Չեխիա

Չեխիա (չեխերեն՝ Česko)^[6], պաշտոնական անվանումը՝ Չեխական Հանրապետություն (չեխերեն՝ Česká republika), պատմականորեն հայտնի է նաև որպես Բոհեմիա^[7], դեպի ծով ազատ ելք չունեցող պետություն Եվրոպայի կենտրոնական հատվածում։ Հարավում սահմանակցում է Ավստրիային, արևմուտքում՝ Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետությանը, հյուսիսարևելյան հատվածում՝ Լեհաստանին և հարավ-արևելքում՝ Սլովակիային^[8]։ Մայրաքաղաքն ու խոշորագույն քաղաքը Պրահան է։ Երկրի մյուս խոշոր բնակավայրերն են Բռնոն, Օստրավան, Պլզենը և Լիբերեցը։

Չեխիայի Հանրապետություն Česká republika
Դրոշ Զինանշան
Ազգային օրհներգ՝ Kde domov můj Որտեղ մեր տունն է  (գրադարձություն) Կդե դոմով մու
Չեխիա դիրքը Չեխիայի տեղագրական քարտեզ
Մայրաքաղաք և ամենամեծ քաղաք		Պրահա
Պետական լեզուներ		չեխերեն[1]
Էթնիկ խմբեր (2022[2])		57.3%՝ չեխեր 3.4%` մորավներ 0.9%՝ սլովակներ 0.7%՝ ուկրաինացիներ 2.1%՝ այլ 4.0%՝ 2 ազգություն 31.6%՝ պատասխան չկա
Կրոն (2022)		56.9%՝ ոչ կրոնական * 11.7%՝ քրիստոնյա 1.2%` այլ կրոն 30.1%՝ պատասխան չկա
Կառավարում		ունիտար խորհրդարանական հանրապետություն
-	նախագահ	Միլոշ Զեման
-	վարչապետ	Պետր Ֆիալա
Ժամանակագրություն
-	Բոհեմիայի դքսություն	~ 870
-	Բոհեմիայի թագավորություն	1198
-	Չեխոսլովակիա	հոկտեմբերի 28, 1918
-	Չեխոսլովակիայի կազմալուծում	հունվարի 1, 1993
-	Ջրային (%)	2.14 (2021)[3]
Բնակչություն
-	2023 նախահաշիվը	▲ 10,827,529[4]  (85-րդ)
-	2021 մարդահամարը	▲ 10,524,167[2]
ՀՆԱ (ԳՀ)		2022 գնահատում
-	Ընդհանուր	▲ $509.953  մլրդ[5] (48-րդ)
-	Մեկ շնչի հաշվով	▲ $47,527[5] (36-րդ)
ՀՆԱ (անվանական)		2022 գնահատում
-	Ընդհանուր	▲ $296.238  մլրդ[5] (48-րդ)
-	Մեկ շնչի հաշվով	▲ $27,609[5] (43-րդ)
Ջինի (2020)		24.2
ՄՆԶԻ (2021)		0.889 (32-րդ)
Արժույթ		չեխական կրոնա (CZK)
Ժամային գոտի		ԿԵԺ (ՀԿԺ+1)
-	Ամռանը (DST)	ԿԵԱԺ (ՀԿԺ+2)
Ազգային դոմեն		.cz[բ]
Հեռախոսային կոդ		+420[ա]

Ավանդաբար ընդունված է առաջին չեխական պետական կազմավորումը համարել 9-րդ դարում Մեծ Մորավիայի տարածքում ձևավորված Բոհեմիայի (Չեխիայի) դքսությունը, որը 1002 թվականին պաշտոնապես ճանաչվել է որպես Սրբազան Հռոմեական կայսրության կայսերական տարածք, իսկ 1198 թվականին՝ անկախ թագավորություն^[9][10]։ 1526 թվականին տեղի ունեցած Մոհաչի ճակատամարտից հետո Չեխական թագի հողերն աստիճանաբար միավորվել են Հաբսբուրգյան միապետության կազմում։ Ավելի ուշ բողոքական չեխերի ապստամբությունը դարձել է Եվրոպայում Երեսնամյա պատերազմի բռնկման շարժառիթը։ Սպիտակ լեռան ճակատամարտում, սակայն, բոհեմական ապստամբները պարտություն են կրել՝ նպաստելով Չեխիայում Հաբսբուրգների իշխանության ամրապնդումը։ Միևնույն տարում Սրբազան Հռոմեական կայսրության կազմալուծմամբ Չեխական թագի հողերն անցել են Ավստրիական կայսրությանը։ 19-րդ դարում Չեխիան դարձել է առավելապես արդյունաբերական պետություն։ 1918 թվականին այս հողերի մեծ մասում հիմնադրվել է Առաջին Չեխոսլովակիայի Հանրապետությունը, որը հաջորդել է Առաջին համաշխարհային պատերազմի արդյունքում Ավստրո-Հունգարիայի փլուզմանը^[11]։ Չեխոսլովակիան Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի միակ երկիրն էր, որը շարունակել է մնալ խորհրդարանական ժողովրդավարական հանրապետություն միջպատերազմյան ողջ ժամանակաշրջանում^[12]։ 1938 թվականի Մյունխենյան համաձայնագրից հետո նացիստական Գերմանիան վերահսկողություն է սահմանել Չեխական հողերի նկատմամբ։ Չեխոսլովակիան վերականգնել է իր անկախությունը 1945 թվականին և դարձել Արևելյան բլոկի կոմունիստական պետություն՝ 1948 թվականի պետական հեղաշրջումից հետո։ Կառավարության և տնտեսության ազատականացման փորձերը ճնշվել են 1968 թվականի Պրահայի գարնան ընթացքում՝ խորհրդային զորքերի երկիր ներխուժման արդյունքում։ 1989 թվականի նոյեմբերին տեղի ունեցած Թավշյա հեղափոխությունը, սակայն, վերջ է դրել երկրում կոմունիստական վարչակարգին։ Այս արդյունքներով պայմանավորված 1993 թվականի հունվարի 1-ին Չեխոսլովակիան լուծարվել է և նրա երբեմնի տարածքում ձևավորվել են անկախ Չեխիայի և Սլովակիայի Հանրապետությունները։

Չեխիայի Հանրապետությունը ունիտար խորհրդարանական հանրապետություն է՝ զարգացած, բարձր եկամուտ ապահովող շուկայական տնտեսությամբ։ Չեխիան նաև որդեգրել է եվրոպական սոցիալական մոդելը՝ իր քաղաքացիների համար երաշխավորելով համընդհանուր առողջապահություն և անվճար համալսարանական կրթություն։ Ըստ ՄԱԿ-ի մարդկային զարգացման ինդեքսի՝ Չեխիան 32-րդն է աշխարհում և 24-րդը՝ Համաշխարհային բանկի մարդկային կապիտալի ինդեքսում։ Եվրոպական այս պետությունը 8-րդ ամենաանվտանգն է աշխարհում և զբաղեցնում է 29-րդ հորիզոնականը՝ ժողովրդավարական կառավարման աղյուսակում։

Չեխիան մի շարք միջազգային կազմակերպությունների, այդ թվում՝ ՄԱԿ-ի, ՆԱՏՕ-ի, Եվրոպական միության, ՏՀԶԿ-ի, ԵԱՀԿ-ի և Եվրոպայի խորհրդի անդամ է։

Պատմություն

Պետությունն առաջացել է երկու պատմական շրջանների՝ Մոռավիայի և Բոհեմիայի, ինչպես նաև Սիլեզիայի մի մասի միավորման արդյունքում։ Չեխական հողերի մասին առաջին հիշատակումները վերաբերվում են մ.թ. 9-րդ դարին։ Այն ժամակներում այդ հողերի վրա առաջացել է առաջին միավորված պետությունը՝ Պրժեմիսլովիչների թագավորությամբ։ Այդ պետությունը կոչվում էր Բոհեմիա Թագավորություն։ Այն բավականին հարուստ և հզոր էր, սակայն 15-րդ և 17-րդ դարերում ծագած կրոնական հակամարտությունների հետևանքով, այն անկում ապրեց։ Որոշ ժամանակ անց բոլոր հողերը անցան Հաբսբուրգների ազդեցության տակ և մտան Ավստրո-հունգարական կայսրության կազմի մեջ։ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո՝ 1918 թվականին, Չեխիան, միավորվելով Սլովակիայի և Անդրկարպատյան Ռուսիայի հետ, հիմնեց նորանկախ Չեխոսլովակիայի հանրապետություն։ 1938 թվականին Մյունհենյան պայմանագրով Սլովակիան դուրս եկավ Հանրապետությունից, իսկ 1939 թվականին Գերմանիան օկուպացրեց ողջ Չեխոսլովակիան, դարձնելով այն Մոռավիայի և Բոհեմիայի պրոտեկտորատ։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում Գերմանիայի պարտությունից հետո, Չեխոսլովակիան անցավ Խորհրդային Միության ազդեցության տակ և մտավ Սոցճամբար։ 1968 թվականից շրջանառության մեջ մտավ Պրահյան գարուն արտահայտությունը, երբ օգոստոսի լույս 21-ի գիշերը Վարշավյան պայմանագռի անդամ խորհրդային հինգ հանրապետությունների զորքերը հատեցին Չեխոսլովակիայի սահմանը՝ ազատական տրամադրված բնակչությանը ճնշելու նպատակով։ Փողոց դուրս եկան շարքային քաղաքացիները։ Դիմադրությունը տևեց ընդամենը երկու օր, ապստամբությունը ճնշվեց։ 1989 թվականին Չեխոսլովակիան Թավշյա հեղափոխության հետևանքով շեղվեց զարգացման սոցիալիստական ուղուց։ 1993 թվականի հունվարի 1-ին երկիրը խաղաղ ճանապարհով բաժանվեց երկու մասի՝ առաջացնելով անկախ Չեխիայի և Սլովակիայի պետություններ։

1999 թվականին Չեխիան մտել է ՆԱՏՕ-ի, իսկ 2004 թվականին՝ Եվրամիության կազմի մեջ։ ԵՄ-ին անդամակցելու հետ զուգահեռ Չեխիան ստոևագրել է Շենգենյան համաձայնագիրը և 2007 թվականի դեկտեմբերի 21-ից վերացվել է Չեխիայի ցամաքային սահմաններին սահմանապահական հսկողությունը։ Չեխիայի բնակչությունը 10 միլիոնից ավել է, որի 95 տոկոսը կազմում են չեխերը, ևս 3 տոկոսը կազմում են գերմանացիները, գնչուները, հունգարացիները, լեհերը և հրեաները, իսկ 2 տոկոսը՝ սլովակները։ Արժե նշել, որ բնակչության 70 %-ից ավելին 15-65 տարեկանի միջակայքում է, իսկ մանկական մահացության մակարդակը ամենացածրերից է Եվրոպայում։ Չեխիան հանդիսանում է խիտ բնակեցված երկիր, որի բնակչությունը հավասարաչափ է բաշխված պետության ողջ տարածքով։ Ամենախիտ բնակեցված շրջանները գտնվում են խոշոր քաղաքների՝ Պրահա, Օստրավա, Բրնո, տեղակայման վայրերում։ Քաղաքներում են ապրում բնակչության 70-ից ավել տոկոսը։ Չեխիայի Հանրապետությունը զբաղեցնում է 79 հազ. քառ. կմ տարածք։ Չեխիայի ամենաբարձրադիր շրջանը Բոհեմյան լեռնազանգվածն է, որը ծովի մակերևույթից բարձր է 3000 ֆունտ։ Չեխիայի ամենաբարձր գագաթը կոչվում է Կրկոնոսե, ինչը թարգմանաբար նշանակում է Հսկայական լեռ։ Գետերը Չեխիայի անբաժան մասն են կազմում։ Վլտավան, Էլբան, Մորավան և Օդերը հոսում են պետության ողջ տարածքով։ Չնայած որ Չեխիան չունի ելք դեպի ծով, նրա մեծ գետերը ունեն ելք դեպի 3 ծով՝ Բալթիկ, Հյուսիսային և Սև ծովեր։ Չեխիայի Հանրապետությունը գտնվում է Հյուսիսային կիսագնդում բարեխառն աշխարհագրական լայնություններում։ Երկրի կլիման մեղմ է՝ ցուրտ ձմեռներով և ջերմ ամառային սեզոններով։ Այսօր Չեխիայի Հանրապետության արդյունաբերությունը ամենազարգացածն ու կայունն է համեմատած սոցճամբարի մնացած երկրների։ Չեխիայի էկոնոմիկայի հիմքը արդյունաբերությունն է, մասնավորապես՝ մեքենաշինությունը, էլէկտրատեխնիկան, սև մետալուրգիան և քիմիական արդյունաբերությունը։ Գյուղատնտեսության և անտառային արդյունաբերության դերը երկրի էկոնոմիկայում աննշան է և մշտապես նվազում է։ Չեխիայի Հանրապետության էկոնոմիկան մեծ թռիչք կատարեց անցած դարի 90-ական թվականների սկզբին, երբ երկրում օրինականացվեց մասնավոր բիզնեսը և վերացվեց գների պետական կարգավորումը։ Պետք է նշել, որ չեխական էկոնոմիկայի զարգացման մեջ մեծ դեր են խաղացել օտարերկրյա ներդրումները, որոնց շնորհիվ կարճ ժամանակում իրականացվեց արդյունաբերության բոլոր ճյուղերի և սպասարկման ոլորտի սրընթաց արդիականացումը։

Աշխարհագրություն

Կլիմա

Չեխիայի կլիման բարեխառն է, եղանակային անցումը ծովայինից մայրցամաքային քիչ թե շատ հավասար է ողջ երկրում, բայց իր տարածաշրջանային առանձնահատկությունները հիմնականում կախված է ռելիեֆից։ Ձմռանը ջերմաստիճանը սովորաբար մեղմ է լինում՝ -2-ից մինչև – 4 °C, լեռներում՝ –8 մինչև –10 °C ջերմաստիճան։ Չնայած ձմեռը քիչ ձյուն է լինում. լեռներում ձյունը հազիվ բավականացնում է լեռնադահուկային սպորտի համար։ Ամառը բավականաչափ տաք է՝ +19-21 °C ջերմաստիճան, իսկ լեռներում՝ համապատասխանաբար +4-8 °C։ Մորավիայում գրեթե միշտ +20 °C ջերմաստիճան է։ Տարեկան տեղումները 500-700 մմ է, իսկ լեռներում 1600-2100 մմ։ Հարավային Մորավիայում նաև երաշտ է լինում։

Տնտեսություն

Չեխիան արդյունաբերական երկիր է^[13]։ Արդյունաբերության հիմնական ճյուղերն են՝ վառելիքաէներգետիկան, մետալուրգիան, մեքենաշինությունը, քիմիական, թեթև և սննդի արդյունաբերությունը։ Բոլոր հետկոմունիստական պետությունների թվում Չեխիան ունի ամենակայուն և հաջողակ տնտեսական համակարգերից մեկը։ Դրա հիմքն է արդյունաբերությունը (ճարտարագիտություն, էլեկտրատեխնիկա և էլեկտրոնիկա, քիմիա, սննդի արդյունաբերություն, գունավոր մետալուրգիա) և սպասարկման ոլորտը։ Գյուղատնտեսության և անտառային տնտեսության, ինչպես նաև հանքարդյունաբերության մասնաբաժինը չնչին է և շարունակում է նվազել։ 1989-ին սոցիալիզմի անկումից հետո Չեխիան Չեխոսլովակիայից ժառանգեց մի տնտեսական կառույց, որը նոր պայմաններում պարզվեց էներգաարդյունավետ, ոչ բնապահպանական և արդյունաբերության տեսանկյունից հնացած։ Անհամաչափ մեծ մասնաբաժին է զբաղեցրել ներկրվող հումքի օգտագործմամբ գունավոր մետալուրգիան, ծանր տեխնիկան և ռազմական արդյունաբերությունը։ Արտադրված ապրանքների տեսականին զգալիորեն գերազանցում էր երկրի օբյեկտիվ հնարավորությունները, ինչը հանգեցրեց փոքրածավալ արտադրության և դրա արդյունավետության նվազմանը։ Արտաքին առևտուրը ենթարկվում էր CMEA-ի հրահանգներին, կենտրոնացած էր ԽՍՀՄ կարիքների վրա և զարգացած երկրների համեմատությամբ աննշան էր։ Նույնիսկ Չեխոսլովակիայի (Վերջին տարիներին ԿՍՖՀ) փլուզումից առաջ 1990-1992 թվականներին կատարվել են որոշ հիմնարար փոփոխություններ՝ մեծածախ և մանրածախ գների մեծ մասի կենտրոնացված կարգավորման վերացում, մասնավոր ձեռնարկատիրության ազատության ներդրում, օտարերկրյա մենաշնորհի վերացում։ առևտուր և այլն XX դարի 90-ականները նշանավորվել են գույքային հարաբերությունների զգալի փոփոխություններով՝ այսպես կոչված. փոքր ու խոշոր սեփականաշնորհումը, ինչպես նաև 1948-ին կոմունիստական վարչակարգի հաստատումից հետո պետականացված սեփականության վերականգնումը։ Արդյունքում ՀՆԱ-ում պետության տեսակարար կշիռը 97%-ից նվազել է մինչև 20%-ի։ Երկրի բացումը օտարերկրյա կապիտալի ներհոսքի համար առաջացրել է օտարերկրյա ներդրումների աճ, որոնց մեկ շնչի հաշվով երկիրը անվիճելի առաջատարն է ոչ միայն Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում, այլև միջազգային մակարդակում։ Սա օգնեց համեմատաբար կարճ ժամանակում իրականացնել արդյունաբերության վերակազմավորումն ու արդիականացումը և անհրաժեշտ տեխնիկական և օժանդակ ենթակառուցվածքների զարգացումը։ Փոփոխությունների արդյունքը դարձավ տնտեսության վերակողմնորոշումը ԽՍՀՄ-ից դեպի Արևմտյան Եվրոպա։ 1995 թվականին Չեխիան առաջինն էր նախկին կոմունիստական երկրներից, ով ընդունվեց Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն։ Չեխիայի Հանրապետության դրամական միավորը կրոնն է (1 կրոն = 100 հելլեր), որը 1995 թվականից ամբողջությամբ փոխարկելի է։ Ի տարբերություն գրեթե բոլոր հետկոմունիստական երկրների՝ Չեխիան կարողացավ խուսափել հիպերինֆլյացիայից և ազգային արժույթի կտրուկ արժեզրկումից։ 1990-ականների վերջին կրոնի որոշակի թուլացումից հետո մինչ այժմ նրա փոխարժեքը համաշխարհային հիմնական արժույթների նկատմամբ նկատելիորեն աճել է։ CMEA-ի փլուզման, երկրի մասնատման և տնտեսության կառուցվածքի փոփոխության և հետագա աճի հետևանքով առաջացած սկզբնական դժվարություններից հետո 1997-1998 թվականներին Չեխիայի տնտեսությունը որոշակի ճգնաժամ ապրեց, որից այն սկսեց դուրս գալ միայն. 1999 թվականի կեսերից։ Արդյունքն եղավ արտաքին պարտքի աճը և գործազրկության աճը։ Ճգնաժամը հաղթահարվեց շուկայական տնտեսությամբ երկրներ, առաջին հերթին՝ Եվրամիություն (և դրա շրջանակներում Գերմանիա) արտահանման ավելացմամբ, օտարերկրյա ներդրումների ներգրավմամբ և ներքին սպառման ավելացմամբ։ 2004 թվականի մայիսին Եվրամիությանն անդամակցելուց հետո Չեխիայի տնտեսական աճը նկատելիորեն արագացավ և, չնայած սոցիալ-դեմոկրատական մի քանի կառավարությունների հիմնականում պոպուլիստական տնտեսական քաղաքականությանը, հասավ տարեկան 6-7%-ի։ Արդյունաբերության տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում, որը մինչև 1990 թվականը հասնում էր 62%-ի, սկզբում կիսով չափ կրճատվեց, իսկ ներկայումս աճում է և հասնում է 38%-ի, ինչը շատ հազվադեպ է զարգացած երկրների շրջանում։ Սև մետալուրգիան և ռազմական արդյունաբերությունը կորցրել են իրենց նշանակությունը ավտոմոբիլային և էլեկտրական արդյունաբերության շնորհիվ, որոնց զարգացման շնորհիվ Չեխիան արտաքին առևտրի դրական հաշվեկշիռ է ունեցել 2004 թվականից՝ չնայած ներմուծվող էներգակիրների գների արագ աճին։ Մեկ շնչին ընկնող արտաքին առևտրի ծավալով երկիրն առաջատարներից է՝ առաջ անցնելով Ճապոնիայից, Մեծ Բրիտանիայից, Ֆրանսիայից կամ Իտալիայից։ 2009 թվականին Չեխիայի տնտեսության զարգացման վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամը^{[14][15][16][17][18][19][20]}։ 2010 թվականի առաջին կիսամյակում երկրի տնտեսությունը սկսեց աստիճանաբար դուրս գալ ճգնաժամից։ 2020 թվականի դրությամբ, աշխարհի բոլոր հետկոմունիստական երկրների շարքում Չեխիան ունի երրորդ ամենաբարձր զուտ միջին աշխատավարձը (Էստոնիայից հետո՝ 1195,08 եվրո և Սլովենիայից հետո՝ 1181,35 եվրո) և նվազագույնը^[21][22][23]։ Սլովենիայից հետո՝ €700 և Էստոնիայից հետո՝ €550,38։ 2020 թվականի չորրորդ եռամսյակում Չեխիայի Հանրապետությունում միջին աշխատավարձը կազմել է 38,525 Կչ (1,469,38 եվրո, համախառն) և 30,816 Կչ (1,175,35 եվրո)։ 2021 թվականի հունվարի 1-ից Չեխիայում նվազագույն աշխատավարձը կազմում էր 15200 Կչ (580,99 եվրո, համախառն) և 13528 կկչ (517,08 եվրո)։ 2022 թվականի հունվարի 1-ից Չեխիայում նվազագույն աշխատավարձը կազմում է 16,200 Կչ (662,81 եվրո, համախառն) և 14,308 կկչ (585,56 եվրո, )։ 2021 թվականի չորրորդ եռամսյակում Չեխիայի Հանրապետությունում միջին աշխատավարձը կազմել է 40,135 Կչ (1,597,88 եվրո, համախառն) և 32,259 Կչ (1,283,68 եվրո)։ 2023 թվականի հունվարի 1-ից Չեխիայում նվազագույն աշխատավարձը կազմում է 17,300 Կչ (714,60 եվրո, համախառն) և 15,371 կկչ (635,96 եվրո)^{[23][24][25][26][27]}։

Բնակչություն

Չեխիայի բնակչությունը կազմում է մոտ 10,5 միլիոն մարդ։ Չեխիայի Հանրապետության բնակչության հիմքը (95%) էթնիկ չեխերն են, ովքեր խոսում են չեխերեն, որը պատկանում է արևմտյան սլավոնական լեզուների խմբին։ Օտարերկրացիները կազմում են երկրի բնակչության մոտ 4%-ը։ Ներգաղթյալների թվում Չեխիայի Հանրապետության ամենամեծ սփյուռքը կազմում են Ուկրաինայի քաղաքացիները, ովքեր 2011 թվականի օգոստոսի 31-ի դրությամբ երկրում, կազմել են՝ 110 733 մարդ ( 15 788 2010 թվականի օգոստոսից)։ Երկրորդ տեղում են սլովակները (տարվա համար 8248, ընդհանուր 79924), որոնցից շատերը, 1993 թվականի բաժանումից հետո, մնացել են Չեխիայում և կազմում են բնակչության մոտավորապես 2%-ը։ Երրորդ տեղում Վիետնամի քաղաքացիներն են (ընդհանուր 56716, 3889)։ Նրանց հաջորդում են Ռուսաստանի (ընդհանուր 29336, 1958) և Լեհաստանի (18942) քաղաքացիները։ Այլ էթնիկ խմբերի թվում են գերմանացիները (13577), գնչուները, հրեաները և հունգարացիները։ Ըստ լեզվի՝ չեխերը պատկանում են արևմտյան սլավոնական ժողովուրդներին։ 13-14-րդ դարերի չեխական գրության վաղ ստեղծագործությունները հիմնված էին կենտրոնական Բոհեմիայի լեզվի վրա, բայց քանի որ երկրում ուժեղանում էր կաթոլիկ եկեղեցու, գերմանացի ֆեոդալների և հայրապետության ազդեցությունը, չեխերենը սկսեց զարգանալ ճնշված՝ հօգուտ գերմաներենի և լատիներենի։ Հուսիական պատերազմների շրջանում լայն տարածում գտավ գրագիտությունը և գրական չեխերենը։ Այնուհետև եկավ չեխական մշակույթի երկդարյա անկումը Հաբսբուրգների տիրապետության ներքո, որոնք վարում էին սլավոնական հպատակ ժողովուրդների գերմանականացման քաղաքականություն (19-րդ դարի կեսերին բնակչության 15%-ը խոսում էր չեխերեն։ Սլավոնական լեզուներից, որպես գրական լեզու համարվել Է ռուսերենը։ Չեխերենը սկսեց վերածնվել միայն 18-րդ դարի վերջում. դրա հիմքը 16-րդ դարի գրական լեզուն էր, որը բացատրում է ժամանակակից չեխերենում բազմաթիվ արխաիզմների առկայությունը, ի տարբերություն կենդանի խոսակցական լեզվի։ Խոսակցական լեզուն բաժանված է բարբառների մի քանի խմբերի՝ չեխերեն, միջին մորավերեն և արևելամորավերեն։ Չեխիան խիտ բնակեցված նահանգներից է։ Բնակչության միջին խտությունը 130 մարդ/կմ² է։ Բնակչության բաշխվածությունը հանրապետության տարածքում համեմատաբար հավասար է։ Քաղաքային խոշոր ագլոմերացիաների ամենախիտ բնակեցված տարածքներն են Պրահան, Բռնոն, Օստրավան, Պիլսենը (մինչև 250 մարդ 1 կմ²-ում)։ Բնակչության ամենացածր խտությունն ունեն Չեսկի Կրումլովի և Պրաչատիցեի շրջանները (մոտ 37 մարդ 1 կմ²-ի վրա)։ 1991 թվականի տվյալներով Չեխիայում կար 5479 բնակավայր։ Չեխիան պատկանում է բարձր ուրբանիզացված երկրների թվին. բնակչության մոտ 71%-ը ապրում է քաղաքներում և ավաններում, մինչդեռ ավելի քան 50%-ը ապրում է ավելի քան 20 հազար բնակիչ ունեցող քաղաքներում, գյուղական բնակչության մասնաբաժինը շարունակում է նվազել։ Չեխիայի միակ մեգապոլիսում՝ Պրահայում, կա 1252000 մշտական բնակիչ (2014թվականի սեպտեմբերի 30-ի դրությամբ)։ 2006 թվականի տվյալներով Չեխիայում կա 5 քաղաք՝ ավելի քան 100 000 բնակիչ ունեցող (Պրահա, Բռնո, Օստրավա, Պիլսեն, Օլոմոուց), 17 քաղաք՝ ավելի քան 50 000 բնակչով և 44 քաղաք՝ ավելի քան 20000 բնակչությամբ։ Չեխիայի Հանրապետության ընդհանուր բնակչությունը, որը հասել էր հետպատերազմյան առավելագույնին 1991 թվականին՝ 10302 հազար մարդ, այնուհետև կամաց-կամաց նվազել է մինչև 2003 թվականը, երբ այն կազմել է 10200 հազարից մի փոքր ավելի մարդ, բայց դրանից հետո աննշան աճ է գրանցվել՝ հասնելով 10530 հազարի։ Ժողովուրդի թիվը ավելացավ հիմնականում միգրանտների հոսքի պատճառով (առաջին հերթին Ուկրաինայից, Սլովակիայից, Ռուսաստանից, Լեհաստանից և նախկին Հարավսլավիայի երկրներից)։ Բնակչության բնական աճը բացասական է եղել 1994-2005թվականներին, 2006 թվականին որոշակի դրական աճ կա՝ պայմանավորված ծնելիության աճով և մահացության նվազմամբ։ Միևնույն ժամանակ, կանանց պտղաբերության մակարդակը անբավարար է բնակչության վերարտադրության համար (վերարտադրողական տարիքի 1 կնոջ հաշվով մոտ 1-2 երեխա)։ Վերջին տարիներին Չեխիան դարձել է մանկական մահացության ամենացածր մակարդակ ունեցող պետություններից մեկը (1000 ծնունդից 4-ը)։ Բնակչության մեծ մասը՝ 64,5%-ը, գտնվում է արտադրողական տարիքում (15-ից մինչև 65 տարեկան), մինչդեռ Չեխիայի քաղաքացիների 15,7%-ը մինչև 15 տարեկան է, իսկ 19,8%-ը՝ 65 տարեկանից բարձր։ Արդյունավետ տարիքում տղամարդկանց թիվը փոքր-ինչ գերազանցում է կանանց թվին, սակայն հետարտադրողական տարիքում նկատելիորեն գերակշռում են կանայք (յուրաքանչյուր երկու կնոջը բաժին է ընկնում մեկ տղամարդ)։ Չեխիայի բնակչության միջին տարիքը 39 տարեկան է (կանայք՝ 41 տարեկան, տղամարդիկ՝ 37 տարի)։ Կյանքի միջին տեւողությունը տղամարդկանց համար կազմում է 75 տարի, իսկ կանանց համար՝ 81 տարի (2013 թվականի դրությամբ)։ Չափահաս բնակչության մեծ մասն ամուսնացած է, թեև ամուրիների համամասնությունը համեմատաբար բարձր է. յուրաքանչյուր հինգերորդ տղամարդը և յուրաքանչյուր ութ կին ամուսնացած չեն։ Ներկայումս տղամարդիկ ամուսնանում են 28 տարեկանում, կանայք՝ 26 տարեկանում, ինչը մոտ է եվրոպական տենդենցին (համեմատության համար՝ 1993 թվականին այդ ցուցանիշները համապատասխանաբար 23 և 19 տարեկան էին)։ Առաջին երեխան ընտանիքում ամենից հաճախ հայտնվում է հարսանիքից հետո վեց ամսվա ընթացքում։ Չեխական ընտանիքները բնութագրվում են ամուսնալուծությունների բարձր մակարդակով։ Տնտեսապես ակտիվ բնակչությունը կազմում է ընդհանուրի 51,5%-ը։ Չեխիայի առանձնահատկությունն այլ երկրների շարքում կանանց զբաղվածության բարձր մակարդակն է, որոնք կազմում են ընդհանուր տնտեսապես ակտիվ բնակչության մոտ 48%-ը։ Կանանց մեծ մասն աշխատում է սպասարկման ոլորտներում, ինչպիսիք են առողջապահությունը, կրթությունը, առևտուրը և սննդի ոլորտում։ Նրանց մեծ մասը աշխատում է տնտեսական կարիքներից ելնելով, որպեսզի պահպանի ընտանիքի կենսամակարդակը։ Գործազրկության մակարդակը կազմում է 2,1% (3/2019թ.), ինչը նկատելիորեն ցածր է 1999-2004 թվականներին (մինչև 10,5%)։ Չեխերի զգալի մասը ապրում է Չեխիայից դուրս՝ Ավստրիայում, Գերմանիայում, ԱՄՆ-ում, Կանադայում, Ավստրալիայում և այլ երկրներում։ Սա աշխատանք փնտրելու՝ տնտեսական միգրացիայի արդյունքն է, որը նկատելի չափեր է ստացել 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին, և քաղաքական արտագաղթի արդյունքը 1948-ի քաղաքական ցնցումներից և 1968-ի իրադարձություններից հետո։ Չեխիայի Հանրապետությունում անգրագիտությունը գրեթե բացակայում է (երբեմն հանդիպում է տարեց գնչուների մոտ)։ Գրագիտության բարձր մակարդակը չեխերին բնորոշ էր նույնիսկ Առաջին Հանրապետության ժամանակ (1918-1938 թվականներին). այն ժամանակ բոլոր բնակիչների մոտ 95%-ն ուներ հիմնական կրթություն։ Վերջին տարիներին կրթության մակարդակը նկատելիորեն բարձրացել է. Չեխիայի յուրաքանչյուր երրորդ տնտեսապես ակտիվ բնակիչն ավարտել է միջնակարգ կրթությունը (համապատասխանում է 12-13 տարվա կրթության մակարդակին), իսկ Չեխիայի յուրաքանչյուր տասներորդ քաղաքացին ունի կամ ստանում է բարձրագույն կրթություն։ Տիպիկ աշխատողն ունի առնվազն միջին մասնագիտական պատրաստվածություն։ Չեխ աշխատողների բարձր որակավորումը Չեխիայի տնտեսության հիմնական առավելություններից է։ Ավարտված միջնակարգ և բարձրագույն կրթություն ունեցող բնակչության համամասնությամբ երկիրը առայժմ զիջում է եվրոպական ամենազարգացած երկրներին։ 2012 թվականի դրությամբ Չեխիայում բնակվում էր 435900 օտարերկրացի՝ երկարաժամկետ և մշտական բնակության թույլտվությամբ։ 2007 թվականին Չեխիա ապրելու նպատակով ժամանել է 104400 օտարերկրյա քաղաքացի, մինչդեռ միգրացիայի դրական հաշվեկշիռը կազմել է 83900 մարդ, ինչը պատմության մեջ բացարձակ ռեկորդ է, միգրացիայի դրական մնացորդի ցուցանիշով երկրորդ տեղը զբաղեցնում է 2008 թվականի ցուցանիշը՝ 71790 մարդ։ Չեխիայի վիճակագրական ծառայության տվյալներով՝ 2008 թվականի վերջին Չեխիայում բնակվում էր 438301 օտարերկրացի, որից 265374-ը ունեին երկարաժամկետ կացության կարգավիճակ, մնացած օտարերկրացիները՝ մշտական բնակության։ Չեխիայի վիճակագրական ծառայության տվյալներով՝ 2009 թվականին Չեխիայի բնակչության թիվը հասել է 10,5 միլիոնի։ 2008 թվականի ցուցանիշի համեմատ ներգաղթյալների թիվը կրկնակի կրճատվել է՝ կազմելով 40 հազար մարդ, իսկ արտագաղթողների թիվը կրկնապատկվել է՝ հասնելով 11,6 հազարի։

Մշակույթ

Խոհանոց

Չեխական խոհանոցը հայտնի է իր սոուսներով և լցոններով, բայց ոմանց կարծիքով, դրանց մեջ պակասում է թարմ բանջարեղենը։ Խոզապուխտը և մանր վարունգը՝ որպես նախուտեստ, որին հաջորդում է կարտոֆիլի կամ բանջարեղենային ապուրը։ Չեխերը սիրում են խմորագնդիկներով և թթու կաղամբով մսային ապուրներ։ Հայտնի ճաշատեսակների մեջ են մտնում տապակած պանիրը և արիշտայով ձվածեղը։ Չեխական մրգային գնդիկները պատրաստվում են յուղով և կաթնաշոռային պանիրով։ Չեխիան չի կարելի պատկերացնել առանց ավանդական գարեջրագործության։ Գարեջրի հումքը Չեխիայում և Մորավիայում սկսել են աճեցնել դեռևս 11-րդ դարից սկսած։ Պլզեն քաղաքում է գտնվում հայտնի գարեջրի «Պրազդրոյ» գործարանը, որը հիմնադրվել է 1842 թվականին։ Մարավիայի բերրի հողերում աճեցնում են գարի, որն էլ օգտագործում են գարեջրի պատրաստման մեջ։ «Պրազդրոյի» մառանների խորությունը 9 կմ է։

Տոներ

• Հունվարի 1՝ Նոր Տարի
• Զատիկի երկուշաբթի
• Մայիսի 1՝ Աշխատավորի օր (Չեխիայում այդ օրը անվանում են «սիրո տոն»)
• Մայիսի 8՝ Չեխիան ֆաշիզմից ազատագրելու օրը
• Հուլիսի 5՝ Սլավոնական առաքյալներ Կիրիլի և Մեթոդիոսի օրը
• Հուլիսի 6՝ Յան Գուսի հիշատակի օր
• Հոկտեմբերի 28՝ Անկախության օրը։ 1918 թվականի այդ օրը Պրահայում հռչակվեց Չեխոսլովակիայի Հանրապետությունը։
• Դեկտեմբերի 25 և 26՝ Սուրբ Ծնունդ.

Այդ օրերին խանութները չեն աշխատում (իսկ դեկտեմբերի 24-ին Սուրբ Ծննդյան նախաշեմին խանութները բաց են լինում մինչև ժամը 14։00-ն)։

Ծանոթագրություններ

1. «Czech language». Czech Republic – Official website. Ministry of Foreign Affairs of the Czech Republic. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 6-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 14-ին.
2. «Národnost». Census 2021 (չեխերեն). Czech Statistical Office. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 15-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 13-ին.
3. «Public database: Land use (as at 31 December)». Czech Statistical Office. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
4. «Population of Municipalities – 1 January 2022». Czech Statistical Office. 2022 թ․ ապրիլի 29.
5. «World Economic Outlook Database April 2022». IMF.org. International Monetary Fund. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 19-ին.
6. «the Czech Republic». The United Nations Terminology Database. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
7. Šitler, Jiří (2016 թ․ հուլիսի 12). «From Bohemia to Czechia». Czech Radio. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 1-ին.
8. «Information about the Czech Republic». Czech Foreign Ministry. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 25-ին.
9. Mlsna, Petr; Šlehofer, F.; Urban, D. (2010). «The Path of Czech Constitutionality» (PDF). 1st edition (չեխերեն and անգլերեն). Praha: Úřad Vlády České Republiky (The Office of the Government of the Czech Republic). էջեր 10–11. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
10. Čumlivski, Denko (2012). «800 let Zlaté buly sicilské» (չեխերեն). National Archives of the Czech Republic (Národní Archiv České Republiky). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 28-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
11. Dijk, Ruud van; Gray, William Glenn; Savranskaya, Svetlana; Suri, Jeremi; Zhai, Qiang (2013). Encyclopedia of the Cold War. Routledge. էջ 76. ISBN 978-1135923112. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 22-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
12. Timothy Garton Ash The Uses of Adversity Granta Books, 1991 0-14-014038-7 p. 60
13. Страны мира 2006
14. Keskmine brutokuupalk | Statistikaamet
15. Palga ja maksude kalkulaator 2021 — Palgakalkulaator 2021 — Töötasu kalkulaator 2019
16. Minimalna plača od 1. januarja 2020 — Racunovodja.com
17. (MINIMALNA PLAČA 2020) Tekstilce skrbi dodatek za minulo delo
18. Delodajalci: Grozi razkroj plačnega sistema | Žurnal24
19. Konferenca o minimalni plači: Najbolj kratko bodo potegnili tisti, ki si obetajo največ | Dnevnik
20. Katerih dodatkov z januarjem 2020 ne bo več v minimalni plači? — Svet kapitala
21. «Wages and Labour | CZSO». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-03-25-ին. Վերցված է 2023-03-17-ին.
22. Average wages — 4th quarter of 2020 | CZSO
23. Online výpočet čisté mzdy 2021, zvýšení čisté mzdy v roce 2021. O kolik se zvýší vaše čistá mzda? | Kurzy.cz
24. Minimální mzda se od ledna zvýší, ale jen u některých skupin povolání - Pražský patriot
25. Konečně rozhodnuto: Jaká bude minimální a zaručená mzda v roce 2023? - Podnikatel.cz
26. Minimální mzda se od ledna zvedne na 17 300 korun. Zvýší se i část zaručených mezd | Hospodářské noviny (HN.cz)
27. «Výpočet čisté mzdy v roce 2021, čistá mzda | Výpočet.cz». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 22-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 12-ին.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Չեխիա» հոդվածին։