Հայաստան
պետություն Հարավային Կովկասում / From Wikipedia, the free encyclopedia
Հայաստան (պաշտոնական անվանումը՝ Հայաստանի Հանրապետություն), դեպի ծով ելք չունեցող պետություն Հարավային Կովկասում։ Հյուսիսում սահմանակցում է Վրաստանին, արևելքում՝ Ադրբեջանին, հարավում՝ Իրանին, իսկ արևմուտքում՝ Թուրքիային։ Հայաստանը զբաղեցնում է 29 743 կմ² տարածք և ունի 3 միլիոն մարդ բնակչություն[9]։ Մայրաքաղաքը Երևանն է, պետական լեզուն՝ հայերենը, բնակչության 94,4 տոկոսը դավանում է քրիստոնեություն[3]։ Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին Հայաստանի հիմնական կրոնական հաստատությունն է[10]։
Հայաստան Հայաստանի Հանրապետություն |
||||
---|---|---|---|---|
|
||||
Օրհներգ՝ Մեր հայրենիք |
||||
|
||||
Մայրաքաղաք և ամենամեծ քաղաք | Երևան | |||
Պետական լեզու | Հայերեն[1] | |||
Էթնիկ խմբեր (2022) | ||||
Կրոն | 97,1 % քրիստոնեություն, որից 92,6 % հայ առաքելական[3] | |||
Կառավարում | Խորհրդարանական | |||
- | նախագահ | Վահագն Խաչատուրյան | ||
- | վարչապետ | Նիկոլ Փաշինյան | ||
- | Ազգային ժողովի նախագահ | Ալեն Սիմոնյան | ||
Հիմնադրում և անկախացում | ||||
- | անկախության հռչակում | 1918 թ․ մայիսի 28 | ||
- | անկախության վերականգնում | 1991 թ․ սեպտեմբերի 21 | ||
Տարածք | ||||
- | Ընդհանուր | 29,743 կմ² (138-րդ) | ||
- | Ջրային (%) | 4.71[4] | ||
Բնակչություն | ||||
- | 2024 նախահաշիվը | 3,015,400[5] (137-րդ) | ||
ՀՆԱ (ԳՀ) | 2023 գնահատում | |||
- | Ընդհանուր | $58.497 միլիարդ[6] (115-րդ) | ||
- | Մեկ շնչի հաշվով | $19,745[6] (81-րդ) | ||
ՀՆԱ (անվանական) | 2023 գնահատում | |||
- | Ընդհանուր | $24.540 միլիարդ[6] (115-րդ) | ||
- | Մեկ շնչի հաշվով | $8,283[6] (82-րդ) | ||
Ջինի (2022) | 27.9[7] | |||
ՄՆԶԻ (2022) | 0.786[8] | |||
Արժույթ | Դրամ (֏) (AMD) | |||
Ժամային գոտի | Հայաստանի ժամանակ (ՀԿԺ+4) | |||
Ազգային դոմեն | .հայ .am |
|||
Հեռախոսային կոդ | +374 |
Ըստ հայոց պատմահայր Մովսես Խորենացու՝ հայ ժողովրդի պատմության սկիզբն է համարվում մ.թ.ա. 2492 թվականը, երբ հայ ժողովրդի անվանադիր նախահայրը՝ Հայկ նահապետը, Հայոց ձորի ճակատամարտում հաղթել է Ասորեստանի բռնարար տիրակալ Բելին և անկախություն նվաճել[11]։ Հայալեզու ցեղերը Հայկական լեռնաշխարհի հարավարևմտյան շրջաններում ապրել են մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի վերջերից։ Արամե արքայի ջանքերով մ․թ․ա․ 860 թվականին հիմնադրվել է Վանի թագավորությունը, որի գոյության ժամանակահատվածում էլ՝ մ․թ․ա․ 782 թվականին, Արգիշտի Ա թագավորը հիմնադրել է ժամանակակից մայրաքաղաք Երևանը։ Մ․թ․ա․ 1-ին դարում՝ Տիգրան Բ Մեծի կառավարման տարիներին, Մեծ Հայքի թագավորությունը հասել է իր հզորության գագաթնակետին՝ ձգվելով Կասպից ծովից մինչև Միջերկրական ծով, Կովկասյան լեռներից մինչև Միջագետքի անապատները։ 4-րդ դարում՝ 301 թվականին, Հայաստանը դարձել է առաջին պետությունն աշխարհում, որն ընդունել է քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն։ Արշակունյաց թագավորության անկումից հետո՝ 5-րդ դարում, Հայաստանը բաժանվել է Սասանյան Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի միջև։ 9-րդ դարում Բագրատունիները վճռական պայքար մղելով արաբ նվաճողների դեմ, վերականգնել են հայկական անկախ թագավորությունը, որը, սակայն, անկում է ապրել 1045-ին՝ Բյուզանդիայի դեմ պատերազմների և ներքին պառակտումների պատճառով։ 11-14-րդ դարերում Միջերկրական ծովի ափին գոյություն է ունեցել Կիլիկիայի հայկական իշխանությունը և ապա՝ թագավորությունը։ 16-19-րդ դարերում հայերի հայրենիքը, որը կազմված էր Արևելյան և Արևմտյան Հայաստաններից, ընկել է Օսմանյան և Պարսկական տերությունների իշխանության տակ։ 19-րդ դարում Արևելյան Հայաստանը անցել է Ռուսական կայսրությանը, իսկ Արևմտյան Հայաստանը շարունակել մնալ Օսմանյան իշխանության ներքո։
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Օսմանյան կայսրության իշխանության ղեկին կանգնած երիտասարդ թուրքերի կառավարությունն իրականացրել է հայոց ցեղասպանությունը, որի արդյունքում 1915-1923 թվականներին զանգվածային տեղահանության և բնաջնջման է ենթարկվել Օսմանյան կայսրության հայ բնակչությունը[12][13][14][15][16][17]։ 1918 թվականին՝ Ռուսական հեղափոխությունից և Ռուսական կայսրության անկումից հետո, Հայաստանը հռչակել է իր անկախությունը, որի արդյունքում ստեղծվել է Հայաստանի առաջին հանրապետությունը։ 1920 թվականի սեպտեմբերից դեկտեմբեր ամիսներին Հայաստանը ենթարկվել է ռուս-թուրքական ագրեսիայի և մի շարք տարածքային կորուստներով ներառվել ԽՍՀՄ կազմ որպես Հայկական ԽՍՀ[18]։ Հայաստանը վերականգնեց իր անկախությունը 1991 թվականին՝ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո։
Հայաստանն ունիտար կառուցվածքով, բազմակուսակցական համակարգով ժողովրդավարական ազգային պետություն է։ Հայաստանի Սահմանադրությունն ընդունվել է 1995 թվականի հուլիսի 5-ին և փոփոխությունների ենթարկվել 2005 թվականի նոյեմբերի 27-ի[19] ու 2015 թվականի դեկտեմբերի 6-ի[20] համապետական հանրաքվեների արդյունքում։
Հայաստանը ՄԱԿ-ի[21], Եվրոպայի խորհրդի[22], Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության[23][24], Միջազգային քրեական դատարանի[25] և այլ միջազգային կազմակերպությունների անդամ է[26]։
Մինչև 2020 թվականին տեղի ունեցած 44-օրյա պատերազմի ավարտը Հայաստանի արտաքին քաղաքականության հիմնական խնդիրներից էր Արցախի Հանրապետության ժողովրդի ինքնորոշման հիման վրա Արցախյան հակամարտության խաղաղ և արդարացի լուծումը[27]։ 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ին պատերազմի դադարեցման վերաբերյալ կնքված կապիտուլացիոն հայտարարությունից հետո[28] և հատկապես 2023 թվականին կտրուկ փոխվում է Հայաստանի գործող իշխանության դիրքորոշումը՝ Արցախի Հանրապետության վերաբերյալ և հասնում այնպիսի կետի, որ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը իր ելույթներով «լիարժեք ճանաչում է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը»[29][30][31]։