որ Պողոսը եկել է Տարրակո, և նրանք, ովքեր գտնում են, որ երբևէ չի եկել, ընդունում են, որ ներկա պահին հնարավոր չէ գալ հստակ եզրակացության թեմայի վերաբերյալ^[248], թեև ըստ Կատալոնիայի Աստվածաբանական ֆակուլտետի դեկան և Նոր Կտակարանի դասախոս Արմանդ Պիուգ ի Տառեխի գոյություն ունեն պատճառներ, ըստ որոնց կարել է հաստատել, որ Պողոսը առաքելություն է իրականացրել դեպի Տառագոնա ցավոտ պայմաններում՝ արտաքսյալի իր կարգավիճակի պատճառով^[249]։

Ի հակադրություն սրա՝ ինչպես դավաճանության ավանդությունը, այնպես էլ պատմական քննությունները համընկնում են՝ ցույց տալով, որ Պողոսի մահը տեղի է ունեցել Հռոմում՝ Ներոնի կառավարության ժամանակ, և դաժան բնույթ է կրել^{[250][251][Ն 11]}։

Դեռևս Անտիոքի Իգնասիոն է ցույց տալիս Պողոսի նահատակությունը եփեսոսցիներին ուղղաված իր նամակում՝ գրված հավանաբար 2-րդ դարի առաջին տասնամյակում^[252]։ Թվականի վերաբերյալ երկու տարբերակ կա՝ Պողոսը մահացել է նույն դարաշրջանում, ինչ Պետրոսը (64թ.) կամ էլ քիչ ավելի ուշ (67թ.)^[253]։ Այս ամենով հանդերձ՝ Ներոնի կառավարությունը ձգվել է 54-68թթ., և հեղինակների մեծ մասը հակված են նշելու, որ Առաքյալի մահը տեղի է ունեցել Եվսեբիոս Կեսարացու հիշատակությունից առաջ, ավելի կոնկրետ՝ 58թ.^{[108][254][255]} կամ էլ 60թ.-ի սկզբներին^[256]։

Եվսեբիոս Կեսարացին նկարագրում է, որ «գրանցված է, որ Պողոսը գլխատվել է հենց Հռոմում, և որ Պողոսը խաչվել է Ներոնի օրոք»:"^[257]

Տերտուլիանոսը գրում է, որ Պողոսը արժանացել է միևնույն մահվան, ինչ Հովհաննես Մկրտիչը, որը գլխատվել է.

Ինչ երջանիկ է քո եկեղեցին, որում առաքյալները հեղեցին քո ողջ վարդապետությունը իրենց արյան հետ։ Որտեղ Պողոսը նվաճեց այնպիսի մի մահ, ինչպիսին Հովհաննեսինն էր (Մկրտչինը)^[258] Կ

Կորնթացի Դիոնիսոսը հռոմեական եկեղեցուն ուղղված մի նամակում (166-174 d.C.) հայտարարում է, որ Պողոսը և Պետրոսը նահատակվել են Իտալիայում^[259][260]։ Եվսեբիոսը նույնպես մեջբերում է Դիոնիսոսի խոսքերը։ Լակտանտիոսը իր աշխատության մեջ՝ Հալածյալների մահվան մասին (318 d.C.), գրում է հետևյալը.

Նա [Ներոնը] առաջինն էր, որ հետապնդեց Աստծո ծառաներին։ Նա խաչեց Պետրոսին և սպանեց Պողոսին^[261]։

Սուրբ Հիերոնիմոսը իր աշխատության մեջ՝ De Viris Illustribus (392 d.C.), նշում է, որ «Պողոսը գլխատվել է Ներոնի կառավարման 14-րդ տարում և թաղվել է Հռոմի Օստիա կոչվող ճանապարհին»^[262]։

160թ. գրված աստվածաբանական տեքստը, որը հայտնի է Գործք Պողոս առաքյալի անունով, նշում է, որ Պողոսի մահը տեղի է ունեցել գլխատման ճանապարհով^[263]։

Գերեզմանն ու պաշտամունքը

Սուրբ Պողոսի տաճարը, Ըստ հիմունքների ենթադրվում է, որ տաճարը կառուցվել է այն վայրում, որտեղ ննջում են Առաքյալի մնացորդները:

Պողոսի գերեզմանը Սուրբ Պողոսի տաճարում

Փաստագրված է այն ուղին, թե ինչպես շուտով սկսվեց Պողոսի պաշտամունքը Հռոմում, և ինչպես հետագայում դա տարածվեց եվրոպական և հյուսիսաֆրիկյան տարածքներում^[264]։

Հռոմում Պողոսի մահվան հետ կապված ամենավաղ աղբյուրների թվում են Օստիենսիս ճանապարհի վրա գտնվող նրա գերեզմանի վկայությունը՝ գրված հոգևորական Կայուսի կողմից II դ. վերջերին կամ III դ. սկզբներին, և IV դ. եկեղեցական մի օրացույց նահատակների թաղման մասին։

Ես կարող եմ ձեզ ցույց տալ Առաքյալների հաղթանակները. եթե գնաք Վատիկան կամ Օստիենսե մայրուղի, կհանդիպեք այս Եկեղեցու հիմնադիրների հաղթանակները։

Կայուս, գրի առված Եվսեբիոս Կեսարացու կողմից, Դավաճանության պատմություն II, 25:7

Ինչպես նաև, Աբդիաս Բաբելոնցու Պողոսի կիրքը (VI դ.) աշխատությունը նշում է, որ Առաքյալի գերեզմանը «գտնվում է քաղաքից դուրս […], Օստիենսե մայրուղու երկրորդ մղոնի վրա», ավելի կոնկրետ՝ «Լուսինայի ագարակում», որտեղ ավելի ուշ կառուցվում է Սուրբ Պողոսի տաճարը^[265]։

V դ. Մարսելոյի առաքելական տեքստը, որը հայտնի է Գործք Պողոսի և Պետրոսի անունով, նշում է, որ Պողոսի նահատակությունը տեղի է ունեցել գլխատման եղանակով Ասկե Սլավիեում՝ Լավրենտինա մայրուղում, գլխին եռակի հարվածով, որի հետևանքով առաջացել են ջրային երեք ուղիներ։ Այս տեղեկությունը կապ չունի նախորդների հետ և ուշացած է, որի պատճառով էլ այն լեգենդի բնույթ է կրում։

2002թ.-ից սկսած Սուրբ Պողոսի տաճարում իրականացված մի շարք պեղումների արդյունքում Վատիկանի մի խումբ հնագետներ 2006թ. տաճարի ամենամեծ զոհասեղանի տակ հայտնաբերեցին մարդկային ոսկորների մնացորդներով լցված մի դագաղ։ Գերեզմանը թվագրվում է մոտավորապես 390թ.: Ածխածնի միջոցով վաղեմությունը չափելու տեխնիկայով հնարավոր եղավ սահմանել, որ ոսկրային մնացորդները թվագրվում են I կամ II դար։ 2009թ. հունիսին Հռոմի պապ Բենեդիկտոս XVI-ը հայտարարեց մինչև այդ իրագործված հետազոտությունների արդյունքները և արտահայտեց իր այն համոզմունքը, թե ըստ մնացորդների, տեղադրվածության ու թվագրության հնարավոր է ենթադրել, որ խոսքը Առաքյալի գերեզմանի մասին է^{[266][267][268][269]}։

Պողոս առաքյալի արժևորումները

Ինչպես կյանքի ընթացքում, այնպես էլ հաջորդող սերունդների շրջանում Պողոս Տարսոնցու կերպարը և հաղորդագրությունը քննարկման առիթ են եղել, առաջացրել են ընդգծված հակասությունների պարունակող դատողություններ և խթանել են ծայրահեղ արձագանքներ^[270]։ Ըստ էության, անգամ Հռոմի Կլեմենտեն է ենթադրել, որ Պողոսը մահվան է դատապարտվել «խանդի և նախանձի պատճառով»^[271]։

Պոլիկարպո Էսմիրինացի, առաքելական այն հայրերից մեկը, որն իր հիացմունքն արտահայտեց Պողոսի հանդեպ: Սուրբ Պոլիների նոր եկեղեցի, Ռավեննա, 526թ:

Մի կողմից I և II դարերի երեք հայրեր՝ Հռոմի Կլեմենտեն, Անտիոքի Իգնասիոն (հատկապես իր Նամակ հռոմեացիներին աշխատությունում) և Էսմիրինայի Պոլիկարպոն (en su Թուղթ առ Փիլիպեցիներ գործում) խոսում են Պողոսի մասին և հայտնում իրենց հիացմունքը^[272]։ Պոլիկարպոն նշում է, որ հնարավոր չէ անգամ մոտենալ «օրհնյալ ու փառահեղ Պողոսի իմաստնությանը».

«Քանզի ոչ ես, ոչ էլ ինձ նման ուրիշ մեկը չի կարող մրցել օրհնյալ ու փառահեղ Պողոսի իմաստնության հետ, որը , ապրելով մեր շարքերում՝ այն ժամանակվա մարդկանց ներկայությամբ, հստակ կերպով ուսուցանեց ճշմարտության խոսքը, և բացակա լինելով հետագայում՝ ձեզ նամակներ գրեց, որոնք կարդալով, եթե խորանաք դրանք մեջ, կկարողանաք կարգավորել ձեզ տրված հավատը […]»:

^[273] Պոլիկարպո Էսմիրինացի, Թուղթ առ Փիլիպեցիներ III

Մյուս կողմից՝ նախնական Եկեղեցու հրեաքրիստոնեական ուղղվածությունը հակված էր դիմադրել Պողոսին, որին համարեց Հակոբոսի և Պետրոսի, Երուսաղեմի եկեղեցու առաջնորդների թշնամի^[274]։ Այստեղից է, որ այնպիսի ուսումնասիրողներ, ինչպիսին է Բորնկամը, մեկնաբանում են, որ Պողոսի երկրորդ թուղթը՝ 100-150թթ. թվագրվող մի նամակ, որոշակի «զգուշավորություն» է արտահայտում պողոսյան նամակների հանդեպ։

Եկեղեցու հաջորդական հայերը կտրուկ կերպով պաշտպանեցին ու կիրառեցին Պողոսի նամակները։ Իրենեո դե Լիոնը IIդ. վերջերին և տարբեր եկեղեցիներում առաքելականության տարածման առիթով նշեց Պողոսին Պետրոսի հետ միասին որպես Հռոմի եկեղեցու հիմնասյուներ^[275]։ Ի հակադրություն ծայրահեղությունների՝ ինչպես հակապողոսյան հրեաների, այնպես էլ գնոստիկների, ինքը Իրենեոն առաջ քաշեց իր տեսակետը, ըստ որի համաձայնություն գոյություն ունի կտակարանների, Գործք առաքելոցի, պողոսյան նամակների ու հրեական գրվածքների միջև.

Տիրոջ խոսքերին դեռևս պիտի ավելացնենք Պողոսի խոսքերը, ուսումնասիրենք նրա մտածելակերպը, բացահայտենք առաքյալին, պարզաբանենք այն ամենը, ինչը սխալ մեկնություն է ստացել հերետիկոսների պատճառով, որոնք նվազագույնս անգամ չեն հասկանում այն ամենից, ինչ ասել է Պողոսը, ցույց տանք նրանց խելագարության հիմարությունը և ապացուցենք, որ նրանք հատկապես Պողոսից սկսած, որից դուրս են բերում իրենց առարկությունները մեր դեմ, ստախոսներ են, մինչդեռ առաքյալը՝ ճշմարտության պատվիրակը, ամենը սովորեցրել է համաձայն ճշմարտության քարոզի […]:

^[276] Իրենեո դե Լիոն, Հակառակորդ հերետիկոսները IV, 41, 4 Պողոս Տարսոնցու ազդեցության գագաթնակետը Եկեղեցու հայրերի շրջանում թերևս տեղ է գտել Ավգուստին դե Հիպոնիայի աստվածաբանության մեջ, մասնավորապես՝ պելագիանիզմի դեմ^[277]։ Պողոսի կերպարի և գործի արժևորման նկատելի տարբերությունները շարունակվեցին ժամանակի ընթացքում, և դրանք կարելի է ամփոփել Ռոմանո Պեննայի խոսքերով.

Սուրբ Հովհան Ոսկեբերանը նրան վեր էր բարձրացնում շատ հրեշտակներից ու հրեշտակապետերից (cf Paneg. 7,3), Մարտին Լութերը գտնում էր, որ նրա քարոզներից ավելի համարձակ բան չկա աշխարհում (cf Tischr. 2,277), իբերյան մի հերետիկոս՝ Միգեսիոն, անգամ հայտարարում էր, որ նրա մեջ է վերածնվել Սուրբ Հոգին, իսկ XX դարասկզբի մի ուսումնասիրող նրան համարում էր քրիստոնեության երկրորդ հիմնադիր (W. Wrede). Այլ սահմանումներ ավելի սովորական են, ինչպես՝ «ամենամեծ առաքյալ», «տասներեքրերոդ առաքյալ», «Եզակիից հետո առաջինը» կամ, ավելի պարզ՝ «բաժակ ընտրության» (որը Դանտեն, Դժոխք 2,28, վերցնում է Գործքից 9, 15)^[278]

Ռ. Պեննա

Պողոսի գրվածքների վերաբերյալ Մարտին Լութերի, Ժան Կալվինի արած մեկնաբանությունները մեծ ազդեցություն ունեցան XVI դարի բողոքական Ռեֆորմացիայի վրա։ XVIII դարում պողոսյան նամականին ոգեշնչման աղբյուր հանդիսացավ Անգլիայում Ջոն Վեսլիի շարժման համար։ XIX դարում վերածնվեց Պողոսի հանդեպ հայտարարված թշնամանքը։ Այդ հարցում թերևս ամենադաժանը Ֆրիդրիխ Նիցշեն էր իր Հակաքրիստոսը աշխատության մեջ^[279],։ որտեղ նա Պողոսին և քրիստոնեական առաջին համայնքներին մեղադրում է Քրիստոսի հաղորդագրությունը ամբողջությամբ աղավաղելու մեջ.

«Նոր բարու» մոտ անմիջապես առաջացավ ամենավատ միտքը. Պողոսի մոտ […] Կյանքը, օրինակը, դոկտրինան, մահը, զգացմունքը և ամբողջ կտակարանի իրավունքը, այս ամենը դադարեց գոյություն ունենալ, երբ այս կեղծավորը ատելությունից դրդված հասկացավ, որ ինքը միակն էր, որ կարող էր օգտագործել այն։ Ոչ մի իրականությունը, ոչ մի պատմական ճշմարտությունը […] Պարզապես ջնջեց քրիստոնեության երեկը, դրա նախորդ օրը, հորինեց «նախնական քրիստոնեության» մի պատմություն […] Ավելի ուշ Եկեղեցին կեղծեց անգամ մարդկության պատմությունը՝ այն դարձնելով քրիստոնեության նախապատմություն...

Ֆրիդրիխ Նիցշե, Հակաքրիստոսը, 42^[280]

Պոլ դը Լագարդը, որը քարոզում էր «գերմանական կրոն» և «ազգային եկեղեցի», այն ամենը, ինչը նա համարում էր «քրիստոնեության վնասակար ազդեցություն» վերագրեց այն հանգամանքին, որ «մի բացարձակապես անմրցունակ մարդու (Պողոսին) հաջողվեց ազդել եկեղեցու վրա»^[281]։ Հակատիպոդներում՝ Կառլ Բարտի դիալեկտիկական աստվածաբանության մեջ, ազգայնականության դեմ պայքարող մի ինտելեկտուալ պայքար ծագեց շվեյցարացի այս աստվածաբանի 1919թ. Թուղթ առ հռոմեացիների վերաբերյալ արված մի մեկնաբանության հետևանքով^[282]։

Հաշվի առնելով այս ամենը՝ Ռայմոնդ Է. Բրաունը կանխատեսում է երկու միտում. (1) Պողոսի վերաբերյալ որոշակի անախրոնիկ հեռանկարների զարգացման միտում և (2) բոլոր այն դիրքորոշումների ծայրահեղացում, որոնք կարող էին գոյություն ունեցած լինել քրիստոնեական առաջին համայնքներում^[283]։ Պողոսյան քրիստոնեության և Հակոբոսի ու Պետոսի հրեաքրիստոնեության միջև եղած տարբերություններից այն կողմ պետք է նկատել, որ նրանք միևնույն հավատն են դավանել^[284]։ Պողոսի երկրորդ նամակը գրելու տարեթիվն արդեն իսկ թույլ է տալիս ենթադրել, որ նախնական քրիստոնեության տարբեր հոսանքների միջև գոյություն ունեցող տարակարծությունները առաջ չբերեցին ներքին բազմազանություն, որի շնորհիվ ամրապնդվեց Աստվածաշունչը^[285]։

Պողոսյան թեմաներ

Փրկությունը

Փրկության աստվածաբանությունը Պողոսի պաշտպանած հիմնական թեմաներից է^[286]։ Պողոսն ուսուցանում էր, որ քրիստոնյաները փրկվել են Օրենքից ու մեղքից Հիսուսի մահվան ու հարության շնորհիվ^[286]։ Նրա մահը քավություն էր, քանի որ Հիսուսի արյամբ խաղաղություն հաստատվեց Աստծո և մարդու միջև^[286]։ Կնքման միջոցով քրիստոնյան ստանձնում է իր դերը Հիսուսի մահվան և մահը հաղթահարելու գործում՝ այդպիսով ստանալով Աստծո որդու մի նոր կարգավիճակ^[286]։

Պողոսն Աթենքում աղոթելիս,
Սաքսոնիայի Վայս-գիմնազիայի պատի վրա գտնվող նկար

Կապը հուդայականության հետ

Տարսոնցի Պողոսի արձանը Սուրբ Պետրոս եկեղեցում

Պողոսը հրեա էր, Գամաղիելի դպրոցից, փարիսեական ծագման անունով, որի մասին խոսում էր հպարտությամբ (Փիլիպեցիներ 3:5)։ Նրա պատգամի գլխավոր կետն այն էր, որ հեթանոսները հրեաների պես կարիք չունեն թլպատության (1Կրոնթացիներ3:2), իրականում նրա ուսուցանության մեծ մասը շեշտը դնում էր հեթանոսների վրա, որպեսզի վերջիններս հասկանային, որ իրենց փրկությունը կախված չէ հրեաների ծեսերը նմանակելուց, քանի որ, ի վերջո, ինչպես հրեաները, այնպես էլ հեթանոսները աստվածային բարեգթության շնորհիվ փրկված են [բնականաբար, աստվածային բարեգթության կարելի է հասնել Հավատի շնորհիվ]։ Այնուամենայնիվ, ժամանակակից ուսումնասիրողները վիճաբանում են այն հարցի շուրջ, թե արդյոք Պողոսը խոսում է հավատի, հավատարմության, թե Քրիստոսի մասին, արդյոք նա նկատի ունի բոլոր դեպքերում Քրիստոսին հավատալը փրկության հասնելու համար, թե որոշ դեպքերում խոսքը Քրիստոսի՝ մարդկանց հանդեպ հավատարմություն դրսևորելու մասին է^[287]։

Նա առաջինն էր, որ հասկացավ, որ Հիսուսի՝ Իսրայելում սկսված փրկության հաղորդագրությունը տարածվում է բոլոր արարածների վրա՝ անկախ նրանց ծագումից։ Սավուղի համար Հիսուսի հեթանոս հետևորդները չպիտի հետևեն Թորայի (օրենք) հրահանգներին, որոնց բացառապես Իսրայելի ժողովրդի համար են։ Եվ այսպես՝ Երուսաղեմի խորհրդում (Գաղատացիներ 2:7-9) հաստատվում է, որ հեթանոսները միայն պիտի հետևեն հեթանոսների կարգադրություններին (որոնք հուդայականության մեջ հայտնի են որպես նոյյան կարգադրություններ; Գործք 21:25; Տալմուդ, Սանեդրին 56ա և բ)։

Պողոսի դասերից շատերը՝ ուղղված հեթանոս ժողովրդին, սխալ հասկացվեցին և սխալ մեկնաբանվեցին (2Պետրոս 3:15-16)։ Որոշ հրեաներ մի կողմից մեկնաբանեցին, որ Պողոսը ուսուցանում էր հրաժարվել Մովսեսի օրենքից (Գործք 21:28; Գործք 21:21), որը հաստատ չէր, և որ հենց ինքը ստիպված եղավ չհետևել դրան (Գործք 25:8; Գործք 21:24,26)։ Մյուս կողմից՝ կային հեթանոսներ, որ մեկնաբանում էին, թե շնորհների միջոցով փրկությունը իրենց թույլ է տալիս մեղք գործել, որին նույնպես նա չհետևեց (Հռոմեացիներ 6:15)։

Վերջին շրջանում մի քանի հետազոտողներ, ինչպիսիք են Կրիստեր Ստենդալը, Լոյդ Գաստոնը, Ջոն Գ. Գագերը, Նեյլ Էլիոթը, Վիլյամ Ս. Կամպբելը, Ստենլի Կ. Սթոուերսը, Մարկ Դ. Նանոսը, Պամելա Այզենբաումը, Պաուլա Ֆրեդրիկսենը, Կարոլինե Ջոնսոն Հոդջը, Դեյվիդ Ջ. Ռուդոլֆը, իսկ Իսպանիայում՝ Կառլոս Ա. Սեգովիան, պաշտպանել են այն վարկածը, որ Պողոսը չի ձգտել ոչ հաղթահարել, ոչ էլ բարեփոխել հուդայականությունը, այլ Քրիստոսի միջոցով Իսրայելում ընդգրկել հեթանոսներին՝ առանց նրանց ստիպելու հրաժարվել հեթանոսի իրենց կարգավիճակից^[288][289]։ Այս մեկնաբանությունը ստացել է «նոր արմատական մոտեցում Պողոսի հանդեպ» անունը և հակադրվում է ինչպես նրա քրիստոնեական ավանադական մեկնությանը, այնպես էլ Ջեյմս Դ.Գ. Դանի և Նիկոլաս Թոմաս Ռայթի այսպես կոչված «նոր հեռանկար Պողոսի վերաբերյալ» տեսությանը՝ ըստ որի Պողոսը նպատակ է ունեցել բարեփոխել հուդայականությունը^[290]։

Կանանց դերը

Տիմոթեոսին ուղղված առաջին նամակի մի հատված, որ ավանդաբար վերագրվում է Պողոսին, շատ անգամներ է կիրառվում որպես Աստվածաշնչում տեղ գտած իշխանության գլխավոր աղբյուր, ըստ որի կանանց պետք է արգելել հաղորդակցության կարգին մասնակցել, ինչպես նաև քիրստոնեության մեջ առաջնորդության և ղեկավարման այլ տարբեր դերեր ստանձնել։ Տիմոթեոսի նամակը նաև շատ անգամներ օգտագործվել է շատ եկեղեցիների կողմից, որպեսզի կանանց արգելվի ձայնի իրավունք ունենալ եկեղեցական հարցերում և հասարակության մեջ ուսուցողի դեր ստանձնել, նաև՝ առաքելական աշխատանք իրագործելու իրավունք ունենալ^[291]։

11 Կին արարածը թող ուսանի լռութեամբ, կատարեալ հնազանդութեամբ։

12 Եւ ես թոյլ չեմ տալիս, որ կին արարածը ուսուցանի կամ էլ խօսքով իշխի տղամարդու վրայ, այլ թող լուռ մնայ

13 որովհետև նախ Ադամը ստեղծուեց և ապա՝ Եւան։

14 Եւ Ադա՛մը չխաբուեց, այլ կի՛նը խաբուեց և յանցանք գործեց։

1 Տիմոթեոս 2, 11-14^[292]

Այս հատվածը կարծես ասում է, որ կանայք եկեղեցում տղամարդկանց գերազանցող ոչ մի դեր չպիտի ունենա^[293]։ Կասկածելի է այն, որ նաև արգելում է կանանց ուսուցանել այլ կանանց կամ երեխաներին, քանի որ անգամ կաթոլիկ եկեղեցիները, որոնք արգելում են կանանց քահանայությունը, թույլ են տալիս, որ աբբայուհիները դասավանդեն և իշխողի դեր ստանձնեն մյուս կանանց հանդեպ։ Նշված հատվածի ցանկացած մենկություն պետք է բախվի այս խոսքերի աստվածաբանական, տեքստաբանական, շարահյուսական և բառային իմաստները վերլուծելու դժվարությանը^[294]։

Աստվածաբան Դանիել Կիրկը գտել է հին եկեղեցում կանանց զբաղեցրած մի շատ կարևոր դեր, ինչպես օրինակ, երբ Պողոսը գովաբանեց Ֆիբեին որպես սարկավագ^[295] կատարած աշխատանքի համար, ինչպես նաև Յունիային^[296], որին որոշները համարում են Նոր կտակարանում առաքյալներ նշած միակ կին արարած^[297][298]։ Կիրկը նշում է վերջին ուսումնասիրությունների մասին, որոնք ոմանց հանգեցրին այն եզրակացության, որ 1 Կորնթացիներ 14, 34 հատվածը^[299], որտեղ կանանց պարտադրվում է «լուռ մնալ եկեղեցում», ավելացվել է հետագա այլ հեղինակի կողմից, և որ դա չի եղել կորնթացիներին ուղղված Պողոսի նամակի բնօրինակում։ Այլ մասնագետներ, ինչպես Ջիանկարլո Բիգուցին, ենթադրում են, որը Կրոնթացիներում Պողոսի կողմից կանանց հանդեպ դրված սահմանափակումը իսկական է, սակայն կիրառելի է հարցեր տալու և զրուցելու արգելքի տեսանկյունից, և ոչ թե որպես կանանց խոսելը սահմանափակող արգելք, քանի որ 1 Կորնթացիներ 11, 5 հատվածում^[300] Պողոսը հաստատում է կանանց մարգարեացման իրավունքը^[301]։

Փոխակերպումը Դամասկոսի ճանապարհին,հեղ.՝ Կարավաջիո, գտնվում է Հռոմի Սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցում

Կիրկի՝ ավելի ընդգրկուն տեսության երրորդ օրինակը Գաղատացիներ 3, 28 հատվածում է^[302]։ Հայտարարելով եկեղեցիների միջև բաժանումը, որը տարածված երևույթ էր ամբողջ աշխարհում՝ ավարտում է ընդգծելով, որ «...կային Նոր կտակարանիի կանայք, որոնք ուսուցանում էին և իշխանության իրավունք ունեին հին եկեղեցում, և որ այդ ուսուցումները և այդ իշխանությունը արգելված էին Պողոսի կողմից, և որ ինքը առաքյալը առաջարկում է աստվածաբանական մի պարադիգմա, որի շրջանակներում կանանց ենթարկության հաղաթահարումը սպասելի արդյունք է»:^[303]

Պողոսի խառնվածքն ու ժառանգությունը

Պողոսի խառնվածքն ու ժառանագությունը երևում են. 1. նրա կողմից հիմնած համայնքներում և համագործակցողների մոտ, 2. նրա նամակներում, 3. այսպես կոչված պսևոդոպողոսյան նամակներում, որոնք թերևս առաջացել են Առաքյալի շուրջ ստեղծված դպրոցում^[304]։ Հենց այդ ժառանգությունից էլ սկսվում է նրա հետագա ազդեցությունը։

Համայնքներն ու համագործակցողները

Պողոս Տարսոնցու համախոհներ համարվող Սիլասի և Ղուկաս ավետարանիչի իկոնոգրաֆիկ պատկերումները

Իր համայնքների ու համագործակցողների հետ Պողոսն օգտագործել է կրքոտ լեզու^{[305][306][307]}։ Թեսաղոնիկեցիներին գրում է, որ նրանք իր հույսը, իր ուրախությունը, իր թագը, իր հաղթանակն են^[308], փիլիպեցիներին ասում է, որ Աստված է վկա, թե ինչքան է նրանց սիրում Հիսուս Քրիստոսի անհատակ սիրով^[309], և որ նրանք ջահերի պես լույս էին տալու աշխարհում^[310]։ Կորնթոսի համայնքի անդամներին զգուշացնում է, որ նրանց հետ ներողամիտ չի լինի^[311] , սակայն ոչ նախքան նրանց պատմելը, թե ինչպիսի արցունքներով է գրել նրանց, որպեսզի իմանան, թե ինչ մեծ սեր է տածում նրանց հանդեպ^[312]։

Ենթադրվում է, որ Պողոսը եղել է մեծ ընկերասեր, քանի որ նրա նամակները ցույց են տալիս, թե ինչ հավատարմություն է նա ցուցաբերում մի ստվար թվով մարդկանց հանդեպ^[313][314]։ Տիմոթեոսը, Տիտոսը, Սիլասը՝ բոլորը պողոսյան թիմի մասն են կազմել՝ տարածելով նրա նամակներն ու պատգամները, երբեմն նաև դժվարին պայմաններում։ Քրիստոնյա ամուսիններ Ակյուղասն և Պրիսիկիլան, որոնք ընկերացել էին Պողոս Տարսոնցու հետ, կարողացան ոտքի հանել իրենց խանութը և նրա հետ Կորնթոսից մեկնել Եփեսոս, ապա գնալ Հռոմ, որտեղից նախապես վտարվեցին՝ Առաքյալի գալուստը նախապատրաստելու համար։ Վիդալը ենթադրում է, որ Եփեսոսում նրանք էին, որ մի վտանգավոր միջամտության միջոցով կարողացան ազատել Պողոսին^[315], որը Առաքյալը հիշատակում է գովասանքի խոսքերով.

Ողջունեցէ՛ք Պրիսկէին և Ակիւղասին՝ իմ գործակիցներին ի Քրիստոս Յիսուս, որոնք իմ անձի համար վտանգեցին իրենց գլուխը, և որոնցից միայն ե՛ս չէ, որ շնորհակալ եմ, այլև՝ հեթանոսների բոլոր եկեղեցիները։

Պողոս առաքյալ, Թուղթ առ հռոմեացիներ 16, 3-4

Նրանց է գումարվում նաև Ղուկասը, որը, ըստ ավանդության, նույնացվում է համանուն կտակարանի և Գործք առաքելոցի հեղինակի հետ։ Նրա անունը հիշատակվում է Պողոսի հետ համագործակցողների թվում^[316]։ Համաձայն Տիմոթեոսին ուղղված երկրորդ նամակի՝ նա Պողոսին ուղեկցել է մինչև վերջ (2 Տիմոթեոս 4, 11)^[317]։

Պողոսի իրական նամակները

Սուրբ Պողոսն իր նամակնները գրելիս, հեղ.՝ Վալենտին դե Բոլոնժ կամ Նիկոլաս Տուրնիեր, XVIIդ.

Պողոսի իրական նամակները Նոր կտակարանի մեջ մտնող գրվածքների մի խումբ են՝ բաղկացած հետևյալ գործերից^[318].

• Պողոս առաքյալի առաջին թուղթը թեսաղոնիկեցիներին
• Պողոս առաքյալի թուղթը փիլիպեցիներին
• Պողոս առաքյալի առաջին թուղթը կորնթացիներին
• Պողոս առաքյալի երկրորդ թուղթը կորնթացիներին
• Պողոս առաքյալի թուղթը գաղատացիներին
• Պողոս առաքյալի թուղթը Փիլիմոնին
• Պողոս առաքյալի թուղթը հռոմեացիներին։

Նամակների այս հավաքածուն եզակի է մի քանի առումով.

1. Որովհետև գիտական-գրական հետազոտությունների արդյունքում հաստատվել է, որ դրանց հեղինակը Պողոսն է^{[319][320][321][322]}։
2. Որովհետև դրանք շատ ավելի հին են, քան Նոր Կտակարանի մյուս գրքերը, գրվել են Հիսուս Նազովրեցու մահից հազիվ 20-25 տարի անց, և հետևաբար կարևոր են քրիստոնեության հիմքերը հասկանալու տեսնակյունից^[323]։
3. Որովհետև Նոր Կտակարանի ոչ մի այլ հեղինակ այդ աստիճանի ճանաչված չէ իր գրվածքներով^[324]։

Թեև նամակները քննում են կոնկրետ խնդիրներ, շատ հավանական է, որ այն համայնքները, որոնց ուղղված են այդ նամակները, պահպանել են դրանք և շուտով դրանցով կիսվել պողոսյան այլ համայնքների հետ^[325]։ Միանգամայն հավանական է ստացվում, որ I դարի վերջերին այս գրվածքները արդեն գոյություն են ունեցել որպես տեքստերի մի հավաքածու՝ իբրև պողոսյան դպրոցի աշխատանքի արդյունք, որ հավաքել ու ամբողջացրել են Առաքյալի ժառանգությունը^[326]։

Պսևդոպողոսյան նամակներ

Բացի Պողոսի նամակներից՝ գոյություն ունեն նաև մի շարք նամակներ, որոնք ներկայացվում են որպես նրա գործեր, սակայն որոնց ժամանակակից քննադատությունը, որը ճանաչում է հին արևելյան և հունական գործերի պսևդոգրաֆիկ տեսակները, վերագրում է Պողոսի հետ կապված տարբեր հեղինակների^[327][328]։ Խոսքը հետևյալ գործերի մասին է

• Պողոս առաքյալի երկրորդ թուղթը թեսաղոնիկեցիներին
• Պողոս առաքյալի թուղթը կողոսացիներին
• Պողոս առաքյալի թուղթը եփեսացիներին
• Պողոս առաքյալի առաջին թուղթը Տիմոթեոսին
• Պողոս առաքյալի երկրորդ թուղթը Տիմոթեոսին
• Պողոս առաքյալի թուղթը Տիտոսին։

Այն փաստը, որ նշված գործերը համարվում են պսևդոպողոսյան, ոչ թե նվազեցնում է Առաքյալի հեղինակությունը, այլ բարձրացնում այն^[329][330], քանի որ նշանակում է, որ մի «դպրոց»՝ հավանաբար արդեն իսկ Պողոսի շուրջ ձևավորված և նրա ժառանգությանը տիրապետող, Առաքյալին է վերագրել դրանց հեղինակը լինելու հանգամանքը, որպեսզի գրվածքները արժեք ունենան^[331]։

Պողոսյան աստվածաբանություն

Պողոս առաքյալը, հեղ.՝ Ռեմբրանդ, յուղաներկ կտավի վրա, գտնուվում է Վիեննայի Արվեստի և պատմության թանգարանում: Առաքյալի ձախ թևի տակ գտնվող գիրքը խորհրդանշում է պողոսյան նամակները

Պողոսյան աստվածաբանություն է կոչվում Պողոս Տարսոնցու ամբողջական մտածողությունը, որը զարգացել և փոփոխվել է հետագա մեկնաբանություններում։ Դժվար է հանրագումարի բերել Սուրբ Պողոսի աստվածաբանությունը։ Առաքյալի մտածողության համակարգման ցանկացած փորձի գլխավոր դժվարությունն այն է, որ նա համակարգված աստվածաբան չի եղել, որի պատճառով էլ ցանկացած դասակարգում կարծես ավելի շատ պատասխանում է մեկնաբանողի հարցերին, քան թե պողոսյան սխեմաների^[332]։

Երկար ժամանակ բանավեճը երկընտրանքի առաջ էր կանգնած։ Դասական լյութերական թեզի համաձայն՝ պողոսյան աստվածաբանության հիմնական թեման առանց Օրենքի հավատի արդարացումն է։ Այս թեզից սկսած՝ համարվում էր, որ պողոսյան ուսմունքում այդպիսով գտնվում է քրիստոնեական պատգամի կենտրոնական միջուկը։ XX դարում մեկ հավատի սկզբունքի օգտին եղած տեսակետը ընդգրկում էր Ռուդոլֆ Կառլ Բուլտմանին, ինչպես նաև նրա այնպիսի հետևորդների, ինչպիսիք են Էռնստ Կասեմանը^[333] կամ Գ. Բորնկամը^[334]։

Կաթոլիկ տեսակետի համաձայն՝ եթե անգամ արդարացումը պողոսյան պատգամի մաս է կազմում, ապա այն դրա միակ ու կենտրոնական միջուկը չէ։ Կաթոլիկ ավանդական փաստարկումը պնդում է, որ Աստված մարդուն «արդար հայտարարելուց» ավելի փոխակերպում է նրան՝ դրանով իսկ արդարացնելով^[335]։

Վերջին տարիներին բողոքական տարբեր հետազոտողներ, ինչպիսիք են Կրիստեր Ստենդալը^[336] , Էդ Փարիշ Սանդերս^[337][338] և Ջեյմս Դ.Գ. Դունը^[339] , քննադատեցին դասական լյութերական տեսակետը, որը բարեխղճությունից և ազատությունից բաղկացած քրիստոնեական հավատին հակադրում էր մովսեսյան պատգամների օրինականության ու գովաբանումից ազդված հրեական ենթադրությունը։ «Պողոսի աստվածաբանությունը գրելու» դժվարությունը ներկայացնելուց հետո Ջեյմս Դունը իր գրքում սխեմատիկ կերպով ներկայացնում է հետևյալը. Աստված և մարդկությունը – մարդկությունը արգելքի պայմանում – Հիսուս Քրիստոսի կտակարանը – փրկության սկիզբը – փրկության գործընթացը – Եկեղեցին – բարոյականությունը։

Կաթոլիկ հեղինակները (Լյուսիեն Սեռֆո^[340], Ռուդոլֆ Շնակենբուրգ^[341] և հատկապես՝ Ժոզեֆ Ա. Ֆիցմայեր) կենտրոնացրին Պողոսի աստվածաբանությունը Քրիստոսի վերաբերյալ նրա ունեցած մտածելակեպի շուրջ, մասնավորապես՝ նրա մահվան և հարության։ Ժ. Ֆիցմայերը քրիստոսաբանությունը համարում է պողոսյան աստվածաբանության կենտրոնը^[342]։ Նրա համար պողոսյան աստվածաբանությունը քրիստոսակենտրոն է, այսինքն՝ մի աստվածաբանություն, որի գլխավոր առանցքը Քրիստոսի մահն ու հարությունն են։ Այլ հեղինակներ, ինչպիսիք են Յոհակիմ Գնիլկան և Ջուզեպպե Բարբալիոն, խոսում են պողոսյան աստվածակենտրոնության մասին, որը նշանակում է, որ Պողոսի ամբողջ մտածելակերպը սկսվում է Աստծուց և վերադառնում Նրան^[343][344]։

Մյուս կողմից՝ պողոսյան իրական նամակների մի մանրամասն հետազոտություն թույլ է տալիս ենթադրել, որ Առաքյալի մտածելակերպը զարգացում է ապրել, և հետևաբար, հնարավոր չէ խոսել նրա քարոզի մեկ կենտրոնական ուղղվածության մասին^[345]։ Գ. Բարբալիոն ենթադրում է, որ Առաքյալը «աստվածաբանության նամականի» է գրել։ Այդտեղից է, որ Բարբալիոյի սխեմայում ժամանակագրորեն ներկայացվում է պողոսյան իրական 7 նամակներից յուրաքանչյուրի աստվածաբանությունը և ավարտվում հետևյալ գլխով՝ «Պողոսի աստվածաբանության համատեղությունը։ Կտակարանի հերմենևտիկան»^[344]։

Ըստ Ռ. Պեննայի՝ հակվածություն կա ընդունելու, որ Պողոսի մտածողության կենտրոնում «Քրիստոս-իրադարձությունն» է։ Քննարկումը հաջորդաբար անցում է դրա հետևանքներին (անթրոպոլոգիական, աստվածաբանական, եկեղեցական)։ Բրաունը ենթադրում է, որ բոլոր տարբերակները ներկայացնում են ճշմարտության միայն մի մասը, սակայն ծագում են Պողոսին նախորդող «վերլուծական դատողություններից»^[346]։

Գեղարվեստական պատկերումները

Պողոս Տարսոնցու պատկերը, թվագրվում է 380թ., հայտնաբերվել է Սուրբ Տեկլայի հռոմեական նկուղային պատկերասրահներում

Anania ridà la vista a san Paolo (Անանիասը վերականգնում է Սուրբ Պողոսի տեսողությունը), Պիետրո դե Կորտոնայի կտավը (1631թ.), գտնվում է Հռոմի Santa Maria della Concezione dei Cappuccini կոչվող վայրում

Ինչպես մյուս գլխավոր առաքյալներին, Պողոսին նույնպես լայնորեն պատկերել են արվեստում։ Հատկապես նրա փոխակերպման դրվագը պատկերել են իտալացի այնպիսի վարպետներ, ինչպիսիք են Պարմիջիանինոն (Վիեննայի Արվեստի և պատմության թանգարան), Միգել Անխելը (Վատիկանի Առաքելական պալատի Պողոսի անվան մատուռը) և Կարավաջիոն (Հռոմի Սուրբ Մարիամ աստվածածին եկեղեցին)։ Հաճախակի ընտրված այլ դրվագներից են Արեոպագի քարոզը (Ռաֆայել, Սիքստինյան մատուռ -նկարել է նաև Էլիաս մոգի մերժումը և Լիստրայի զոհաբերությունը), Դամասկոսի պարիսպներից իջնելը, նավաբեկությունը, օձերի տեսարանը, էքստազային վիճակը, բանտարկությունը և նահատակությունը^[347]։

Պողոսը սովորաբար չի հայտնվում Քրիստոսին իր կենդանության ժամանակ ճանաչած 12 առաքյալների պատկերման ժամանակ, սակայն շատ հաճախ նրան ներկայացնում են Սիմոն Պետրոսի հետ։ Այս դեպքում սովորաբար նրանց տարբերում են իրենց սիմվոլներով. Պետրոսի մոտ դրանք բանալիներն են, որոնք խորհրդանշում են նրա՝ Եկեղեցու ղեկավար ընտրվելը, իսկ Պողոսի դեպքում՝ թուրը, որը խորհրդանշում է նրա նահատակությունը, բացի Եփեսոսցիներին ուղղված նրա նամակի մի հատվածը խորհրդանշելուց. Սուրբ Հոգու թուրը, որն Աստծու խոսքն է^[348]։ Հաճախակի է նաև մի գրքի առկայությունը, որը ցույց է տալիս նրա՝ Նոր Կտակարանի տեքստերի մի մասի հեղինակը լինելու կարգավիճակը (թեև դա տարբերակում է նաև Պետրոսին և մյուս առաքյալներին)։ Երբեմն Պողոսին և Պետրոսին ներկայացնում են իբրև բանավիճող աստվածաբանների^[349][350]։

Նշումներ

1. Sin embargo, Murphy-O'Connor, profesor de Nuevo Testamento en la École Biblique et Archéologique Française de Jerusalén y especialista en Pablo de Tarso, apoya este dato y lo compatibiliza con el recuerdo de Tarso en la infancia. Según este supuesto, los padres de Pablo habrían sido víctimas de las expediciones devastadoras de Publio Quintilio Varo y sus legiones romanas en Siria. Vendidos como esclavos, su destino final habría sido Tarso. Según el supuesto de Murphy-O'Connor, Pablo «era galileo de nacimiento» (cfr. Murphy-O'Connor, Jerome. (2008). Pablo, su historia. Madrid: San Pablo. pp. 14-15. ISBN 978-84-285-3258-7.).
2. Las ejecuciones debían tener lugar fuera de la ciudad y exigían que los testigos por los cuales se había empezado la causa fueran también los primeros en tirar las piedras. Para poder tirar las piedras mejor y con más fuerza, se quitaban los mantos.
3. No se trata, pues, de Arabia saudí sino del reino nabateo, que alcanzaba por el sur hasta el Sinaí y cuya capital era Petra. A comienzos del siglo II se constituyó en la provincia romana de Arabia Pétrea.
4. Este dato es uno de los puntos considerados en la reconstrucción temporal de la vida de Pablo de Tarso. Aretas IV estuvo en guerra con Herodes Antipas, un aliado de los romanos, por lo que tradicionalmente se considera que recién tuvo injerencia sobre Damasco en los años 38 y 39, en tiempos del emperador Calígula, para finalmente ser muerto en el año 40. Según la opinión tradicional, el suceso relatado por Pablo se sitúa en ese intervalo. Sin embargo el dato podría no ser totalmente seguro porque, antes de la guerra con Herodes, Aretas colaboró con los romanos para contener sediciones judías. Por ejemplo, Flavio Josefo señaló que Aretas ayudó al procurador romano Publio Quintilio Varo en su campaña contra los judíos (Bell. 2,68). A cambio de este tipo de colaboración se le concedía a Aretas el control de la colonia nabatea que habitaba en Damasco. Por ello, Víctor M. Fernández sugiere que el episodio podría también situarse antes del año 36.
5. Antioquía de Siria fue la tercera ciudad en importancia del Imperio romano, después de Roma y Alejandría. Fue el enclave de más trascendencia en la vida de Pablo, base de su actividad misionera hacia el exterior. El río Orontes dotaba a Antioquía de acceso al mar Mediterráneo, medio que fue muy utilizado por Pablo en sus viajes. Fue Antioquía de Siria desde donde Pablo evangelizó el Asia Menor y Grecia y desde donde Osroena (zona neutra de encuentro entre los imperios romano y persa) sería alcanzada definitivamente por el cristianismo en el siglo siguiente.
6. En la Epístola a los romanos 1, 16, el Apóstol hablaría más tarde de un evangelio que trae la salvación, primero a los judíos y luego a los griegos.
7. La presunción se basa en que el relato del libro de los Hechos de los Apóstoles, cuya escritura se atribuye tradicionalmente a Lucas, comienza a utilizar el pronombre personal de la primera persona del plural, «nos» (Hechos 16,10-17).
8. En el siglo I, Éfeso era la cuarta metrópoli del Imperio romano, después de Roma, Alejandría, y Antioquía. Se estima que su número de habitantes se hallaba entre 180 000 y 250 000, según los autores. Era un centro estratégico para el comercio y las comunicaciones hacia Oriente.
9. Para la datación de esta carta, las opiniones se agrupan en dos tendencias generalizadas. Algunos autores sostienen que la Epístola a los romanos habría sido escrita hacia el año 58. Entre ellos se encuentran Joseph A. Fitzmyer («Carta a los Romanos», en: Comentario Bíblico San Jerónimo, Tomo IV, Madrid, 1972, página 102); R. Jewett (Dating Paul's Life; Londres, 1979); J.M. Cambier («La lettera ai Romani», en: Introduzione al Nuovo Testamento III; Roma, 1981, página 127); O. Michel (Der Brief an die Römer; Göttingen, 1978, página 1); U. Vanni («Romanos», en: Nuevo Diccionario de Teología Bíblica; Madrid, 1990, página 1700). Para otros, la Epístola a los romanos fue escrita hacia el año 55. Dan preeminencia a esta datación L. Alonso Schöckel («Carta a los Romanos», en: Bibleverse del Peregrino III; Bilbao-Estella, 1993, página 380); G, Barbaglio (Pablo de Tarso y los orígenes cristianos; Salamanca, 1989, página 32); G. Bornkamm (Pablo de Tarso, Salamanca, 2002, página 138); J. Becker (Pablo, el apóstol de los paganos; Salamanca, 1996, páginas 313-315); S. Vidal (Pablo, de Tarso a Roma; Santander, 2007, página 223); y S. Lyonnet (Nueva Bibleverse de Jerusalén; Bilbao, 1998, página 1646).
10. El tribuno sería Claudio Lisias, según señala el libro de los Hechos en varias ocasiones (Hechos 23, 26; Hechos 24, 7; Hechos 24, 22).
11. La decapitación era la forma de ejecución reservada para personas con la ciudadanía romana. El suplicio de la cruz, considerado degradante, se destinaba a quienes no eran romanos.

Ծանոթագրություններ

1. https://brewiarz.pl/czytelnia/swieci/06-29.php3 (польск.)
2. 1-19 // Գործք առաքելոց (հին հունարեն.)
3. Գործք առաքելոց (հին հունարեն.)
4. (Becker 2007, էջ 55:) «…solían llevar […] un segundo nombre…»
5. (Brown 2002, էջ 557:) «Junto con Jesús, Pablo ha sido el personaje más influyente en la historia de la cristiandad».
6. (Vidal García 2007, էջ 11:) «Obviamente, esa presencia de Pablo en el cristianismo de los orígenes no fue la de un simple testigo, sino la de un actor cualificado y, en varios aspectos, único».
7. (Fabris 1999)
8. 1 Corintios 9, 19-21.
9. 2 Pedro 3, 15-16.
10. 2 Corintios 11, 23-29.
11. (Bornkamm 2002, էջ 89:) «Pablo pasa por ser precisamente el apóstol de las naciones. De ningún otro misionero del cristianismo primitivo ha llegado hasta nosotros que apuntase tan lejos y que se propusiese llevar el evangelio hasta los confines del mundo entonces conocido».
12. (Fitzmyer 1972, էջ 570:) «Ante todo era un apóstol, un misionero, un predicador. Sus cartas iban dirigidas a diferentes comunidades y personas con intención de llevar adelante su designio de edificar la Iglesia. Se sirvió del género epistolar como de un medio para difundir su conocimiento del mensaje cristiano y, sobre todo, con vistas a aplicarlo a los problemas concretos surgidos en aquellas zonas que no podía visitar personalmente. Estos problemas le servían frecuentemente como punto de arranque para tratar de manera más amplia y trascendente las verdades fundamentales de la fe y la conducta cristianas».
13. (Theissen 2002, էջեր 300-309:) «…cuatro corrientes básicas en el cristianismo primitivo». Las otras tres corrientes de pensamiento podrían esquematizarse escriturísticamente en: (1) el judeo-cristianismo, representado por los escritos derivados de las posturas de Santiago el Justo y de Simón Pedro; (2) el complejo cristianismo sinóptico (que abarca desde el judeo-cristianismo del Evangelio de Mateo hasta el pagano-cristianismo del Evangelio de Lucas y de los Hechos de los Apóstoles), y (3) el cristianismo joánico.
14. (Brown 2002, էջ 557:) «Esta amplitud (de su influencia), junto con la profundidad de su pensamiento y la pasión de su compromiso, han supuesto que — desde que sus cartas llegaron a ser parte del NT — no haya habido cristiano al que no haya afectado lo que este personaje ha escrito. Ya conozcan bien o mal a Pablo, todos los cristianos son hijos de él en la fe a través de lo que se les ha enseñado sobre la doctrina y

    Անուն

    

    Սրբապատկերում Սուրբ Պողոսն է: Պատկերն արվել է 1407թ. Անդրեյ Ռուբյլովի կողմից: Չափսերը՝ 110 x 160 սմ, գտնվում է Մոսկվայի Տրետյակովյան պատկերասրահում:

    Հունարեն<ref>(Vidal García 2007, էջ 36:) «… (las cartas) emplean siempre el nombre helenista Pablo»
15. (Vidal García 2007, էջ 36.)
16. Hechos 7, 58; Hechos 8, 1-3; Hechos 9,1.
17. 1 Samuel 9, 2; 1 Samuel 10, 1.
18. Hechos 9, 4.17; Hechos 22, 7.13; Hechos 26, 14.
19. Hechos 13, 9.
20. (Bornkamm 2002, էջ 36.) Bornkamm hace notar la ausencia de base para afirmar que Pablo haya adoptado este nombre «tras su conversión», lo que no puede deducirse ni de sus cartas ni del relato de los Hechos: «Es una opinión errónea, por extendida que esté, que Pablo tomó ese nombre a partir de su conversión».
21. (Vidal García 2007, էջ 36:) «…era un fenómeno ordinario…»
22. (Brown 2002, էջ 558:) «Los judíos de esta época, especialmente en la Diáspora (es decir, fuera de Palestina), tenían dos nombres, uno griego o romano, y otro semítico».
23. (Fitzmyer 1972, էջ 548:) «…forma griega del conocido cognomen o nombre de familia romano Paulus, usado por la gran gens Emilia».
24. Hechos 16, 39 . 22, 27-28 . 25, 10.
25. (Fitzmyer 1972, էջ 552:) «Marco Antonio concedió a la ciudad la libertad, la inmunidad y el derecho de ciudadanía; Augusto confirmó estos privilegios. La condición de civis romanus que ostentaba Pablo se debía indudablemente al estatuto de ciudad libre que poseía Tarso».
26. (Brown 2002, էջ 559:) «… la ciudadanía romana pudo haber llegado a Pablo a través de su familia, más bien que por su estatus de judío de Tarso».
27. (Fitzmyer 1972, էջեր 548-549:) «…nada tiene que ver con la estatura o modestia de Pablo de Tarso».
28. Agamben, Giorgio (2006). El tiempo que resta: un comentario a la Carta a los romanos. Madrid. էջեր 20–22. ISBN 978-84-8164-834-8. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
29. (Fitzmyer 1972, էջ 549:) «Lo poco que sabemos acerca del Apóstol ha llegado hasta nosotros a través de dos fuentes: (1) sus cartas, principalmente Gal 1:15-23; 2:1-14; Flp 3:5-6; 4:16; 1 Cor 7:7; 16:5-8; 2 Cor 2:1.9-13; 11:32-33; 12:2-4.14.21; 13:1.10; Rom 11:1; 15:22-28. Los detalles de las Pastorales sólo pueden utilizarse en el supuesto de que estas cartas sean auténticas composiciones paulinas; y (2) Hechos de los Apóstoles 7:58; 8:1-3; 9:1-30; 11:25-30; 12:25; 13:1-28:31».
30. (Penna 2000, էջ 1802:) «[…] los Hechos […] pasan por alto el punto fuerte de la justificación por la fe sin las obras de la Ley».
31. Hechos 20, 24.
32. Fernández, Víctor Manuel (2009). Pablo apasionado. De Tarso hasta su plenitud. Buenos Aires. էջեր 77–78. ISBN 978-950-861-485-8. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
33. En busca de Pablo. El imperio de Roma y el Reino de Dios frente a frente en una nueva visión de las palabras y el mundo del apóstol de Jesús. 2006. ISBN 84-8169-697-8. {{cite book}}: Unknown parameter |apellido1= ignored (|last1= suggested) (օգնություն); Unknown parameter |apellido2= ignored (|last2= suggested) (օգնություն); Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն); Unknown parameter |nombre1= ignored (|first1= suggested) (օգնություն); Unknown parameter |nombre2= ignored (|first2= suggested) (օգնություն)
34. (Penna 2000, էջեր 1801-1802:) «Hoy se les niega en general su paternidad directa, atribuyéndolas a varias figuras de discípulos póstumos por motivos tanto estilísticos (diferencias de léxico y de sintaxis) como teológicos (diversificación sobre algunos puntos de pensamiento especialmente cristológico y eclesiológico), de encuadre histórico (dificultad para situarlas en una sucesión creíble de los acontecimientos biográficos); esto vale sobre todo para las denominadas «pastorales» (Primera y Segunda epístola a Timoteo y Epístola a Tito)».
35. (Escuela bíblica de Jerusalén 1976, էջեր 1597-1608.)
36. Filemón 1, 9.
37. Filemón 1, 1.
38. (Becker 2007, էջ 49:) «…se consideraba a uno viejo cuando tenía alrededor de cincuenta años».
39. (Vidal García 2007, էջ 28:) «…a comienzos del siglo I».
40. (Becker 2007, էջ 48:) «…en torno al 10 d. C».
41. (Bornkamm 2002, էջ 11:) «…finales del siglo I a. C. y comienzos del siglo I d. C».
42. (Fitzmyer 1972, էջ 551:) «…su nacimiento no pudo ocurrir después del año 10 d. C».
43. Hechos 9, 11; 21, 39; 22, 3.
44. (Bornkamm 2002, էջ 33:) «… esa información… sin duda digna de crédito…»
45. (Becker 2007, էջ 54:) «Estos datos parecen fiables…»
46. (Vidal García 2007, էջ 35:) «No parece que se deba sospechar de la fiabilidad histórica de esa noticia…»
47. (Vidal García 2007, էջ 35:) «…su lengua materna es el griego…»
48. (Becker 2007, էջ 52:) «…el griego no fue para él una lengua extranjera…»
49. (Becker 2007, էջ 52.)
50. (Becker 2007, էջ 52.)
51. (Vidal García 2007, էջ 35.)
52. (Vidal García 2007, էջ 35:) «…no parece tratarse de una tradición antigua y fidedigna…»
53. (Bornkamm 2002, էջ 33:) «…una floreciente ciudad helenística…»
54. (Bornkamm 2002, էջ 33:) «…es la capital…»
55. (Vidal García 2007, էջ 35:) «…desde el año 64 a. C».
56. (Becker 2007, էջ 54:) «…Cidno…»
57. (Vidal García 2007, էջ 35:) «…por ella pasaba la vía principal que unía a Siria con Anatolia…»
58. (Becker 2007, էջ 54:) «Era uno de los lugares conocidos por su educación estoica».
59. (Vidal García 2007, էջ 35:) «…floreciente escuela estoica…»
60. (Fitzmyer 1972, էջ 570:) «Estrabón (Geografía,XIV,673) habla de sus escuelas, que superaban a las de Atenas y Alejandría. Sus estudiantes eran los mismos cilicianos, no extranjeros, como ocurría en Atenas y Alejandría; ello es índice del nivel cultural de la población nativa. El político y filósofo estoico Atenodoro Cananita, famoso como consejero y maestro del emperador Augusto, se retiró a Tarso el año 15 antes de Cristo. Allí se le encomendó la tarea de revisar las instituciones democráticas y cívicas. Hubo otros filósofos, tanto estoicos como epicúreos, que se establecieron en Tarso y allí impartieron sus enseñanzas. Romanos famosos visitaron la ciudad: Cicerón, Julio César, Augusto. Fue allí donde Marco Antonio dispensó un recibimiento regio a Cleopatra cuando ésta desembarcó. Tal era la ciudad en que nació Pablo y en que probablemente recibió parte de su primera educación; de ahí que dijera con orgullo que era "ciudadano de una ciudad nada desconocida" (Hechos 21, 39)».
61. Hechos 22, 22-29.
62. Hechos 16, 37-38; 22, 25-29; 23, 27.
63. (Fitzmyer 1972, էջ 551:) «Desde su nacimiento disfrutó de la condición de ciudadano romano».
64. (Bornkamm 2002, էջ 36:) «Su posición como ciudadano romano jugó repetidamente un papel importante…»
65. (Becker 2007, էջ 54:) «…no consta pues con plena certeza, pero es probable…»
66. (Vidal García 2007, էջ 32:) «…se trata de una noticia claramente sospechosa…»
67. (Vidal García 2007, էջ 33:) «…cuya aplicación a ciudadanos estaba prohibida legalmente…»
68. (Bornkamm 2002, էջ 36:) «…su nombre bien romano…»
69. (Becker 2007, էջ 54.)
70. (Becker 2007, էջ 54:) «…la antigüedad ofrece casos de judíos a los que la ciudadanía romana no libró de la crucifixión y la flagelación».
71. (Vidal García 2007, էջ 33:) «En alguna ocasión se aplicó a ciudadanos romanos este tipo de castigos…»
72. (Becker 2007, էջ 54:) «El caso era distinto cuando se trataba de personas significadas o agitadores antiromanos… que eran trasladadas a Roma aunque no poseyeran la ciudadanía romana…»
73. (Vidal García 2007, էջ 33:) «…en procesos de pena capital ese recurso no era exclusivo de ciudadanos romanos».
74. Van Minnen, Peter. «Արխիվացված պատճենը». 17. Journal for the Study of the New Testament: 43–52. doi:10.1177/0142064X9501705603. ISSN 0142-064X. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 10-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն); Unknown parameter |número= ignored (օգնություն)
75. Hechos 22, 3.
76. (Fitzmyer 1972, էջ 553:) «…se refiere a Gamaliel I el Viejo, cuyo apogeo en Jerusalén se sitúa en los años 20-50».
77. Hechos 26, 5.
78. (Brown 2002, էջ 559:) «La mayoría, probablemente, de los estudiosos mantiene que Pablo fue criado y educado en Tarso. Escribía un buen griego y dominaba las técnicas básicas de la retórica helenística, citaba las Escrituras en griego y conocía los libros deuterocanónicos compuestos o conservados en esta lengua. Tarso tenía excelentes escuelas y una reputación de ciudad culta; aunque estas instituciones fueran paganas, los jóvenes judíos pudieran tener acceso a una formación esencial en escritura, retórica y dialéctica, para permitirles actuar competitivamente».
79. (Penna 2000, էջ 1803:) «En Tarso Pablo pasa su infancia, tal vez hasta los 13 años ([…] cuando según la Misná al niño hebreo se le consideraba "maduro para los preceptos"), frecuentando allí una escuela elemental si bien en ámbito judío, donde aprendió el griego y sobre todo la Bibleverse en lengua griega, con la que se mostrará familiarizado».
80. (Penna 2000, էջ 1803:) «Habiéndose trasladado de adolescente a Jerusalén (donde tenía lazos de parentesco; cf. Hechos 23,16)…»
81. (Brown 2002, էջ 563.)
82. (Vidal García 2007, էջ 36-37:) «Esa noticia se hace sospechosa […] en contra de esa noticia está, en primer lugar, el dato de Gálatas 1, 17 ("me fui a Arabia, de donde volví de nuevo a Damasco"), que supone una estancia permanente de Pablo en Damasco al encontrarse por primera vez con el movimiento cristiano. Y también está en contra de esa noticia la declaración expresa de Gálatas 1, 22-23, que afirma un desconocimiento de Pablo por parte de "las comunidades de Judea", entre las cuales se cuenta la comunidad central de Jerusalén».
83. (Penna 2000, էջ 1803:) «[…] a los pies de Gamaliel el Viejo, de quien la Mishná hablará en términos encomiásticos, señalando que "con su muerte cesó el honor de la Ley y desaparecieron la pureza y la abstinencia" (Sotah 9,15)».
84. Du Toit, Andrie B. (2000). «A Tale of Two Cities: 'Tarsus or Jerusalem' Revisited». 46. New Testament Studies: 375–402. ISSN 0028-6885. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն); Unknown parameter |número= ignored (օգնություն)
85. (Fitzmyer 1972, էջ 548:) «Según J. Jeremías (Zeitschrift für die Neutestamentliche Wissenschaft 25 [1926], 310-12; Zeitschrift für die Neutestamentliche Wissenschaft 28 [1929], 321-23), cuando Pablo se convirtió no era simplemente un discípulo rabínico (talmid hákam), sino un maestro reconocido, con capacidad para formular decisiones legales. Es la categoría que se le presupone por el papel que desempeñaba cuando marchó a Damasco (Hechos 9:1-2; 22, 5; 26, 12); semejante autoridad sólo podía conferirse a una persona cualificada».
86. (Escuela bíblica de Jerusalén 1976, էջ 1683:) «Al concluir la carta (en Filipenses 3, 1), Pablo inicia un nuevo tema. Este nuevo comienzo hace pensar a algunos que el pasaje 3:1 — 4:1 había sido anteriormente un escrito independiente».
87. (Vidal García 2007, էջ 38:) «Esta glosa, que forma parte de la amplia añadidura de Filipenses 3, 1b — 4,1 refleja también una situación posterior al año 70 d. C., en la que el cristianismo estaba ya radicalmente separado del judaísmo, y el «fariseo» era el representante del judío estricto, "celoso" (Filipenses 3, 6)».
88. En el año 70, en el transcurso del conflicto que enfrentó a judíos y romanos, el futuro emperador Tito destruyó el templo de Jerusalén (Crossan, John (2007). El Jesús de la historia: Vida de un campesino judío. Barcelona: Editorial Crítica. ISBN 84-8432-885-6. página 49). Esta desgracia marcó la literatura judía y cristiana posterior, a punto tal que se puede inferir si un escrito es anterior o no al año 70 en función de que presuma conocimiento de este hecho.
89. Maccoby, Hyam (1991). Paul and Hellenism (inglés). Londres. ISBN 0-334-02485-4. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link) CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
90. (Becker 2007, էջ 59:) «No hay motivo alguno para dudar de su propia calificación como antiguo fariseo…»
91. (Bornkamm 2002, էջ 42:) «Al decidirse por la corriente farisaica…»
92. (Fitzmyer 1972, էջեր 553-554:) «…¿conoció a Jesús? En sus cartas no hay indicio alguno de que así fuera. Tampoco 2 Corintios 5, 16 implica necesariamente que ocurriera tal cosa: «Aunque en otro tiempo contemplamos a Cristo desde un punto de vista humano, ya no le miramos así». Ello se refiere con toda probabilidad a la actitud de Pablo para con Jesús, cuando perseguía a la Iglesia; indudablemente sabía cuánto Jesús significaba y cuáles eran las pretensiones de sus discípulos. De otro modo resultaría dificilísimo explicar su ardiente persecución de este nuevo "Camino"».
93. (Penna 2000, էջեր 1803-1804:) «No tenemos el menor indicio de contacto alguno con Jesús de Nazaret, crucificado probablemente en el año 30, aunque es verosímil que Pablo estuviese en Jerusalén por la pascua de aquel año (cf. Deuteronomio 16:16). Pero una sana exégesis de 2 Corintios 5, 16 no permite una conclusión de este género».
94. (Brown 2002, էջ 562:) «Las cartas no sugieren que Pablo hubiera visto a Jesús durante su vida pública o en la crucifixión, con lo cual arrojan dudas implícitas sobre una continua presencia del Apóstol en Jerusalén en los años 26-30/33».
95. (Brown 2002, էջեր 562-563:) «…da pie a la posibilidad de que a comienzos de los años 30 (antes de la muerte de Esteban), Pablo, quien tenía entonces unos 20 años y quien había recibido ya una sólida educación judía en Tarso, viajara a Jerusalén para estudiar la Ley…»
96. (Penna 2000, էջ 1804:) «Su primer contacto seguro con el naciente cristianismo…»
97. La cronología paulina más tradicional ubica la lapidación de Esteban y la siguiente «conversión» de Pablo a Cristo hacia el año 36. Así, Joseph A. Fitzmyer (1972) señala: «Este martirio y la subsiguiente persecución de la Iglesia encaja bien en el cambio de prefectos que se produjo el año 36» (p. 554). Por su parte, la Escuela bíblica de Jerusalén (1976) ubica la muerte de Esteban hacia el año 34 (p. 1804). Brown (2002) resume que la postura revisionista la ubica entre 30 y 34 (p. 566).
98. (Vidal García 2007, էջ 33:) «Fue más bien el autor de esa obra (Hechos) quien introdujo en el relato tradicional la figura de Pablo, pero sólo como simple testigo del acontecimiento, ya que, curiosamente, se trata de una simple figura estática, que aprueba pero no actúa directamente (Hechos 7, 58b; 8, 1a)».
99. (Bornkamm 2002, էջ 47-48:) «También habla inequívocamente contra la descripción lucana la información de Gálatas 1, 22, en la cual el apóstol afirma que era un desconocido para las comunidades de Judea —por consiguiente, ante todo para la de Jerusalén—; sólo más tarde, cuando el rival de otro tiempo se convirtió en el triunfante misionero de Siria y Cilicia, comenzó él a ser noticia. Esto en un hombre que, ya en Jerusalén durante la persecución de los cristianos, ha de haber desempeñado el papel decisivo que Lucas le atribuye (Hechos 22, 4 ss.), resulta absolutamente inimaginable. Por esto es tan difícil suponer que Pablo estuvo ya presente en la lapidación de Esteban (Hechos 7, 58; 8, 1); todo hace pensar que esta noticia está manipulada por Lucas».
100. Hengel, Martin (1992). Il Paolo precristiano (Studi Biblici 100). Brescia. {{cite book}}: Unknown parameter |apellido2= ignored (|last2= suggested) (օգնություն); Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն); Unknown parameter |nombre2= ignored (|first2= suggested) (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link) Este libro ha recibido varias recensiones positivas, recopiladas por Robert North (1996), Elenchus of Biblica 1993, Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico, p. 396. Según Antonio Piñero Արխիվացված 2013-09-27 Wayback Machine, es el «único libro que conozco que trata con solvencia este tema (Pablo precristiano)».
101. (Vidal García 2007, էջ 42-43:) «No se trató, pues, de la persecución de los grupos cristianos en Jerusalén y Judea, como afirma el libro de los Hechos (7, 58; 8, 1-3; 9, 1-2.13-14.21; 22, 4-5; 26, 9-12). Parece que ese dato no se debe a la realidad histórica, sino a la típica imagen monolítica sobre los orígenes cristianos que presenta Hechos. […] El conflicto tuvo, más bien, un carácter local, y las partes implicadas fueron la colonia judía de Damasco y el grupo cristiano surgido en la ciudad».
102. (Bornkamm 2002, էջ 48:) «Discutible resulta también la visión que nos ofrecen los Hechos del proceder de Pablo en Damasco. Que él, investido de plenos poderes por el sumo sacerdote, fuese allá para detener a los cristianos y llevarles a rastras a comparecer ante el tribunal de Jerusalén, es insostenible, por la sencilla razón de que el sanedrín, o tribunal supremo, jamás poseyó, bajo la administración romana, semejante jurisdicción, que iba mucho más allá de las fronteras de Judea. Por esto tenemos que admitir que el fariseo Pablo actuaba dentro de los márgenes del poder coercitivo interno concedido a las comunidades sinagogales (flagelación, destierro, excomunión)».
103. (Barbaglio 2009, էջ 103:) «La persecución debía consistir en las penas corporales previstas en el código de las sinagogas para los transgresores, las mismas que Pablo sufrirá como apóstol: "Cinco veces he recibido de los judíos los cuarenta latigazos menos uno" (2 Corintios 11, 24)».
104. Sanders, Ed Parish (1991). Paul. EE. UU. էջ 6. ISBN 0-19-287679-1. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
105. (Theissen 2002, էջ 259:) «(Pablo) era consciente de que su judaísmo no era típico del judaísmo en general. Pablo recuerda que había aventajado a todos los contemporáneos en el celo por el judaísmo (Gálatas 1, 14)».
106. Cabodevilla (1986). Juego de la oca o guía de los caminantes. Madrid. էջ 13. ISBN 84-220-1266-9. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն); Unknown parameter |nombres= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
107. (Brown 2002, էջ 564:) «Aunque utilizo el término convencional de "conversión", no deseo sugerir que la llegada a la fe en Jesús por parte de Pablo significara el comienzo de una vida "honesta" (Filipenses 3, 6, previamente había sido "irreprensible" en su observancia de la Ley) o que se convirtiera desde el judaísmo a una nueva religión. De hecho, el Apóstol nunca habla de conversión, sino de llamada o misión. Sin embargo, Pablo experimentó un cambio o mutación de valores cuando reconsideró la importancia de la Ley de Moisés a la luz de lo que Dios había hecho en Jesús (Cf. Craffert, P.F. (1989). Paul's Damascus experience as reflected in Galatians 1: Call or conversion? Scriptura 29:36-47)».
108. Կաղապար:Cita libro
109. Piñero, A. (2006). Guía para entender el Nuevo Testamento. Madrid. էջ 242. ISBN 84-8164-832-9. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
110. (Brown 2002, էջ 564:) «Es un problema notorio que esos tres relatos no están de acuerdo en los detalles…»
111. (Fitzmyer 1972, էջ 554:) «…el mensaje esencial transmitido a Pablo es el mismo. Los tres relatos están de acuerdo en este punto… Las variantes pueden ser debidas a las diferentes fuentes de información utilizadas por Lucas».
112. Gálatas 1, 13; Filipenses 3, 6.
113. 2 Corintios 11, 22; Gálatas 2, 15; Filipenses 3, 3-6.
114. 2 Corintios 11, 24.
115. (Escuela bíblica de Jerusalén 1976, էջ 1563.) «[…] este acontecimiento capital para la historia de la Iglesia […]»
116. Hechos 9, 10-19.
117. Stern A. (1957). «Zum Problem Der Epilepsie Des Paulus». 133. Basel: Psychiatria et neurologia: 276–284. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
118. Selby, D.J. (1962). Toward the Understanding of St. Paul. Englewood Cliffs, Nueva Jersey. էջեր 145–148. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
119. Landsborough, D. (1987). «St Paul and temporal lobe epilepsy» (PDF). 50. Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry: 659–664. Վերցված է 14 de febrero de 2014-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
120. Manchester, Paul T.; Manchester Jr., P. Thomas (1972). «The Blindness of Saint Paul». 88. Archives of Ophthalmology: 316–321. doi:10.1001/archopht.1972.01000030318019. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն); Unknown parameter |número= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
121. Bullock, J. D. (1978). «The blindness of St. Paul». 85. Ophthalmology: 1044–1053. Վերցված է 14 de febrero de 2014-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն); Unknown parameter |número= ignored (օգնություն)(չաշխատող հղում)
122. Gálatas 1, 17.
123. Murphy-O'Connor, J. «Արխիվացված պատճենը» (francés). 55. The Catholic Biblical quarterly: 732–737. ISSN 0008-7912. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 14-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն); Unknown parameter |número= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
124. 2 Corintios 11, 32.
125. (Brown 2002, էջ 565:) «El emperador Calígula (37-41) concedió el dominio sobre Damasco a este rey nabateo; por ello muchos sitúan la conversión de Pablo hacia el 36 y su huida de aquella ciudad y llegada a Jerusalén en el 39».
126. (Brown 2002, էջ 565:) «[…] se ha sugerido que fue en este período cuando recibió toda, o parte de, esta tradición».
127. Hechos 9, 29-30.
128. (Fitzmyer 1972, էջ 556:) «El episodio debe asociarse con el hambre que afectó extensamente al Mediterráneo oriental durante el reinado del emperador Claudio y a Palestina especialmente hacia el año 46».
129. (Brown 2002, էջեր 568-569:) «Una de las principales objeciones a las que ha de hacer frente el uso de los Hechos (de los Apóstoles) como guía de la vida de Pablo es que en sus cartas el Apóstol no muestra conciencia alguna de haber realizado tres viajes misioneros. Se ha argumentado mordazmente que si alguien hubiera preguntado al Pablo de las cartas "¿En qué viaje estás ahora?", no habría sabido de qué se le estaba hablando. Mas, hasta cierto punto, lo mismo puede decirse del Pablo de los Hechos, los cuales nunca mencionan explícitamente tres viajes misioneros. Ciertamente los Hechos señalan que Pablo estuvo en Corinto durante año y medio y tres en Éfeso, por lo que no viajaba en el sentido ordinario del término. Los tres viajes son solo una clasificación conveniente propuesta por los estudiosos de los Hechos, y nosotros la utilizaremos en ese sentido».
130. Murphy-O’Connor, Jerome (1985). «On the road and on the sea with Paul». 1. Bible Review: 38–47. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն); Unknown parameter |número= ignored (օգնություն)
131. (Brown 2002, էջեր 588-589:) «Se ha afirmado a menudo que la famosa red romana de carreteras facilitó la expansión del cristianismo, y las películas de romanos nos pintan a las cuadrigas deslizándose a lo largo de esas vías pavimentadas con duras losas. Sin duda alguna Pablo aprovechó tales caminos cuando pudo pero en muchas regiones no pudo gozar de tal lujo. El Apóstol, además, fue un artesano itinerante que hubo de luchar para conseguir dinero para alimentarse. Un vehículo con ruedas habría estado fuera de sus posibilidades. Viajar a caballo era dificultoso, puesto que no se utilizaban estos animales para largas distancias y se necesitaba estar ducho en equitación (dada la ausencia de sillas y arreos tal como hoy los conocemos). Pablo probablemente no tuvo posibilidades o deseos de gastar dinero en un asno que transportara su equipaje, puesto que los soldados se sentían inclinados a requisar tales animales de los viandantes que no podían ofrecer resistencia. De este modo podemos imaginarnos a Pablo marchando a lo largo de los caminos acarreando sus limitadas posesiones en un saco, cubriendo cada día un máximo de treinta kilómetros».
132. Holzner, Josef (1989). San Pablo: heraldo de Cristo. Barcelona. ISBN 978-84-254-0047-6. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն); Unknown parameter |otros= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
133. (Brown 2002, էջ 589:) «La mofa y el desprecio de esos gentiles tan cultos por ese balbuceante y andrajoso vendedor de ideas tal como nos lo pintan Hechos 17, 18 suena a verdadero. Además, los relatos de los Hechos que nos cuentan cómo era arrastrado ante los magistrados y arrojado a prisión proyectan luz sobre los que Pablo llama "peligros por parte de los gentiles"».
134. (Brown 2002, էջ 590:) «[…] todo ello recibe confirmación de las cinco veces en las que fue sancionado por los "judíos" con treinta y nueve latigazos, castigo propio de la disciplina sinagogal».
135. (Brown 2002, էջ 590:) «[…] dedica gran parte de su Carta a los gálatas a contrarrestar la labor de […] falsos hermanos, porque minaban su trabajo intentando predicar otro evangelio. La correspondencia con los corintios también muestra vívidamente su angustia por las iglesias».
136. Deissmann, Gustav Adolf (1926) [1912]. Paul: A Study in Social and Religious History (2ª ed.). Londres. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link) Uno de los aportes originales de Deissmann en su análisis del «Pablo histórico» realizado a principios del siglo XX, que contrastó con muchas posiciones académicas del siglo XIX centradas en la «teología paulina», radicó en su indicación de que el legado de Pablo no fue una teología sistemática escrita, sino una «experiencia personal» de Cristo resucitado, que «compartió con entusiasmo» tanto con judíos como con gentiles «en todo el mundo mediterráneo».
137. (Fitzmyer 1972, էջ 557:) «El hecho de que en la primera parte del relato se anteponga el nombre de Bernabé parece indicar que éste era el jefe efectivo en un principio».
138. Hechos 4, 36.
139. Hechos 13, 7-12.
140. Hechos 15, 38.
141. Hechos 14, 48-50.
142. Hechos 14, 28.
143. (Brown 2002, էջ 569:) «En Gálatas 2, 1-3 recuerda que estuvo predicando a los gentiles antes del concilio de Jerusalén en el (año) 49 […] y en 2 Corintios 11,25 menciona que fue lapidado (mientras estaba en Listra, según Hechos 14, 19 […]»
144. (Fitzmyer 1972, էջեր 557-558:) «[…] muy probablemente conversos con un trasfondo fariseo […]»
145. (Theissen 2002, էջ 201:) «Judíos circuncisos y paganos incircuncisos vivían juntos y con igualdad de derechos en las comunidades recién fundadas. Los que renunciaban a la circuncisión lo hacían por convicción interna. La circuncisión era considerada como señal de separación entre judíos y paganos».
146. (Fitzmyer 1972, էջ 558:) «En Gálatas 2, 2 (Pablo) afirma que (la visita a Jerusalén) fue motivada por una "revelación", detalle que no se menciona en Hechos 15,2».
147. (Brown 2002, էջ 566:) «Cronología paulina: Concilio de Jerusalén. Tradicional: año 49. Revisionista: 47/51».
148. (Theissen 2002, էջ 262:) «[…] argumento para advertir contra el peligro de adoptar la circuncisión […] Confluían así una crisis —presente— en las comunidades y otra crisis personal —de un pasado ya remoto— de Pablo. La una venía a interpretar la otra».
149. (Brown 2002, էջ 569:) «Aunque hay diferencias entre los dos relatos, ambos están de acuerdo en que en esa reunión estuvieron Pablo, Santiago (el hermano del Señor) y Pedro (Cefas), y en que había un grupo opuesto a Pablo que insistía en que los paganos recibieran la circuncisión».
150. (Fitzmyer 1972, էջ 558:) «Salió triunfante la postura de Pablo; los "principales" no añadieron nada a su evangelio (Gálatas 2,6)».
151. (Theissen 2002, էջ 199:) «El comienzo del proceso hacia la autonomía de la religión cristiana primitiva: el concilio de los apóstoles y Pablo».
152. (Fitzmyer 1972, էջ 558:) «De Gálatas 2, 1-10 se saca la conclusión de que la única cuestión planteada y resuelta allí fue la referente a la circuncisión».
153. (Penna 2000, էջ 1805:) «Lucas (en los Hechos de los Apóstoles) añade la solicitud de cuatro cláusulas levíticas, a las que los paganos convertidos deberían atenerse aun renunciando a la cincuncisión (a saber: abstenerse a las carnes inmoladas a los dioses, de la sangre, de los animales ahogados y de los matrimonios prohibidos por la ley levítica) pero Pablo en sus cartas no demuestra conocer estas disposiciones».
154. (Escuela bíblica de Jerusalén 1976, էջեր 1602-1603:) «La Ley de Moisés, buena y santa en sí (Romanos 7, 12), hizo que el hombre conociera la voluntad de Dios, pero sin comunicarle la fuerza interior para cumplirla; por lo mismo, no consiguió más que hacerle consciente de su pecado y de la necesidad que tiene de la ayuda de Dios (Gálatas 3, 19-22; Romanos 3,20). Pues bien, esa ayuda de pura gracia […] acaba de ser concedida en Cristo».
155. (Fitzmyer 1972, էջ 570:) «[…] sin duda, cristianos de acusadas tendencias fariseas, que criticaron a Pedro por comer con los gentiles convertidos. Pedro cedió ante sus críticas y se apartó de los gentiles. Su gesto hizo que otros muchos judeo-cristianos, incluso Bernabé, lo imitaran».
156. Gálatas 2, 9.
157. Gálatas 2, 11.
158. Gálatas 2, 14.
159. (Bornkamm 2002, էջեր 84-85:) «[…] en aquella ocasión estaba en juego nada más y nada menos que el mensaje de Cristo y la misma fe. Para él (Pablo), el conflicto no consistía en una insignificante divergencia de pareceres, en cuyo caso él debía estar dispuesto a llegar a una fórmula de compromiso. Más bien da a esta cuestión una importancia fundamental que lo abarca todo.[…] Estaba personalmente convencido de que la unidad de la iglesia, la superación de la ley como camino de salvación y la verdad del evangelio, debía ser proclamada también precisamente en la participación de judíos y no judíos en una comida común. La cuestión de procedimiento es para Pablo, en este caso, absolutarrnente determinante.[…] Lo que a otros podía parecer insignificante y hasta aceptable por amor a la unidad de la iglesia –al menos la paz con Jerusalén sí estaba en juego- se convirtió para él en el campo de batalla, en el que había que luchar por la verdad y la libertad […]»
160. (Fitzmyer 1972, էջ 558:) «Pablo no afirma directamente en Gálatas que su intervención lograra el éxito, pero esto es lo que parece desprenderse del texto».
161. (Brown 2002, էջ 570:) «[…] (Pablo) perdió la batalla respecto a las leyes sobre la pureza dietética. […] eso puede explicar por qué Antioquía no tiene desde entonces un papel importante como base de la actividad del Apóstol».
162. (Vidal García 2007, էջ 101:) «Si Pablo hubiese convencido a la comunidad antioquena en su reacción contra Pedro en la asamblea plenaria, de seguro que lo hubiera dicho, ya que le habría venido muy bien para la argumentación de la carta.[…] Esto quiere decir que Pablo fue el perdedor en el conflicto antioqueno».
163. Hechos 15, 36-40.
164. (Bornkamm 2002, էջեր 89-90:) «Lucas nos informa de que los viajeros pasaron primero por las comunidades anteriormente fundadas, en una de las cuales, la de Listra, ganó Pablo, como colaborador, a Timoteo, a quien a menudo cita en sus cartas […]»
165. Gálatas 4, 13-20.
166. (Bornkamm 2002, էջեր 90-91:) «[…] no hay duda de que, tras su actuación en Galacia, siguió inmediatamente adelante en dirección noroeste. Filipos —con su nombre romano entero: Colonia Augusta Julia Philippensis— es suelo romano por título especial, ya que, en memoria de la victoriosa batalla librada por Octavio (más tarde César Augusto) y Antonio contra los asesinos de César (42 d. C.), fue convertida por los triunfadores en una ciudad de veteranos y distinguida con el ius italicum, o sea, con los privilegios de una ciudad romana. Aquí, en Filipos, nace la primera comunidad en suelo europeo, que más tarde había de seguir ligada al apóstol como ninguna otra (Filipenses 4, 15)».
167. Hechos 16, 16-40.
168. Hechos 17, 1.
169. (Vidal García 2007, էջ 105:) «[…] lo que el equipo misional paulino hace al alcanzar Europa en Neápolis es seguir la vía Egnacia hacia occidente, es decir, en dirección a Roma. Sólo a raíz de la hostilidad en Tesalónica, el equipo paulino abandona la dirección hacia occidente por la vía Egnacia y desciende hacia el sur, aplazando así su ida a Roma. Es probable que precisamente a este tiempo se refiera la noticia de Romanos 1, 13-15 y Romanos, 15:22-23 sobre el intento fallido de Pablo de llegar a Roma. Esto quiere decir que la intención de Pablo al salir de Antioquía para iniciar su misión autónoma fue llegar hasta la misma Roma, la capital del imperio. Pero las cosas se le fueron complicando, y ese viaje a la gran metrópoli sólo pudo efectuarlo mucho más tarde y de un modo muy diferente del que había proyectado. Con todo, el horizonte mundial que ese proyecto de viaje a Roma marcaba ya en el inicio de su misión autónoma lo conservó Pablo a lo largo de toda ella».
170. (Bornkamm 2002, էջ 91:) «De Filipos arranca en dirección al occidente la famosa Vía Egnatia, ruta importante tanto desde el punto de vista estratégico como desde el económico, que enlaza el oeste del imperio con el este».
171. Hechos 17, 10.
172. Hechos 17, 15.
173. Hechos 17, 22-32.
174. Hechos 18, 11.
175. Hechos 18, 1-3.
176. (Escuela bíblica de Jerusalén 1976, էջ 1579:) «Este decreto, conocido por Suetonio, podría datar del 49 […]».
177. (Brown 2002, էջ 571:) «[…] habrían de navegar con él hasta Éfeso, llegaron a ser amigos de por vida y colaboradores tanto en Éfeso como en Roma».
178. Hechos 18, 12-17.
179. Fabris, Rinaldo (2006). Para leer a San Pablo. Bogotá. էջ 13. ISBN 958-607-820-5. «[...] inscripción publicada en 1905, completada por otros nueve fragmentos y por sus interpretaciones sucesivas entre los años 1967 y 1971 [...]» {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
180. (Fitzmyer 1972, էջ 551:) «[…]ésa es la fecha cardinal para la cronología paulina y nos sirve para encajar los restantes detalles en un esquema coherente y satisfactorio».
181. (Brown 2002, էջ 571:) «[…] punto fijo de la cronología paulina […]
182. Murphy-O'Connor, Jerome. (1993). «Paul and Gallio». 112. Journal of Biblical Literature: 315–317. Վերցված է 23 de octubre de 2012-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն); Unknown parameter |número= ignored (օգնություն)
183. 1 Corintios 16, 8-9.
184. 2 Corintios 1, 8-9.
185. Hechos 18, 23.
186. (Fitzmyer 1972, էջ 561:) «La capital de Asia se convirtió en el centro de su actividad misionera durante los tres años siguientes (Hechos 20,31) […]»
187. (Escuela bíblica de Jerusalén 1976, էջ 1581.) «[…] la región cuyo centro es Éfeso con las siete ciudades de Apocalipsis 1, 11. Pablo había confiado a Epafrás, un colosense, el cuidado de evangelizar a Colosas; Epafrás había extendido su apostolado a Laodicea y Hierápolis (Colosenses 1, 7; Colosenses 4, 12-13). A Pablo le seguían ayudando Timoteo y Erasto (Hechos 19, 22), Gayo y Aristarco (Hechos 19,29), Tito, de quien nunca hablan los Hechos, y otros (2 Corintios 12, 18). Lucas atribuye a Pablo el trabajo de todo el equipo que dirigía (cf. Colosenses 4, 10)».
188. (Vidal García 2007, էջ 121:) «[…] la comunidad de Éfeso se convirtió además en centro misional de la región de Asia Menor, al igual que en la etapa anterior la comunidad de Tesalónica lo había sido para la región de Macedonia, y la comunidad de Corinto para la región de Acaya. En definitiva, se trataba de un método misional heredado de la misión helenista de Damasco y de Antioquía, que eran centros misionales de las regiones de su entorno».
189. Hechos 19, 8-10.
190. Köester, Helmut (1980). Einfuehrung in das Neue Testament. Berlín. էջ 549. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն); Unknown parameter |título-trad= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
191. Muñoz Iglesias, Salvador (1981). Por las rutas de San Pablo. Madrid. էջեր 131–132. ISBN 84-7118-280-7. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
192. (Vidal García 2007, էջ 121:) «Esa escuela habría continuado después de la muerte de Pablo y habría sido la que cuidó de la conservación y el cultivo de la tradición de su maestro. De este modo, ella habría sido la que recopiló las cartas de Pablo en una colección y la que habría alargado esa colección con algunas glosas e incluso con nuevos escritos en forma de carta».
193. (Vidal García 2007, էջեր 122-123:) «[…] La noticia sorprende a Pablo, pues no hacía mucho que había visitado a sus comunidades de Galacia y las había encontrado en buen estado (Gálatas 1, 6; Gálatas 5, 7). Ésa fue la situación de origen de la poderosa carta a las comunidades gálatas, que Pablo escribe con una gran tensión emocional».
194. (Brown 2002, էջ 573:) «Los Hechos mantienen silencio total respecto al difícil trato de Pablo con los corintios».
195. (Vidal García 2007, էջ 140:) «Quien efectuó la recopilación de la colección ecuménica de las cartas de Pablo, probablemente hacia finales del siglo I, introdujo esta primera carta a la comunidad corintia dentro del marco de la segunda carta, para formar la actual 1 Corintios». Algo similar habría sucedido con la tercera y cuarta cartas.
196. 1 Corintios 1,10 – 4, 21.
197. 1 Corintios 5, 1-13.
198. 1 Corintios 6, 12-20.
199. (Vidal García 2007, էջ 143:) «Las secciones siguientes abordan los temas principales de la discusión con los misioneros opositores: la capacidad de Pablo como emisario (2, 16b - 4, 6), el sentido de la debilidad de Pablo (4, 7- 5, 10), el servicio de Pablo a la comunidad (5, 11 - 6, 10). El cuerpo de la carta termina con una exhortación conclusiva (6, 11 - 7, 4)».
200. (Vidal García 2007, էջ 143:) «[…] esa visita de Pablo a Corinto fue un fracaso, al encontrarse con una comunidad en abierta rebeldía contra él y que le acusó de fraude en la colecta, y uno de cuyos miembros llegó incluso a infligirle una afrenta en público».
201. (Brown 2002, էջ 573:) «[…] la carta de las lágrimas […]»
202. (Vidal García 2007, էջ 144:) «A esta carta se referirá Pablo más tarde como la carta escrita "con mucha aflicción y angustia de corazón" y "con muchas lágrimas" (2 Corintios 2, 3-4; 2 Corintios 7, 8-12)».
203. (Bornkamm 2002, էջ 123:) «Los Hechos, aquí sin duda fidedignos, señalan un lapso de tiempo de dos a tres años para su estancia en dicha ciudad (Hechos 19, 8-10; 20, 31)».
204. (Bornkamm 2002, էջ 123:) «[…] no logran proporcionarnos una exposición coherente e históricamente segura […] Por más que algunas valiosas noticias pueden hallarse ahí metidas, y el autor de Hechos –ciertamente no sin fundamento– considere Éfeso como el clímax de la actividad misionera de Pablo, apenas pueden encontrarse en Hechos 19 materiales pertenecientes a una fuente segura […]»
205. (Brown 2002, էջ 572:) «Pablo en sus cartas nunca habla de tales sucesos de Éfeso; ahora bien, implícitamente puede referirse al último de ellos (la revuelta de los plateros) en la relación de peligros de 2 Corintios 11, 23-26, en la "aflicción que nos sobrevino en Asia" de 2 Corintios 1, 8, o en "luché con las fieras en Éfeso" (1 Corintios 15, 32; también en 2 Corintios 16, 8-9: "Hay muchos adversarios")».
206. (Brown 2002, էջ 572:) «[…] tales alusiones a las pruebas de Pablo dejan abierta la posibilidad de que el Apóstol hubiera estado prisionero en Éfeso, aunque los Hechos no describen tal encarcelamiento. Esta cuestión es importante porque muchos sugieren que Pablo escribió en Éfeso las cartas a Filemón y a los filipenses, compuestas ambas mientras estaba prisionero».
207. (Vidal García 2007, էջ 126:) «Toda esa hostilidad desembocó en la prisión que Pablo y varios colaboradores suyos sufrieron en Éfeso, probablemente desde finales de 53 hasta la primavera de 54. Por razón de su tendencia apologética, que trata de limar lo más posible los datos conflictivos de Pablo con las autoridades civiles, el libro de los Hechos no menciona esa prisión en Éfeso, pero sí parecen referirse a ella numerosos textos de las cartas (Filipenses 1, 7.12-26; Filemón 1, 1.9.10.13.23; 2 Corintios 1, 8-9; Romanos 16, 3 - 4, 7). Es posible que la causa inmediata de ella fuera el incidente con Demetrio y otros orfebres narrado en Hechos 19,23-40, ya que Gayo y Aristarco, que aparecen ahí implicados como colaboradores de Pablo (Hechos 19, 29), figuran también como colaboradores de Pablo e incluso como compañeros suyos de prisión en Filemón 1, 24 y Colosenses 4, 10. […] quizá lo más significativo de ese tiempo fueron los contactos del equipo paulino con sus comunidades y las cartas que les enviaron. En esa prisión de Pablo en Éfeso, y no en las posteriores en Cesarea y en Roma, hay que localizar la correspondencia con la comunidad de Filipos, recopilada en la actual Carta a los filipenses y en la Carta a Filemón».
208. Romanos 15, 19.
209. (Bornkamm 2002, էջեր 135-136.) «La Carta a los romanos como testamento de Pablo […] Como con razón ha sido frecuentemente subrayado, su índole peculiar se explica, y no en último lugar, por el hecho de que la carta se dirige a una comunidad que fue previamente fundada no por el mismo Pablo, sino por desconocidos, y que ni conocía a Pablo ni era conocida de él. La Carta a los romanos posee una significación particular, por cuanto es el testimonio más antiguo de la existencia de la comunidad romana, tan importante en la historia ulterior de la iglesia».
210. Romanos 15, 22-24.
211. (Vidal García 2007, էջ 184:) «La colecta era, ante todo, una ayuda caritativa de unas comunidades en mejores condiciones económicas que la comunidad pobre de Jerusalén, cuya situación de necesidad se agudizaba periódicamente en los años sabáticos, cuando en Palestina no se realizaba la cosecha ordinaria. La colecta era, pues, una demostración efectiva de la comunión entre las comunidades cristianas locales […] Pero esa demostración de la comunión mesiánica implicaba que la comunidad de Jerusalén reconocía a las comunidades paulinas como parte del mismo pueblo mesiánico universal, lo cual incluía necesariamente el reconocimiento de la misión y el evangelio paulinos. […] Pero ahí precisamente estaba el problema, como ya lo había demostrado anteriormente el conflicto de Antioquía (Hechos 10). Esa cuestión se había vuelto aún más aguda después de la crisis gálata. ¿Aceptaría la comunidad de Jerusalén una colecta así, con esa intención ecuménica, por parte de las comunidades paulinas? Da la impresión de que Pablo no tenía una clara respuesta afirmativa a esa cuestión cuando escribe Romanos 15, 25-32, al final de su última carta, la que dirige a la comunidad de Roma poco antes de emprender el viaje hacia Jerusalén.
212. (Fitzmyer 1972, էջ 562:) «Así se hizo (la colecta) en las iglesias de Galacia, Macedonia y Acaya (1 Corintios 16, 1; Romanos 15, 25-26). Planeó llevarla a Jerusalén y terminar al mismo tiempo su tarea de evangelización en el Mediterráneo oriental».
213. Hechos 20, 3.
214. Hechos 20, 4-6.
215. Hechos 20, 13-14.
216. Hechos 20, 17-35.
217. (Penna 2000, էջ 1806:) «[…] llega por fin a Jerusalén para llevar las colectas recogidas sobre todo en Macedonia y Acaya».
218. (Bornkamm 2002, էջեր 138-139:) «Por lo que se nos comunica al final de Romanos 15, sabemos que Pablo ve con inquietud su viaje a Jerusalén. Teme ser perseguido por parte de los judíos; más aún: le preocupa si la primitiva comunidad aceptará o no su persona y lo que han recogido sus comunidades. Por esto pide a los cristianos de Roma que quieran luchar con él en la plegaria, para salir incólume del peligro que le amenaza y no ser rechazado de los "santos" en Jerusalén (Romanos 15, 30-32). No es difícil imaginar en qué se basaban los temores que albergaba Pablo con respecto a los judíos. Desde tiempo atrás no era para ellos un desconocido. Se le conocía como al ex-fariseo y al fanático perseguidor de la joven comunidad cristiana y entre tanto habían llegado bastantes noticias sobre su anuncio de Cristo entre los paganos y su proclama de la libertad con respecto a la ley. Por esto, al menos los judíos, pero incluso también los judeocristianos rigoristas, le miraban como a un renegado y le consideraban como destructor de la ley y enemigo de Dios».
219. (Vidal García 2007, էջ 187:) «[…] acompañado de los delegados de las comunidades, Pablo puede llevar la colecta a Jerusalén. Pero la finalidad de ésta no parece que fuera la deseada por Pablo. En Jerusalén se encontró con los recelos de la comunidad allí existente, que le exige, como condición indispensable para la aceptación de la colecta, una demostración de su fidelidad al culto y a la ley. Pero mientras intenta cumplir la condición impuesta, Pablo es apresado, y no se sabe exactamente qué sucedió con la colecta. En todo caso, parece ser que significó un conflicto, y ello explicaría el extraño silencio de Hechos al respecto».
220. «El muro de separación» (PDF). Վերցված է 28 de enero de 2013-ին.
221. (Vidal García 2007, էջ 205:) «[…] en su mayor parte es construcción del autor, de acuerdo con sus intereses apologéticos […]»
222. (Brown 2002, էջ 574:) «Los Hechos […] describen la azarosa travesía de Pablo (finales de 60, comienzos de 61) con elocuente estro».
223. (Bornkamm 2002, էջ 151:) «[…] todos estos informes, como conjunto y en muchas de sus particularidades, no resisten la crítica histórica […]»
224. (Vidal García 2007, էջ 205:) «[…] conserva algunas noticias tradicionales importantes […]»
225. (Brown 2002, էջ 574:) «Hechos 21, 15 - 28, 31 narran la mayor parte de la última media docena de años de la vida de Pablo […]»
226. (Bornkamm 2002, էջ 151:) «[…] no obstante se apoyan indiscutiblemente en hechos históricos, al menos los más importantes».
227. Hechos 21, 17-25.
228. (Bornkamm 2002, էջ 148:) «Según el informe totalmente fidedigno de los Hechos de los Apóstoles, Santiago ha dado en seguida a Pablo el consejo de salir al paso de la desconfianza que la comunidad judeocristiana abriga contra él -lo considera enemigo demoledor de la ley- tomando a su cargo un acto ritual en el templo».
229. Hechos 23, 6-10.
230. Hechos 24, 22-27.
231. Hechos 23, 23-33.
232. (Bornkamm 2002, էջ 151:) «[Entre los hechos históricos] debemos contar con toda seguridad el traslado de Pablo a Cesarea después de ser detenido por los romanos, el aplazamiento de su proceso durante dos años, desde el gobierno de Félix hasta el de su sucesor Festo –Hechos 24, 27; un dato de duración ciertamente no inventado– […]»
233. (Brown 2002, էջ 574:) «Sólo la llegada de Festo, el gobernador siguiente, y las continuas acusaciones de los dirigentes judíos, hicieron que se viera de nuevo su caso (Hechos 25, 1 - 26, 32). En el juicio ante Festo, Pablo argumentó que no había cometido ningún crimen contra la ley judía o contra el César. El procurador invitó al rey Herodes Agripa II a escuchar el caso; y aunque ninguna de esas dos autoridades encontró culpable a Pablo, éste fue enviado como prisionero a Roma, puesto que había apelado al César».
234. (Brown 2002, էջ 574:) «Los que no atribuyen la composición de Filipenses y Filemón en la supuesta prisión en Éfeso piensan que Pablo las escribió en Cesarea o en Roma, datándolas así en una fecha posterior».
235. Hechos 27, 1 - 28, 16.
236. (Vidal García 2007, էջ 206:) «El viaje de Pablo prisionero a Roma duró mucho más de lo esperado, probablemente desde el otoño de 55 hasta la primavera de 56. Detrás del curioso relato de Hechos 27,1 - 28, 16}} se pueden descubrir algunas noticias con visos de historicidad sobre algunas personas que acompañaban a Pablo, el centurión Julio y Aristarco, y sobre la ruta del viaje, que incluyó una estancia obligada de "tres meses" (Hechos 28, 11) en la isla de Malta».
237. Hechos 1, 8.
238. (Brown 2002, էջ 420:) «El texto describe la llegada de Pablo […] con un portentoso sobreentendido: "Y así llegamos a Roma" (Hechos 28, 14b). Ésta es la última etapa prevista por el Jesús resucitado de Hechos 1, 8: "Seréis mis testigos en Jerusalén, toda Judea y Samaría hasta los confines de la tierra". En esta época, a comienzos de los 60, las comunidades cristianas llevaban en Roma unos veinte años, pero en el flujo de una historia centrada en Pedro y Pablo el clímax sobreviene con la llegada a la capital del gran misionero. Irónicamente las autoridades romanas lo han enviado allí a causa de su apelación al Emperador, con lo que se hacen responsables de la evangelización de su propio Imperio».
239. (Bornkamm 2002, էջ 153:) «[…] resulta comprensible el final del libro si uno se acuerda del objetivo de la obra histórica de Lucas expresado al principio: mostrar la propagación del evangelio desde Jerusalén a Judea, pasando por Samaria, hasta los confines de la tierra (Hechos 1, 8). En este sentido, el autor de los Hechos de los Apóstoles deja que el gran misionero de los pueblos complete en Roma su ingente obra».
240. (Vidal García 2007, էջ 206:) «La prisión de Pablo en Roma duró "dos años" (Hechos 28, 30), probablemente desde la primavera de 56 hasta el año 58. Según las noticias de Hechos 28,16 […] se trató de una prisión en "custodia libre y abierta", y no en "cárcel" o "cadenas", ya que Pablo vivía bajo custodia, pero con cierta libertad y "a su propia costa", probablemente ejerciendo su oficio artesanal, para cubrir sus propias necesidades y pagar al soldado que lo vigilaba».
241. (Bornkamm 2002, էջ 154:) «El verdadero final del apóstol transcurrirá de otra manera. En efecto, estará detenido en Roma todavía más tiempo –-el dato de los dos años de que nos habla Hechos 28, 30 es con toda seguridad fidedigno– en una cautividad relativamente cómoda, pero más difícil respecto a las ilimitadas posibilidades de predicación aludidas por el informe de Lucas».
242. (Penna 2000, էջ 1807:) «Llegado finalmente a Roma, transcurrió aquí bajo custodia militar un bienio en una casa alquilada. Según la cronología adoptada, este plazo nos lleva al año 58 o bien al año 63».
243. (Brown 2002, էջ 575:) Brown considera este punto como una de las "cuestiones pendientes", y señala los principales sustentos de esta teoría. «Unos treinta años después de la muerte de Pablo, la Primera epístola de Clemente 5:7 nos dice que el Apóstol "viajó hasta el extremo occidente" antes de dar testimonio ante las autoridades y morir. Al tratar de los Hechos el Fragmento muratoriano (¿hacia el 180?) hace referencia a noticias sobre la partida de Pablo desde Roma para España».
244. (Fitzmyer 1972, էջ 554:) «La tradición nos cuenta que Pablo, libre después de pasar dos años de arresto domiciliario, marchó a España. Clemente de Roma (1 Corintios, 5.7) afirma que "Pablo enseñó a todo el mundo la justicia y viajó hasta el extremo occidental (epi to terma tes dyseos elthon). Y después que hubo dado testimonio ante las autoridades, fue arrebatado de este mundo y llegó al lugar santo, habiéndose acreditado como el mayor modelo de perseverancia". El testimonio de Clemente (ca. 95) sugiere la visita a España, un nuevo juicio y el martirio. El Fragmento Muratoriano (líneas 38-39; EB 4; ca. 180) implica que la última parte de Hechos en que se narraba "la partida de Pablo de la Ciudad [Roma] cuando se dirigió a España" (… profectione Pauli ab Urbe ad Spaniam proficiscentis), se ha perdido. Eusebio (HE 2.22, 2) es el primero en mencionar la segunda prisión de Pablo en Roma […]».
245. (Bornkamm 2002, էջ 155:) «Queda por comprobar si Pablo ha podido realmente llevar a cabo su plan de misionar en el extremo de occidente, en España, como supone la Primera carta de Clemente. Sólo se podría afirmar eso si se conjugara con los Hechos de los Apóstoles el hecho de que tras su primera prisión en Roma quedara de nuevo libre y más tarde hubiera sufrido un segundo y definitivo arresto. Pero esto es enteramente inverosímil, y ni siquiera se puede probar desde las cartas pastorales como frecuentemente se ha intentado. En realidad, la noticia de la Primera carta de Clemente, inspirada en Romanos 15, 24s.28, se explicará pensando que Pablo efectivamente esperaba todavía (poder viajar a España)».
246. (Vidal García 2007, էջեր 206-207:) «El libro de Hechos termina gloriosamente su relato sobre Pablo, declarando que proclamaba con plena libertad el evangelio en la capital del imperio (Hechos 28, 31). Nada dice, en cambio, sobre el resultado del proceso por cuya causa fue llevado al tribunal del emperador. Pero ese silencio es ya en sí mismo muy elocuente. Porque, en el caso de que Pablo hubiera sido absuelto o puesto en libertad por no haberse presentado los acusadores para celebrar el juicio, según supone la opinión tradicional, sin duda el libro de los Hechos lo hubiera dicho, porque cuadraría perfectamente con su típica tendencia apologética. Es, más bien, por razón de su interés apologético por lo que el libro de los Hechos silencia expresamente la condena y la ejecución de Pablo en Roma, probablemente en el año 58. Porque, de hecho, el autor de la obra sí parece conocer esa noticia, dado que en Hechos 20, 22-25, Hechos 20, 37-38 y Hechos 21, 10-11 se indica con toda claridad que el apresamiento de Pablo en Jerusalén iba a desencadenar su muerte violenta. El libro de los Hechos tendría, pues, una información sobre el martirio de Pablo en Roma muy semejante a la que tiene 1 Clemente 5, 5-7, un escrito de la comunidad de Roma de finales del siglo I, es decir, del mismo tiempo en que se escribió el libro de los Hechos». Vidal señala además que la reconstrucción tradicional, repetida aún frecuentemente, de que Pablo habría sido liberado de su prisión en Roma, habría realizado entonces su proyecto de ir a misionar a España, pero habría vuelto de nuevo a oriente, donde habría sido apresado de nuevo y llevado a Roma para recién entonces sufrir martirio no tiene un fundamento fiable.
247. El Seminari - Centre Tarraconense (3 de julio de 2013). «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 24 de marzo de 2014-ին. {{cite web}}: More than one of |accessdate= and |access-date= specified (օգնություն)
248. Bardají, Òscar (16 de julio de 2013). «El Instituto Superior de Ciencias Religiosas San Fructuoso organizó el Congreso Internacional Los últimos años de la vida de Pablo». Վերցված է 24 de marzo de 2014-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)
249. Puig i Tàrrech, Armand (2013). «La actividad misionera de Pablo durante su juicio romano. La hipótesis del viaje de Pablo a Hispania». In Institut Superior de Ciències Religioses San Fructuós (ed.). Congreso internacional «Los últimos años de la vida de Pablo». Tarragona, 25-29 de junio de 2013. Վերցված է 24 de marzo de 2014-ին.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location (link) CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
250. (Penna 2000, էջ 1807:) «La muerte de Pablo acaeció seguramente en Roma bajo el emperador Nerón y fue violenta: un martirio, verosímilmente con la acusación de pertenecer a un grupo subversivo».
251. (Fitzmyer 1972, էջ 564:) «Eusebio (HE 2.22, 2) es el primero en mencionar […] su martirio bajo Nerón […]. Eusebio cita más adelante a Dionisio de Corinto (ca. 170), quien afirmó que Pedro y Pablo "fueron martirizados al mismo tiempo" (HE 2.25, 8). Tertuliano (De praescriptione haereticorum, 36) compara la muerte de Pablo con la de Juan (el Bautista), es decir, que fue decapitado».
252. Ignacio de Antioquía. Carta a los efesios XII: «Vosotros sois el camino por donde pasan aquellos que son conducidos a la muerte para encontrar a Dios, iniciados en los misterios con Pablo, el santo, quien ha recibido el martirio y es digno de ser llamado bienaventurado».
253. (Brown 2002, էջ 575:) «Ni los Hechos ni las cartas nos hablan de la muerte de Pablo; pero existe una tradición fiable de que murió mártir durante el reinado de Nerón (Historia eclesiástica 25, 4-8), bien en la misma época que Pedro (64) o un poco más tarde (67)».
254. (Penna 2000, էջ 1807:) «Según la cronología más adoptada, es perfectamente posible pensar en el 58».
255. (Vidal García 2007, էջ 206:) «[…] la ejecución de Pablo en Roma, probablemente en el año 58[…]
256. (Bornkamm 2002, էջ 9-12:) Ver cronología: «Martirio de Pablo bajo Nerón: probablemente en el año 60».
257. «Historía Eclesiástica Libro II, Capítulo 25» (Inglés). Վերցված է 1 de diciembre de 2017-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |apellidos1= ignored (|last1= suggested) (օգնություն); Unknown parameter |nombre1= ignored (|first1= suggested) (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
258. Prescription against Heretics Capítulo 36. Վերցված է 19 de octubre de 2017-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |apellidos1= ignored (|last1= suggested) (օգնություն); Unknown parameter |nombre1= ignored (|first1= suggested) (օգնություն)
259. Fragmentos de una carta a la Iglesia de Roma. Վերցված է 19 de octubre de 2017-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |apellidos1= ignored (|last1= suggested) (օգնություն); Unknown parameter |nombre1= ignored (|first1= suggested) (օգնություն)
260. Historia de la Iglesia Capítulo 25:8. Վերցված է 19 de octubre de 2017-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |apellidos1= ignored (|last1= suggested) (օգնություն); Unknown parameter |nombre1= ignored (|first1= suggested) (օգնություն)
261. «Sobre la muerte de los perseguidores Capítulo 2» (Inglés). Վերցված է 2 de junio de 2015-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |apellidos1= ignored (|last1= suggested) (օգնություն); Unknown parameter |nombre1= ignored (|first1= suggested) (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
262. «Varones Ilustres, capítulo 5» (inglés). Վերցված է 31 de mayo de 2015-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
263. Hechos de Pablo. Վերցված է 19 de octubre de 2017-ին.
264. Eastman, David L. (2011). Paul the Martyr: The Cult of the Apostle in the Latin West (inglés). Atlanta, Georgia. ISBN 978-1-58983-515-3. Վերցված է 20 de diciembre de 2012-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link) CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) El libro es el resultado de su tesis doctoral en la Universidad de Yale (2009), y contiene numerosas referencias de utilidad.
265. (Penna 2000, էջ 1808:) «[…] en la hacienda de una cierta Lucina, donde hoy se levanta la basílica de San Pablo Extramuros. Durante las persecuciones del emperador Valeriano, el 29 de junio de 258 el cuerpo fue trasladado con el de Pedro a las catacumbas de San Sebastián en la vía Apia, para mayor seguridad. En el siglo IV, el papa Silvestre I mandó devolver el cuerpo a la sepultura originaria y Constantino hizo erigir allí una primera Iglesia, transformada a finales del mismo siglo en basílica. Devastada por un violento incendio en 1823, fue reconstruida tal como la contemplamos hoy».
266. ABC Digital (28 de junio de 2009). «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 20 de diciembre de 1012-ին. {{cite web}}: More than one of |accessdate= and |access-date= specified (օգնություն)
267. The Guardian News and Media Limited (29 de junio de 2009). «Pope: Scientific analysis done on St. Paul's bones» (inglés). Վերցված է 20 de diciembre de 2012-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
268. Rice, Patricia C. (2009). «Paleoanthropology 2009 – Part 2». 16. General Anthropology: 12–16. «Yendo más allá de lo que los arqueólogos del Vaticano habían encontrado, el Papa ha "confirmado" recientemente que los huesos (contenidos) en un sarcófafo de mármol ubicado debajo de la Basílica de San Pablo Extramuros serían en verdad del Apóstol Pablo» {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն); Unknown parameter |número= ignored (օգնություն)
269. Wilson, A.N. (5 de julio de 2009). «Have we found the body of St Paul?». Reino Unido. Վերցված է 21 de diciembre de 2012-ին. «¿Por qué está (el Papa) tan convencido? A pesar de que los expertos en datación por radiocarbono no conocían nada de sus orígenes, los fragmentos óseos se obtuvieron después de que se insertó una diminuta sonda en la tumba ubicada en una cripta por debajo de la basílica de San Pablo Extramuros –una iglesia de la que se sostuvo largamente haber sido construida donde Pablo había sido enterrado. Hace solo tres años que la tumba en sí fue descubierta por arqueólogos del Vaticano. El hecho de que está posicionada exactamente debajo del epígrafe Paulo Apostolo Mart (Pablo Apóstol y Mártir) en la base del altar los convenció de que la tumba sería de Pablo» {{cite web}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)
270. (Bornkamm 2002) «Ya en el cristianismo primitivo era Pablo una figura discutida, tan venerada y querida como temida y odiada. El prestigio de que goza en la Iglesia no debe inducirnos a error. […]» (p. 29). «La valoración de Pablo y de su mensaje, ciertamente, es una cuestión antiquísima. Como hemos visto, ya en vida suya pasó Pablo por apóstol ilegítimo y falsificador del mensaje cristiano, según sus adversarios. También en la historia ulterior de la primitiva iglesia los juicios sobre Pablo están extraordinariamente divididos». (p. 292).
271. (Penna 2000, էջ 1807:) «[…] cf. 1Clemente 5:6, según el cual Pablo fue entregado “por celos y envidias”, tal vez por los judeo-cristianos de la capital».
272. (Bornkamm 2002, էջ 292:) «[…] desde finales del siglo primero no faltan autores eclesiásticos que admiran a Pablo y citan sus cartas (primera carta de Clemente, Ignacio de Antioquía, Policarpo)».
273. Ruiz Bueno, Daniel (1974). Padres Apostólicos. Madrid. էջեր 661–671. ISBN 84-220-0151-9. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
274. (Bornkamm 2002, էջ 292:)«Durante mucho tiempo, el judeocristianismo lo ha rechazado totalmente, como rival de Pedro y de Santiago, el hermano del Señor; en estos círculos no se tuvo siquiera reparo de compararlo a Simón el Mago, cabecilla de todas las herejías (cartas pseudoclementinas)».
275. Ireneo de Lyon. Adversus haereses Libro III,3,2. Արխիվացված 2012-04-01 Wayback Machine «Ya que sería largo enumerar las sucesiones de todas las Iglesias, tomaremos la Iglesia grandísima y antiquísima y de todos conocida, la Iglesia fundada y establecida en Roma por los dos gloriosísimos apóstoles Pedro y Pablo».
276. Rossano, Pietro; Ravasi, Gianfranco; Girlanda, Antonio (2001). Nuevo diccionario de teología bíblica. Madrid. էջ 1370. ISBN 978-84-285-1357-9. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link) CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
277. Moriones, Francisco (2004). Teología de San Agustín. Madrid. ISBN 978-84-791-4756-3. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն); Unknown parameter |otros= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
278. (Penna 2000, էջ 1801)
279. Nietzsche, Friedrich (2008). El Anticristo: Maldición contra el cristianismo (1ª ed.). Buenos Aires. էջ 16. ISBN 978-950-786-675-3. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն); Unknown parameter |otros= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
280. «42». El Anticristo, maldición sobre el cristianismo. Madrid. 1980. էջ 73. ISBN 84-206-1507-2. {{cite book}}: Unknown parameter |apellidos1= ignored (|last1= suggested) (օգնություն); Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն); Unknown parameter |nombre1= ignored (|first1= suggested) (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
281. (Bornkamm 2002, էջ 293.)
282. (Bornkamm 2002, էջ 29:) «[…] no hay que olvidar que la llamada teología dialéctica, sin la cual la lucha contra el nacionalsocialismo sin espíritu y sin fe hubiera resultado inconcebible, se inició con la reinterpretación, llena de fuerza y vehemencia, que de la carta a los romanos hizo Karl Barth».
283. (Brown 2002, էջ 578:) «El hincapié de Pablo en sus diferencias con Cefas (Pedro) y con los hombres de Santiago en Gálatas 2, 11-14 y su crítica a los superapóstoles en 2 Corintios 11, 5 han generado la figura de un Pablo solitario. A lo largo de la historia cristiana el estudio del Apóstol ha impulsado a importantes teólogos a desafiar radicalmente el pensamiento dominante o popular (Marción, Agustín [contra Pelagio], Martín Lutero, K. Barth) y han retroproyectado este desafío a la figura de Pablo. Ahora bien, existe el peligro de anacronismo en tal retroproyección; por ejemplo, como ha señalado K. Stendhal, la lucha personal de Lutero con la culpa y el pecado no puede ser utilizada para interpretar las ideas de Pablo en su pasado precristiano (The Apostle Paul and the Introspective Conscience of the West (1963). The Harvard Theological Review 56 (3): 199-215)».
284. (Brown 2002, էջեր 578-579:) «Gálatas 2, 9 presenta a Santiago, Cefas (Pedro) y Juan dando su mano derecha al Apóstol en señal de comunión, y en 1 Corintios 15, 3-11 vemos que Pablo se une a Cefas, los Doce, Santiago y a todos los apóstoles en una predicación y fe comunes. Podemos preguntarnos, pues, si la percepción de una cierta armonía entre Pedro y Pablo (Hechos, Primera epístola de Clemente 5, 2-5) y si la benevolente expresión de los problemas entre ambos (2 Pedro 3, 15-16) en obras posteriores es simplemente una domesticación del Apóstol o si se conserva con ello la perspectiva de que Pablo no estaba hostilmente aislado».
285. (Theissen 2002, էջ 320:) «Habida cuenta de que la Segunda carta de Pedro presupone ya una buena parte del canon neotestamentario, es posible que estuviera relacionada de cerca con la formación del canon. […] A pesar de la distancia que guarda frente a ellas (es decir, frente a las cartas paulinas), la Segunda carta de Pedro no trata de excluir del canon las cartas del "querido hermano Pablo"».
286. Cross, F. L., ed. (2005). «Atonement». The Oxford Dictionary of the Christian Church (inglés). Nueva York. {{cite book}}: |first= has generic name (օգնություն); Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link) CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
287. David E.Aune, "Recent Readings of Paul Relating Justification by Faith", en Reading Paul Together: Protestant and Catholic Perspectives on Justification, ed. D. E. Aune (Grand Rapids: Baker Academic, 2006), 239ss. ISBN 978-0-8010-2840-3
288. The Paul Page Արխիվացված 2018-04-08 Wayback Machine (en inglés).
289. M. Zetterholm, Approaches to Paul: A Student's Guide to Contemporary Scholarship, Minneapolis: Fortress Press, 2009 ISBN 978-0-8006-6337-7 (en inglés)
290. J.D.G. Dunn, The New Perspective on Paul: Collected Essays, Tubinga: J.C.B. Mohr-P. Siebeck, 2005 ISBN 978-3-16-149518-2 (en inglés).
291. I Suffer Not a Woman (inglés). 1992. ISBN 0-8010-5250-5. {{cite book}}: Unknown parameter |autores= ignored (օգնություն); Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
292. Timoteo%202, 11-14&verse={{{3}}}&src=! 1 Timoteo 2, 11-14 {{{3}}}
293. Wright, N.T. (16 de diciembre de 2009). «Արխիվացված պատճենը» (inglés). Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 13-ին. Վերցված է 21 de abril de 2011-ին. {{cite web}}: More than one of |accessdate= and |access-date= specified (օգնություն); Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
294. Moore, Terri D (30 de agosto de 2009). «Chapter Six: Conclusions on 1 Timothy 2:15» (inglés). Վերցված է 21 de abril de 2011-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
295. Romanos 16, 1
296. Romanos 16, 7
297. Burer, Michael e Daniel B. Wallace (2001). «Was Junia Really an Apostle? A Re-Examination of Rom 16.7» (inglés). New Testament Studies: 76–91. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն); Unknown parameter |número= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
298. Nicole, Roger (2006). «The Inerrancy of Scripture» (inglés). 20. Priscilla Papers. primavera. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն); Unknown parameter |número= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
299. Corintios%2014, 34&verse={{{3}}}&src=! 1 Corintios 14, 34 {{{3}}}
300. Corintios%2011, 5&verse={{{3}}}&src=! 1 Corintios 11, 5 {{{3}}}
301. Giguzzi, Giancarlo (2004). «Paolo, un apostolo contro le donne?» (inglés). Credere Oggi: in dialogo con San Paolo e le sue lettere: 95–107. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ մարտի 31-ին. Վերցված է 21 de abril de 2011-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն); Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն); Unknown parameter |número= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
302. 28&verse={{{3}}}&src=! Gálatas 3, 28 {{{3}}}
303. Kirk, J.R. Daniel. «Արխիվացված պատճենը» (inglés). Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 17-ին. Վերցված է 21 de abril de 2011-ին. {{cite web}}: More than one of |accessdate= and |access-date= specified (օգնություն); Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
304. (Vidal García 2007, էջ 207:) «El paulinismo no acabó con la muerte de Pablo. La herencia paulina continuó con las comunidades surgidas de la misión de Pablo y sus colaboradores. De la conservación y ulterior cultivo de esa herencia se encargó, ante todo, la "escuela" paulina posterior a la muerte de Pablo, que fue la heredera de la escuela formada en torno a Pablo durante su vida».
305. (Brown 2002, էջ 594:) «Pablo fue un hombre de una gran intensidad y de un amplio espectro de emociones».
306. (Bornkamm 2002, էջ 222:) «[…] la pasión y la vehemencia con que Pablo, en pasajes especialmente intensos […], intenta apasionadamente recuperar a las comunidades que casi han sido ganadas por la agitación enemiga. En vez de una superioridad impasible Pablo pone en juego todos los demás registros: dolor que llega hasta las lágrimas, la ira y la indignación, las quejas […] pero también encontramos explosiones emocionales de su corazón con las que busca reconquistar a los que están amenazados o han sido seducidos».
307. Fernández, Víctor Manuel (2009). Pablo apasionado. De Tarso hasta su plenitud. Buenos Aires. էջ 5. ISBN 978-950-861-485-8. «Toda la vida de san Pablo fue una gran pasión. Lo fue por sus sufrimientos, por su entusiasmo, por su amor a Cristo, por su compromiso con la gente.» {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
308. 1 Tesalonicenses 2, 19-20.
309. Filipenses 1, 8.
310. Filipenses 2, 15.
311. 2 Corintios 13, 2.
312. 2 Corintios 2, 4.
313. Por ejemplo, en Romanos 16, 5-14, Pablo escribió: «Saludad también a la Iglesia que se reúne en su casa. Saludad a mi querido Epéneto, primicias del Asia para Cristo. Saludad a María, que se ha afanado mucho por vosotros. Saludad a Andrónico y Junia, mis parientes y compañeros de prisión, ilustres entre los apóstoles, que llegaron a Cristo antes que yo. Saludad a Ampliato, mi amado en el Señor. Saludad a Urbano, colaborador nuestro en Cristo; y a mi querido Estaquio. Saludad a Apeles, que ha dado buenas pruebas de sí en Cristo. Saludad a los de la casa de Aristóbulo. Saludad a mi pariente Herodión. Saludad a los de la casa de Narciso, en el Señor. Saludad a Trifena y a Trifosa, que se han fatigado en el Señor. Saludad a la amada Pérside, que trabajó mucho en el Señor. Saludad a Rufo, el escogido del Señor; y a su madre, que lo es también mía. Saludad a Asíncrito y Flegonta, a Hermes, a Patrobas, a Hermas y a los hermanos que están con ellos.»
314. (Brown 2002, էջ 594:) Brown comparó además los evangelios y las cartas paulinas con los manuscritos del Mar Muerto por él estudiados, para ver la cantidad de nombres propios que aparecen en ellos y señaló la diferencia: «En todo el conjunto de los manuscritos del Mar Muerto parece que no tenemos ni un solo nombre de los miembros de la comunidad, ni siquiera el de su fundador. Tanto en lo estricto como en el amplio sentido de la palabra, el evangelio se había "encarnado" en individuos».
315. (Vidal García 2007, էջ 127:) «Es posible que hacia el final de su encarcelamiento (en Éfeso) Pablo fuera condenado a la pena capital, ya que en ese momento contó con su muerte segura (2 Corintios 1, 8-9). Pero en esa difícil situación es liberado gracias a una arriesgada intervención de Prisca y Aquila (Romanos 16, 3-4)».
316. Filemón 1, 23-24.
317. (Brown 2002, էջ 595:) «[…] no debemos pasar por alto el homenaje extraordinario a Pablo que significa el haberle dedicado la mitad de la larga descripción de la expansión del cristianismo que alberga su libro (los Hechos de los Apóstoles). Fuera o no importante el Apóstol en la estima de los cristianos no paulinos, los Hechos han colocado a Pablo junto con Pedro […]».
318. (Penna 2000, էջ 1808:) «Las siete cartas que hoy la crítica reconoce como auténticas […]»
319. (Bornkamm 2002, էջ 303:) «Dada la situación actual de la investigación la autenticidad de las cartas paulinas […] no necesita ninguna demostración».
320. (Vidal García 2007, էջ 12:) «(Pablo) se trata del único personaje del cristianismo naciente cuyos escritos se nos han conservado».
321. Rivas, Luis H. (2010). «Pablo». Diccionario para el estudio de la Bibleverse. Buenos Aires. էջեր 132–134. ISBN 978-987-25195-1-3. «[…] es ampliamente admitido […]» {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն); Unknown parameter |enlace-autor= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
322. (Brown 2002) Su autenticidad «no se disputa seriamente».
323. (Vidal García 2007, էջ 12:) «Sus cartas auténticas, todas ellas escritas al ritmo de la problemática misional, surgieron entre los años 50 y 55, es decir, entre veinte y veinticinco años después de la muerte de Jesús. Son, así, los únicos escritos que se conservan de la primera generación cristiana. Y, de este modo, representan los documentos clave y absolutamente imprescindibles para la reconstrucción del movimiento cristiano más antiguo».
324. (Brown 2002, էջ 593:) «Ningún otro seguidor de Jesús en la época del NT dejó un testimonio escrito comparable al del Apóstol. Ciertamente, Lucas/Hechos (unas 37800 palabras) son más extensos que las […] cartas atribuidas a Pablo […]; pero apenas conocemos nada de Lucas como autor, mientras que la personalidad de Pablo destaca en sus cartas».
325. (Vidal García 2007, էջեր 207-208:) «Pablo no contó, al parecer, con la permanencia de sus cartas, que tenían la función inmediata de solucionar la problemática de una situación concreta. Pero es explicable que las comunidades a las que estaban dirigidas las conservaran con cuidado, ya que, al tratarse de cartas escritas por el emisario fundador de aquéllas, tenían un carácter especial de autoridad. Su proclamación pública en las asambleas, probablemente durante el simposio conclusivo de la cena del Señor, se siguió repitiendo sin duda con alguna frecuencia. Pronto tuvo que producirse también un intercambio de cartas entre las comunidades paulinas cercanas, al estilo del indicado por la noticia de Col 4,16. Las cartas iban adquiriendo así un carácter de universalidad, por encima de la situación concreta de su origen».
326. (Vidal García 2007, էջ 208:) «Podemos suponer, pues, que después de la muerte de Pablo fueron surgiendo pequeñas colecciones de sus cartas en algunas comunidades. Del sucesivo intercambio de dicha cartas surgió una colección ecuménica para todas las comunidades paulinas, probablemente hacia el final del siglo I. Varios testimonios de ese tiempo, finales del siglo I y comienzos del siglo II (I Clemente, Ignacio de Antioquía, 2 Pedro 3, 15-16), muestran la existencia entonces de una colección de cartas paulinas».
327. (Brown 2002) Raymond Brown señala que el 80-90 % de la crítica considera pseudónimas la Epístola a Tito (página 828), la Primera epístola de Timoteo (página 844) y la Segunda epístola a Timoteo (página 868). También señala que el 80 % más o menos de la crítica considera pseudónima la Epístola a los efesios (página 804), el 60 % de la crítica considera pseudónima la Epístola a los colosenses (página 778), y aproximadamente el 50 % de la crítica considera pseudónima la Segunda epístola a los tesalonicenses (página 766), aunque esa opinión va en aumento.
328. (Vidal García 2007, էջ 209:) «Se trata, sin duda, de escritos pseudoepigráficos, en los que sus autores se presentan como «Pablo», dando a entender así que recurren a la autoridad de la tradición paulina; pero tanto su vocabulario y estilo como su concepción demuestran que ellos no son el Pablo auténtico».
329. (Brown 2002) «Un tributo mayor a la persona de Pablo procede de aquellos discípulos que compusieron en su nombre la literatura deuteropaulina».
330. (Penna 2000, էջ 1811:) «Precisamente la pseudoepigrafía testimonia el gran prestigio y la permanente vitalidad del Apóstol y de su pensamiento, a cuya autoridad apela en momentos y situaciones difíciles».
331. (Vidal García 2007, էջ 207:) «Fueron los maestros de esa escuela paulina los que recopilaron las cartas de Pablo en una colección, para el uso de las comunidades paulinas, y también los que alargaron esa colección con algunas glosas de comentario e incluso con nuevos escritos en forma de carta, para actualizar así la tradición del maestro a la situación presente de las comunidades».
332. de la Serna, Eduardo (2008). «Aproximación a la teología paulina». 58. Theologica Xaveriana: 51–85. ISSN 0120-3649. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն); Unknown parameter |número= ignored (օգնություն)
333. Käsemann, Ernst (1971). Perspectives on Paul. Filadelfia. ISBN 978-0-8006-0030-3. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
334. (Bornkamm 2002, էջեր 165-166:) Bornkamm expresó: «[…] está fuera de duda el que Pablo interpreta y desarrolla el mensaje de Cristo como mensaje de la justificación sólo por la fe. Esta doctrina, lejos de ser un patrimonio común de la primitiva comunidad cristiana, es una aportación específicamente paulina. En ningún otro sitio ha sido desarrollada, reflexionada, elaborada y expresada la fe en Cristo -que une a Pablo con todo el resto de la primitiva cristiandad- en la dirección de esa doctrina. Esta, no sólo ha puesto a Pablo de la parte de los enemigos mortales del judaísmo, sino que incluso le ha llevado al descrédito en la cristiandad de su tiempo y le ha hecho raro y extraño. Y sin embargo, por medio de esta dodrina se ha convertido en el apóstol de los pueblos, y no sólo ha sacado adelante el cristianismo fuera del judaísmo, sino que por primera vez ha fundamentado con rigor teológico la unidad de judíos y gentiles en la iglesia».
335. (Brown 2002, էջ 581.)
336. Stendahl, Krister (1976). Paul among Jews and Gentiles: and Other Essays (inglés). Filadelfia (EE. UU.). ISBN 0-8006-1224-8. Վերցված է 3 de enero de 2013-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link) CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
337. Sanders, Ed Parish (1977). Paul and Palestinian Judaism: A Comparison of Patterns of Religion (inglés). Filadelfia (EE. UU.). ISBN 978-0-8006-1899-5. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն); Unknown parameter |otros= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link) CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
338. Sanders, Ed Parish (2009). Paul (inglés). Ontario. ISBN 978-1-4027-6885-9. Վերցված է 3 de enero de 2013-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link) CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
339. Dunn, James D. G. (2006). The Theology of Paul the Apostle (inglés). Grand Rapids, Michigan. ISBN 978-0-8028-4423-1. Վերցված է 3 de enero de 2013-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link) CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
340. Cerfaux, Lucien (1959). Christ in the theology of St. Paul. Nueva York. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն); Unknown parameter |otros= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
341. Schnackenburg, Rudolf (1964). Baptism in the thought of St. Paul: a study in Pauline theology (inglés). {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն); Unknown parameter |otros= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
342. Fitzmyer, Joseph (1975). Teología de San Pablo. Madrid. ISBN 978-84-7057-172-5. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն); Unknown parameter |otros= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
343. Gnilka, Joachim (1998). Pablo de Tarso. Apóstol y testigo (1ª ed.). Barcelona. ISBN 978-84-254-2620-9. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն); Unknown parameter |otros= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
344. Barbaglio, Giuseppe (2008). Teología de San Pablo (2ª ed.). ISBN 978-84-96488-04-5. Վերցված է 3 de enero de 2013-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն); Unknown parameter |otros= ignored (օգնություն)
345. Rivas, Luis H. (2007). San Pablo. Su vida. Sus cartas. Su teología. Buenos Aires. ISBN 978-987-1007-23-3. {{cite book}}: Unknown parameter |editorial= ignored (օգնություն); Unknown parameter |enlace-autor= ignored (օգնություն); Unknown parameter |otros= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
346. (Brown 2002, էջ 580:) «Todas estas propuestas tienen su parte de verdad, con tal de que caigamos en la cuenta de que se trata de juicios analíticos y de que probablemente Pablo nunca pensó en “el centro de su teología”. Él habló de su "evangelio" y el cristocentrismo es lo más cercano a ello (cf. Romanos 1, 3-4; Romanos 4, 24-25)».
347. Mario De Gasperín, San Pablo en el arte
348. Capítulo 6, versículo 17, citado y comentado en Homilía de la festividad de San Pedro y San Pablo, Panorama católico internacional, 06/29/2009.
349. San Pablo en el Vaticano – La imagen y la palabra del Apóstol de las Gentes en las colecciones pontificias Արխիվացված 2015-09-12 Wayback Machine, exposición en Museos Vaticanos, Museo Pío Cristiano, 26 de junio de 2009-27 de septiembre de 2009.
350. San Pablo en el arte. xix centenario de su venida a España, exposición en el Museo del Prado, enero-marzo de 1964.