Զինված հարձակումներ դպրոցներում

Զինված հարձակումներ դպրոցներում կամ սքուլշութինգ (անգլ.՝ school shooting - «դպրոցական կրակոց»), զինված բռնության կիրառում ուսումնական հաստատությունների տարածքում (հիմնականում սովորողների նկատմամբ), որը շատ հաճախ վերաճում է զանգվածային սպանությունների։

Հրազենն ավելի հաճախ օգտագործվում է հարձակումների ժամանակ այն երկրներում, որտեղ զենքի թույլտվությունն ավելի քիչ սահմանափակված է օրենքով, օրինակ՝ Միացյալ Նահանգներում (Զանգվածային սպանություններ Կոլումբայնի ավագ դպրոցում)։ Հրազեն պահելու ավելի խիստ իրավական սահմանափակումներ ունեցող երկրներում, ինչպիսին է Ճապոնիան («Իկեդա» դպրոց, 2001)՝ հարձակումներ իրականացնելու համար ամենից հաճախ օգտագործվում են սառը զենքեր, բայց ոչ պակաս մարդիկ են մահանում, քանի որ հարձակման հանկարծակի պատճառով մարդիկ վախից անշարժանում են։ Նույն նպատակների համար կարող են օգտագործվել նաև ինքնաստեղծ ռումբ (Պատերազմ Բատա դպրոցում, Գիսկա թիվ 20 դպրոցում, Մոլդովական ԽՍՀ), հրանետ և այլ տեսակի զենքեր։

Ի տարբերություն քիչ թե շատ փակ խմբերի նմանատիպ հարձակումների (օրինակ՝ գործընկերների կրակոցների դեպքում)՝ ուսումնական հաստատությունների վրա հարձակվելիս հարձակվողների նպատակները հաճախ չեն նշվում, ինչի արդյունքում կրակոցն ան է ստացվում։ Քննարկվող երևույթը պետք է տարբերվի տարբեր տեսակի զենքերի կիրառմամբ ահաբեկչական հարձակումներից (օրինակ՝ Բեսլանի ահաբեկչական հարձակում)։

Աշխարհագրություն

Աշխարհում

ԱՄՆ-ն աշխարհում առաջին տեղն է զբաղեցնում կրթական հաստատություններում կատարված զանգվածային սպանություններով^[1]։ Ամենատխրահռչակներից մեկը Կոլորադոյի Լիթլթոն քաղաքի մոտ գտնվող Կոլումբայն ավագ դպրոցում տեղի ունեցած միջադեպն է եղել^[2]։ 1999 թվականի ապրիլի 20-ին՝ երեքշաբթի օրը, այդ դպրոցի աշակերտներ Էրիկ Հարիսը և Դիլան Քլեբոլդը դպրոցի տարածքում գնդակահարել և սպանել են 13 մարդու և երկուսն էլ ինքնասպան եղել՝ այդպիսով զոհերի թիվը հասցնելով 15-ի։ Այս իրադարձությունների հիման վրա նկարահանվել է «Փիղ» գեղարվեստական ֆիլմը, որն արժանացել է Կաննի կինոփառատոնի բարձրագույն մրցանակին։

Ուսումնական հաստատություններում հայտնի են հետևյալ զանգվածային սպանությունները Կանադա (Բրամփթոնի Սենթենիել դպրոցում՝ 1975, Մոնրեալի պոլիտեխնիկական դպրոցում՝ 1989, Մոնրեալի Կոնկորդիա համալսարանում՝ 1992, Լա Լոշ դպրոցում՝ 2016), Ֆինլանդիա (Յոկելա՝ 2007, Կաուհայոկի՝ 2008), Գերմանիա (Էրֆուրտի Գուտենբերգ գիմնազիա՝, 2002, Վիննենդենի Ալբերտվիլ-Ռեալշուլ ուսումնարան՝ 2009 թվական), Ադրբեջան (Բաքու՝ 2009), Սերբիա (Բելգրադի Վլադիսլավ Ռիբնիկարի անվան դպրոց՝ 2023), Չեխիա (Հրաձգություն Կարլի համալսարանի փիլիսոփայության ֆակուլտետ՝ 2023) և աշխարհի շատ այլ երկրներում։ Ճապոնիայում հրազենի տիրապետումը օրենսդրորեն խիստ սահմանափակ է, այդ պատճառով զանգվածային սպանություններ կատարելու համար, այդ թվում ՝ ուսումնական հաստատություններում, դրա փոխարեն օգտագործվում են սառը զենքեր, առավել հաճախ ՝ սովորական դանակներ (օրինակ, զանգվածային սպանություն Օսակայում, 2001)^{[3][4][5][6][7][8][9]}։

Քրեաբանական ասպեկտներ

Միացյալ Նահանգներում ոչ զանգվածային բռնության ակտերը (առանց հրազենի, դանակների կիրառման, ինչպես նաև կապված կազմակերպված հանցավոր խմբերի գործողությունների հետ կապված) համեմատաբար ավելի տարածված են մի շարք խիտ բնակեցված տարածքներում։ Քաղաքային դպրոցները, հատկապես աղքատ թաղամասերում գտնվող դպրոցները, զգալիորեն ավելի հավանական է, որ լինեն բռնի հանցագործությունների վայր։ 1997 թվականի ընթացքում առնվազն մեկ բռնի հանցագործություն է կատարվել միջքաղաքային դպրոցների 17%-ում, սակայն քաղաքային դպրոցների 11%-ում, գյուղական դպրոցների 10%-ում և ծայրամասային դպրոցների միայն 5%-ում^[10]։ Այնուամենայնիվ Միացյալ Նահանգներից դուրս դպրոցականների սպանությունները կարող են ունենալ իրենց ազգային կամ կրոնական առանձնահատկությունները, ինչպես դա եղել է Եշիվեի «Մերքազ Հա-րավում» քաղաքում։

Կանանց/աղջիկների կողմից բազմաթիվ զոհեր ունեցող հարձակումներն ավելի հազվադեպ են, քան տղամարդկանց/տղաների հարձակումները^[11]։ Մասնավորապես կանայք սպանելու համար հազվադեպ են հրազեն ընտրում (կանանց թունավորումներն ավելի հաճախ են հանդիպում)։ Կանանց/աղջիկների կողմից կատարված հարձակումները ներառում են, օրինակ, սպանությունները Քլիվլենդի տարրական դպրոցում, Ալաբամայի համալսարանում, Վիննետկի տարրական դպրոցում և Բրյանսկի թիվ 5 գիմնազիայի վրա հարձակումը։

ԱՄՆ-ում դպրոցներում կրակոցները համարվում են հանրային լուրջ խնդիր^[12]։ ԱՄՆ Գաղտնի ծառայության կատարած համապարփակ ուսումնասիրությունը^[13] ցույց է տվել, որ անհնար է ճշգրիտ բացահայտել այս տեսակի հանցագործության հակված դպրոցականների որոշակի տեսակը։ Պոտենցիալ զանգվածային մարդասպանի պրոֆիլը, եթե դա հնարավոր լիներ` պետք է նկարագրեր չափազանց շատ տարբեր մարդկանց և որ ամենավատն է, անհնար կլիներ բացահայտել պոտենցիալ մարդասպանին։ Նրանցից ոմանք, որոնք հետագայում իրականացրել են իրենց գործընկեր պրակտիկանտների զանգվածային սպանությունները, երկու ծնողների հետ ապրել են գործնականում «իդեալական ամերիկյան ընտանիքներում»։ Ոմանք որդեգրված երեխաներ են եղել կամ ամուսնալուծված ծնողների երեխաներ։ Այս երեխաների մեծ մասը մտերիմ ընկերներ ունեցել են, թեև հանցագործներից ոմանք միայնակ են եղել։ Մի շարք փորձագետներ, ինչպիսին է Ալան Լիփմանը, զգուշացնում են պոտենցիալ զանգվածային մարդասպանների բացահայտման մեթոդի լուրջ թերությունների մասին, որը հիմնված է երեխայի անհատականության գծերի վերլուծության վրա^[14]։

Թեև աշակերտի հոգեբանական նկարագիրը կազմելը կարող է պարզեցում լինել, ուսումնասիրությունը մեջբերել է դպրոցներում հրաձգություններ իրականացրած դպրոցականներին բնորոշ որոշ ընդհանուր հատկանիշներ։ «Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ նման մարդասպանները ժամանակ են պահանջում։ Նրանք պլանավորում են, թե ինչ է սպասվում։ Զենք են ձեռք բերում։ Այս երեխաները բռնություն գործադրելու երկար և կանխամտածված ճանապարհ են բռնում և նրանց այս ճանապարհը կարելի է դիտարկել»^[15]։ Փրինսթոնի համալսարանից Քեթրին Նյումանը նշում է, որ նման մարդասպանները հեռու են միայնակ լինելուց նրանք ցանկանում են հաղորդակցվել, բայց չեն կարող մտնել խմբի մեջ, բացի այդ նրանք կարող են խոսել իրենց բռնի պլանների մասին, որոշ դեպքերում հաճախակի և երկար ժամանակ։

Այդպիսի մարդասպաններից շատերը հետագայում Գաղտնի ծառայության քննիչներին ասել են, որ իրենք դիմել են բռնության՝ համակուրսեցիների կողմից հետապնդումների և համայնքից օտարված լինելու պատճառով։ ԱՄՆ Գաղտնի ծառայությունը մեծահասակներին հորդորում է չփնտրել երեխայի մեջ որևէ հատկանշական գիծ, այլ նայել նրա վարքագծին՝ լրագրող Բիլլ Դեդմանի կարծիքով՝ անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել հետևյալին^[16]։

1. ինչ է ասում երեխան,
2. արդյո՞ք նա դժգոհություններ է ունենում, դժգոհությո՞ւն է ապրում,
3. ինչ գիտեն նրա ընկերները,
4. արդյո՞ք նրան հասանելի են զենքերը,
5. Նա դեպրեսիայում է, ճնշվա՞ծ է։

Ազդեցություն հասարակության վրա

Դպրոցական կրակոցները հազվադեպ են, բայց գրավում են լրատվամիջոցների մեծ ուշադրություն^[17]։ Այնուամենայնիվ կան բացառություններ, օրինակ՝ 2018 թվականի հունվարին ռուսական դաշնային հեռուստատեսության վերջին լրատվական թողարկումներում ամբողջովին անտեսվել են Պերմի և Ուլան-Ուդեի դպրոցականների հարձակումները^[18][19]։ Որոշ դեպքերում դրանք հանգեցնում են կրթական քաղաքականության փոփոխության ողջ երկրում, այդ փոփոխությունները վերաբերում են դպրոցներում կարգապահությանը և անվտանգությանը։ Որոշ հետազոտողներ դպրոցներում սպանությունների վախը դասում են որպես զանգվածային վախերի դրսևորումներ^[20]։

Նման դեպքերը կարող են նաև հանգեցնել ազգային քննարկումների հրազենի մասին օրենքներում հնարավոր փոփոխությունների վերաբերյալ^[21]։

Ազդեցություն կառավարության վրա

Քաղաքական գործիչները ակտիվորեն արձագանքում են դպրոցական կրակոցներին, որոշ դեպքերում դա ստիպել է կառավարությանը խստացնել հրազենի մասին օրենքը։ Սակայն ԱՄՆ Ազգային հրաձգային ասոցիացիան դեմ է դրան։ Մի շարք խմբեր ջատագովում են թուլացնել կառավարական վերահսկողությունը հրազենի նկատմամբ՝ նշելով դեպքերի օրինակներ, երբ մարդասպանը դադարել է կրակել և ինքնասպանություն չի գործել և պնդելով, որ դպրոցներում հրազենի արգելումը մարդկանց համար անհնարին կդարձնի դիմակայել հանցագործին^[22]։ Վերջին հայտարարության օրինակը կարելի է տեսնել Մերքազ Հարավ յեշիվայում տեղի ունեցած ահաբեկչության մեջ, որտեղ հանցագործին կանգնեցրել է ոչ թե ոստիկանությունը, այլ ուսանողներից մեկը՝ Յիցչակ Դադոնը, որը կրակել է հարձակվողին սեփական զենքից։ Այս ուսանողը զենքը թաքուն կրել է իր անձի վրա՝ չխախտելով օրենքը։ Ապալաչյան իրավաբանական դպրոցում հրաձգության ժամանակ երկու ուսանող իրենց մեքենայից զենք են հանել և առանց կրակոց արձակելու կանգնեցրել են զինված անձին։ Սակայն այլ դեպքերում կրակոցը չի կանխել կամ դադարեցրել անգամ զինված ոստիկանների ներկայությունը։

Մեծ Բրիտանիայում դպրոցականների դեմ Դանբլեյնի հրաձգությունից հետո օրենք է ընդունվել, որն արգելում է բնակչությանը կարճփողանի հրազեն ունենալ^[23]։

Զենքեր հարձակումներից պաշտպանվելու համար

Երկար տարիներ ԱՄՆ-ի որոշ շրջաններ թույլ են տվել հրազեն պահել դպրոցի տարածքում՝ հնարավոր հարձակումները կանխելու կամ հանցագործին դիմակայելու համար։ 2008 թվականին Տեխասի Հարոլդ Անկախ դպրոցական շրջանը դարձել է Միացյալ Նահանգների առաջին դպրոցական շրջանը, որը ուսուցիչներին թույլ է տվել հրազեն կրել իրենց դասարաններում։ Ուսուցիչներից պահանջվում էր նաև հատուկ լրացուցիչ վերապատրաստում անցնել զենքի կիրառման վերաբերյալ, ինչպես նաև օգտագործել միայն հատուկ պարկուճներ՝ ռիկոշետավորման ունակության նվազմամբ փամփուշտներով^[24]։ 2006 թվականին Յուտայի Գերագույն դատարանի որոշումը թույլ տվեց Յուտայի համալսարանի ուսանողներին գաղտնի ատրճանակ կրել այնքան ժամանակ, քանի դեռ նրանք ունեցել են վավեր պետական լիցենզիա^[25][26]։

Պահպանողական ուղղվածություն ունեցող «National Review Online-ը» պնդում է, որ թեև կրթական ոլորտում զենք կրելու իրավունքը նորություն է Միացյալ Նահանգների համար, այն տարիներ շարունակ հաջողություն է ունեցել Իսրայելում և Թաիլանդում^[27] և կարող է օգնել կանխել հարձակումները դպրոցների վրա։

Ծանոթագրություններ

1. «Search». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 20-ին.
2. «Самые громкие преступления, совершенные американскими подростками». www.kommersant.ru (ռուսերեն). 2000 թ․ ապրիլի 26. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 25-ին.
3. «Самые громкие преступления, совершенные американскими подростками». «Коммерсантъ» №73 от 26.04.2000. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 4-ին.
4. Struck, Doug (2001 թ․ հունիսի 9). «School Stabbings Diminish Japan's Feelings of Safety». The Washington Post. Արխիվացված է օրիգինալից 2001 թ․ հունիսի 10-ին. Also published online as «Diminished sense of safety in Japan».
5. «Suspect may suffer from personality disorder». The Japan Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 26-ին. {{cite news}}: More than one of |accessdate= and |access-date= specified (օգնություն)
6. «Osaka massacre suspect Takuma not schizophrenic: psychiatrist». Kyodo News. 2002 թ․ մարտի 28. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 26-ին.
7. «Death for Japanese school killer». BBC. 2003 թ․ օգոստոսի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 13-ին. Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
8. «Japan mourns school victims.» CNN. June 10, 2001. Retrieved on February 5, 2010.
9. «Intentional Homicide Victims | dataUNODC». United Nations Office on Drugs and Crime. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 26-ին. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Table of «Intentional homicide victims, counts and rates per 100,000 population». Can select years from 2000—2016. Can select regions, subregions, and countries. Link below chart is to Excel file that covers years 1990—2018 for all countries.
10. Violence and Discipline Problems in U.S. Public Schools, 1996-97. Արխիվացված 2021-08-04 Wayback Machine // National Center for Education Statistics
11. «Why are most mass murderers men?». HowStuffWorks (ամերիկյան անգլերեն). 2013 թ․ ապրիլի 23. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 25-ին.
12. «'profiling' School Shooters | The Killer At Thurston High | FRONTLINE | PBS». www.pbs.org. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 25-ին.
13. «The Final Report and Findings of the Safe School Initiative» (PDF). May 1, 2002.
14. «Frontiers | Profiling School Shooters: Automatic Text-Based Analysis | Psychiatry». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 20-ին.
15. «'profiling' School Shooters | The Killer At Thurston High | FRONTLINE | PBS». www.pbs.org. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 25-ին.
16. Bill Dedman, Deadly Lessons: School Shooters Tell Why, description of Secret Service study. (October 15, 2000) Chicago Sun-Times. Accessed April 8, 2006
17. CNN (March 25, 1998). School shootings have high profile but occur infrequently Արխիվացված 2021-04-22 Wayback Machine.
18. Сергей Горяшко. Другая повестка: почему российское ТВ игнорировало атаки на школы Արխիվացված 2020-11-09 Wayback Machine BBC-ի ռուսական ծառայություն, 22.01.2018
19. Михаил Зеленский. «Жизнь всегда проще, если понимаешь, как и что происходит» Как федеральные телеканалы скрыли от россиян информацию о нападениях в школах Արխիվացված 2021-08-04 Wayback Machine Meduza, 21.01.2018
20. Killingbeck, Donna. The Role of Television News in the Construction of School Violence as a 'Moral Panic." Արխիվացված 2019-08-03 Wayback Machine Journal of Criminal Justice and Popular Culture, 8(3) (2001) 186—202
21. «Government Vows to Take Action Following Kauhajoki Shootings» Արխիվացված 2009-08-21 Wayback Machine. YLE. Retrieved September 23, 2008.
22. «A discussion of the reasoning behind gun free zone, 2007—2008». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 4-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 7-ին.
23. «New Year gun amnesty planned» Արխիվացված 2023-04-11 Wayback Machine. BBC News. December 27, 2002. Retrieved July 14, 2009.
24. James C. McKinley Jr.: «In Texas School, Teachers Carry Books and Guns» New York Times, August 28, 2008
25. ««Guns on college campuses allowed in U.S. state Utah» The Associated Press, in The International Herald Tribune, April 27, 2007». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
26. ««Utah Supreme Court Shoots down University of Utah Gun Ban» September 9, 2006, John Lott's Website». Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 7-ին.
27. Dave Kopel: «Follow the Leader: Israel and Thailand set an example by arming teachers.» National Review Online, September 2, 2004

Գրականություն

• Eppes, Mary (2018 թ․ մարտի 8). «JSU Student Shot on campus». MSNews. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 17-ին.
• Muschert, Glen – Sumiala, Johanna (eds.): School Shootings: Mediatized Violence in a Global Age. Studies in Media and Communications, 7. Bingley: Emerald, 2012. ISSN 2050-2060 978-1-78052-918-9
• Schildkraut, J.; Hernandez, T. (2014). «Laws that bit the bullet: A review of legislative responses to school shootings». American Journal of Criminal Justice. 39 (2): 358–374. doi:10.1007/s12103-013-9214-6. S2CID 144697331.