From Wikipedia, the free encyclopedia
Գրանուլեմատոզը պոլիանգիիտ (ԳՊԱ, առավել տարածված որպես Վեգեների գրանուլեմատոզ[2][3][4][5][6]), երկարատև ընթացքով համակարգային հիվանդություն, որը բնութագրվում է գրանուլեմաների առաջացմամբ և արյունատար անոթների բորբոքումով (վասկուլիտ)։ Այս վասկուլիտի ժամանակ ախտահարվում են բազմաթիվ օրգանների մանր և միջին տրամաչափի անոթները, սակայն առավել հաճախ այն ընգրկում է վերին շնչուղիները, թոքերը և երիկամները[7]։ ԳՊԱ-ի նշաններն ու ախտանշանները բազմազան են և կախված են նրանից, թե որ օրգանների անոթներն են ախտահարված։ Տիպիկ նշաններ են քթային արյունահոսությունները, քթի փակվածության զգացումը և կեղեևիկների առաջացումը քթում, ինչպես նաև աչքի անոթաթաղանթի բորբոքումը (ուվեիտ)[4]։ Սրտամկանի, թոքերի և երիկամների ախտահարումը կարող է մահացու լինել։
Գրանուլեմատոզ պոլիանգիիտ | |
---|---|
Տեսակ | անբուժելի/հազվագյուտ հիվանդություն, հիվանդության կարգ և ախտանիշ կամ նշան |
Հիվանդության ախտանշաններ | Անոթաբորբ[1] և granulomatous inflammation?[1] |
Բժշկական մասնագիտություն | Իմունոլոգիա և ռևմատոլոգիա |
Անվանվել է | Ֆրիդրիխ Վեգեներ |
Wegener's granulomatosis Վիքիպահեստում |
ԳՊԱ-ի առաջացման պատճառն անհայտ է[8]։ Ենթադրվում է, որ գենետիկան դեր ունի հիվանդության զարգացման մեջ, չնայած որ ժառանգելիությունը բավականին ցածր է թվում[8]։
ԳՊԱ-ի բուժումը կախված է հիվանդության ծանրությունից[9]։ Ծանր դեպքերը, սովորաբար, բուժվում են իմունոսուպրեսիվ դեղորայքի, ինչպես օրինակ, Ռիտուքսիմաբ կամ Ցիկլոֆոսֆամիդ, և կորտիկոստերոիդների բարձր դեղաչափերի զուգակցումով՝ հիվանդության ախտանշանները վերացնելու, և ազաթիոպրին, մետոտրեքսատ կամ ռիտուքսիմաբ՝ հիվանդությունը վերահսկելու համար[2][8][9]։ Պլազմայի փոխներարկումը ևս օգտագործվում է ծանր դեպքերում, երբ ախտահարված են թոքերը, երիկամները կամ աղիները[10]։
Եվրոպայում նոր դեպքերի թիվը գնահատվում է 2,1-14,4՝ 1,000,000 բնակչության հաշվով[4]։ Ճապոնացիների և աֆրոամերիկացիներ շրջանում ԳՊԱ-ն ավելի հազվադեպ է հանդիպում, իսկ ավելի հաճախ այն նկարագրվում է հյուսիսեվրոպական ծագում ունեցող մարդկանց մոտ[8]։ ԱՄՆ-ում նկարագրվում է ԳՊԱ-ի 3 դեպք՝ 100,000 բնակչության հաշվով և այն կանանց և տղամարդկանց հավասարապես է ախտահարում[11]։
Սկզբնական նշանները բավականին բազմազան են, և ախտորոշումը կարող է հերքվել ախտանշանների ոչ սպեցիֆիկ բնույթի պատճառով։ Ընդհանուր առմամբ, քթի խոռոչի գրգռումն ու բորբոքումը շատ մարդկանց դեպքում առաջին նշանն է լինում[12][13]։ Գրեթե բոլոր ԳՊԱ-ով հիվանդների մոտ նկատվում է վերին շնչուղիների, հատկապես, քթի և հարակից խոռոչների ներգրավվածություն պրոցեսի մեջ[14]։ Տիպիկ նշաններն ու ախտանշանները, որոնք վերաբերում են քթի և հարևան խոռոչներին, ներառում են կեղևների ձևավորումը քթի շուրջ, քթի փակվածության զգացումը, քթային արյունահոսությունները, քթահոսությունը և քթի թամբաձև դեֆորմացիան՝ միջնապատում առաջացած անցքի պատճառով[8][14]։ Աչքի արտաքին շերտերի բորբոքումը (սկլերիտ) և շաղկապենաբորբը (կոնյուկտիվիտ) ԳՊԱ-ի ամենատարածված ակնային դրսևորումներն են։ Աչքի ընգրկվածությունը բավականին հաճախ հանդիպող երևույթ է և լինում է հիվանդների կեսից ավելիի մոտ[7]։
ԳՊԱ-ի առաջացման պատճառները հայտնի չեն, չնայած որ, միկրոօրգանիզմները, ինչպես օրինակ բակտերիաներն ու վիրուսները, այնպես ինչպես գենետիկան, դեր ունեն հիվանդության ախտածագման մեջ[13][16]։
ԳՊԱ-ի դասական մանրադիտակային պատկերը ներառում է արյունատար անոթների բորբոքում՝ զուգակցված թույլ ձևավորված գրանուլեմաների, մեռուկի և բազմաթիվ հսկա բջիջների հետ[17]։ Կա վարկած, որ Staphylococcus aureus -ի բակտերիալ գաղութացումը նպաստող գործոն է աուտոիմունիտետի զարգացման համար[9]։ Որոշ իմուն համակարգի հետ կապված գեներ, ինչպես օրինակ PTPN22, CTLA4 և հյուսվածքային համատեղելիության անտիգեն (ՀՀԱ), կարող են ազդեցություն ունենալ ԳՊԱ-ի զարգացման գործում[8]։
Ներկայումս լայն տարածում է գտել այն գաղափարը, որ հականեյտրոֆիլային ցիտոպլազմատիկ հակամարմինները (ANCAs) պատասխանատու են ԳՊԱ-ի ժամանակ բորբոքման համար[12]։ ԳՊԱ-ի դեպքում ամենատիպիկ ANCAs-ը նրանք են, որոնք փոխազդում են պրոտեինազ 3-ի հետ, որն արտադրվում է նեյտրոֆիլային գրանուլոցիտներում[8]։ In vitro հետազոտություններից հայտնի է դարձել, որ ANCAs-ը կարող են ակտիվացնել նեյտրոֆիլներին, բարձրացնել նրանց ադհեզիան էնդոթելին և խթանել հատիկազերծումը, որը կարող է վնասել էնդոթելի բջիջները։ ՏԵսականորեն այս երևույթը կարող է հանգեցնել արյունատար անոթների, մասնավորապես արտերիոլների տարածուն վնասմանը[12]։
Գրանուլեմատոզ պոլիանգիիտով սովորաբար կասկածվում է միայն այն դեպքերում, երբ մարդը երկար ժամանակ անհասկանալի ախտանիշներ ունի։ ANCAs-ի որոշումը կարող է օգնել ախտորոշելուն, սակայն դրական պատասխանը միանշանակ չէ, իսկ բացասականը դեռ չի բացառում հիվանդության առկայությունը։ ԳՊԱ-ով հիվանդների ավելի քան 90%-ի մոտ ANCAs թեսթը դրական է[17]։ Ցիտոպլազան ներկվող ANCAs-ը, որոնք փոխազդում են նեյտրոֆիլների (արյան սպիտակ բջիջներ) պրոտեինազ 3-ի հետ ևս կապված են ԳՊԱ-ի հետ[12]։ Ականջների, քթի և կոկորդի ներգրավումը առավել բնորոշ է գրանուլեմատոզին պոլիանգիիտով, քան նման ընթացքով մանրադիտակային պոլիանգիիտին[8]։
Եթե հիվանդի մոտ առկա են երիկամների ախտահարման կամ մաշկային վասկուլիտի նշաններ, ապա իրականացվում է երիկամների կենսազննում։ Ավելի հազվադեպ կարիք է լինում թորակոսկոպիկ թոքերի կենսազննում կատարել։ Հյուսվածաբանական հետազոտությունը ցույց է տալիս լեյկոցիտոկլաստիկ վասկուլիտ` մեռուկային փոփոխություններով, և գրանուլեմատոզ բորբոքում (տիպիկ լեյկոցիտների կուտակում)։ Այս գրանուլեմաների պատճառով է, որ հիվանդությունը կոչվում է գրանուլեմտոզ պոլիանգիիտով, չնայած որ դա սպեցիֆիկ նշան չէ։ Սակայն մեռուկային գրանուլեմաները համարվում են տարբերակիչ նշան այս հիվանդության համար։ Այնուամենայնիվ, կենսազննման պատասխանները 50% դեպքերում կարող են ոչ սպեցիֆիկ լինել ԳՊԱ-ի ախտորոշման համար[12]։
ԳՊԱ-ն պատկանում է վասկուլիտային հիվանդությունների խմբին, որոնք կոչվում են համակարգային վասկուլիտներ կամ նեկրոզացնող վասկուլոպաթիաներ, որոնցից յուրաքանչյուրը բնութագրվում է արյան մեջ շրջանառող ոչ նորմալ տիպի հակամարմինների՝ ANCAs-ի (հականեյտրոֆիլային ցիտոպլազմատիկ հակամարմինների) աուտոիմուն գրոհով՝ ընդդեմ միջին տրամաչափի անոթների։ Բացի ԳՊԱ-ից այս խմբում ներառված են նաև էոզինոֆիլ գրանուլեմատոզ պոլիանգիիտը, և միկրոսկոպիկ պոլիանգիիտը[2]։ Չնայած որ ԳՊԱ-ն ախտահարում է մանր և միջին տրամաչափի անոթներ[18], այն ներառված է մանր անոթների վասկուլիտների խմբում ըստ Չափել Հիլլի համակարգի[3]։
ԳՊԱ-ի դասակարգումը ընդունվել է 1990 թվականին Ամերիկյան Ռևմատոլոգիայի Քոլեջի կողմից։ Այս չափորոշիչները ոչ թե ախտորոշելու, այլ ռանդոմիզացված հետազոտություններում ներառելու համար են։ 2 և ավելի դրական չափորոշիչներն ունեն 88,2% զգայունություն և 92% յուրահատկությաուն ԳՊԱ-ի բնութագրման համար[14][19]։
Ըստ Չափել Հիլլի Համաձայնության Համաժողովի համակարգային վասկուլիտների անվանակարգման (1992) համաձայն, ԳՊԱ-ի ախտորոշման համար անհրաժեշտ է[20]․
Մի շարք հետազոտողներ համեմատել են Ամերիկյան Ռևմատոլոգների Քոլեջի և Չափել Հիլլի չափանիշները[21]։
ԳՊԱ-ի բուժումը կախված է ծանրության աստիճանից և ախտահարված օրգաններից[9]։
ԳՊԱ-ի բուժման ստանդարտ մեթոդը ախտադադարի հասնելն է իմունոսուպրեսիվ դեղորայքով, ինչպես օրինակ, ռիտուքսիմաբով կամ ցիկլոֆոսֆամիդով՝ զուգակցված կորտիկոստերոիդների հետ[9][22]։ Պլազմաֆերեզը երբեմն ցուցված է ԳՊԱ-ի շատ ծանր դրսևորումների դեպքում, ինչպիսիք են օրինակ տարածուն ալվեոլյար արյունազեղումները և արագ զարգացող գլոմերուլոնեֆրիտը (հայտնի է որպես թոք-երիկամային համախտանիշ)[6][10]։ Պլազմաֆերեզի կիրառումը սուր երիկամային անբավարարություն (երիկամային վասկուլիտ) ունեցող հիվանդների մոտ կարող է նվազեցնել երիկամային անբավարարության վերջին աստիճանի զարգացման տեմպը երեք ամսվա ընթացքում[10]։
ԳՊԱ-ի ախտադադարին հասնելու համար արդյունավետ են ներքին ընդունման (per os) և ներերակային ընդունված ցիկլոֆոսֆամիդը։ Ցիկլոֆոսֆամիդի 2մգ/կգ/օր դեղաչափով ներքին ընդունումը երկար տարիներ բուժման դասական եղանակն է․ այս եղանակը ավելի քան 75% հիվանդների մոտ բերեց ախտադադարի առաջացմանը, սակայն ունի նշանակալի տոքսիկություն, ներառյալ անպտղություն, միզապարկի բորբոքում և արյունահոսություն, ինչպես նաև միզապարկի քաղցկեղ[9]։ Այնուամենայնիվ, ցիկլոֆոսֆամիդի հարվածային դեղաչափի ներերակային ներմուծումը համարվում է հավասարաչափ արդյունավետ ախտադադարի հասնելու համար և իջեցնում է արյան ոչ նորմալ լեյկոցիտների քանակությունը 1/3-ով[9]։ Սակայն հիվանդության նոր գրոհները ցիկլոֆոսֆամիդի ներերակային ներմուծման դեպքում ավելի շատ են, քան ներքին ընդունման պարագայում[9]։ Լեյկոցիտների հաճախակի կտրուկ նվազող քանակների պատճառով Pneumocystis jirovecii-ի հարուցած թոքաբորբը համարվում է տարածված բարդություն և խորհուրդ է տրվում կանխարգելել այս հարուցչի ներթափանցումը[9]։
Ախտադադարի հասնելու համար ցիկլոֆոսֆամիդը կարող է փոխարինվել ռիտուքսիմաբով, քանի որ ունի նույնանման արդյունավետություն և նմանատիպ կողմնակի ազդեցություններ[22][23]։ Կորտիկոստերոիդների դեղաչափը շատ դանդաղ է նվազում՝ ամիսների ընթացքում, իջեցնելով հիվանդության նոր գրոհների առաջացման հավանականությունը։ Երբ հիվանդը բարելավել է վիճակը և հասել ախտադադարի փուլին, բուժման նպատակը դառնում է ախտադադարի տևողության երկարացումը և նոր գրոհների կանխումը։ Օգտագործվում են ավելի քիչ տոքսիկ դեղանյութեր, ինչպես օրինակ, ռիտուքսիմաբ, մետոտրեքսատ, ազաթիոպրին, լեֆլունոմիդ կամ միկոֆենոլատ մոֆետիլ[24]։ Ուռուցքի մեռուկացման գործոնի (ՈՒՄԳ) արգելակիչները, ինչպես օրինակ, Էտաներսեպտը, արդյունավետ չեն և խորհուրդ չի տրվում կանոնավոր օգտագործման համար[9]։
Առանց օրգանների վնասման վտանգի հիվանդության տարածուն ձևերի ժամանակ ախտադադարի կարելի է հասնել մետոտրեքսատի և կորտիկոստերոիդների կիրառումով, որտեղ ստերոիդի դեղաչափը նվազեցվում է ախտադադարի հասնելուց հետո, իսկ մետոտրեքսատը կիրառվում է որպես պահպանողական թերապիա։ Հիվանդության լոկալիզացված՝ քթի և հարակից խոռոչների ախտահարումով դեպքերի ժամանակ կատարվում է քթի խոռոչի լվացում,կիրառվում են քթային կորտիկոստերոիդներ և հակաբիոտիկներ, եթե առկա է վարակ[14]։ Եթե կա քթի միջնապատի պերֆորացիա, ապա ցուցված է վիրահատական միջամտություն[14]։
Տրիմետոպրիմ/սուլֆամետաքսազոլ զուգակցումը առաջարկված է օգտագործել գրոհները կանխելու համար, չնայած որ 2015 թվականի Քոքրանի անդրադարձը չի հաստատել, որ այս զույգը ավելի արդյունավետ է[9][10]։
Մինչ բուժման ժամանակակից մեթոդների ի հայտ գալը 2 տարվա ապրելիությունը ոչ ավելին էր քան 10%, իսկ միջին ապրելիությունը 5 ամիս[13][25]։ Մահը սովորաբար վրա է հասնում ուրեմիայից կամ շնչառական անբավարությունից[13]։ Վերանայված 5 գործոնային համակարգը կապված է 5 տարվա մահացությունից ԳՊԱ-ից և հիմնված է հետևյալ չափանիշների վրա․ 65-ից բարձր տարիք, սրտային ախտանշաններ, ստամոքսաղիքային համակարգի ներգրավվածություն, քրոնիկ երիկամային անբավարարություն և ականջի, քթի, կոկորդի ախտանիշների բացակայություն[8]։
Կորտիկոստերոիդներով և ցիկլոֆոսֆամիդով 5 տարվա ապրելությունը ավելի քան 80% է[13]։ Տարածված են երկարաժամկետ բարդությունները, ինչպես օրինակ, քրոնիկ երիկամային անբավարարություն, լսողության կորուստ և խլություն[12]։ Հիվանդության նոր գրոհի հավանականությունը բարձր է այն հիվանդների մոտ, որոնց հակա-պրոտեինազ 3 ANCA հակամարմինները դրական են եղել, ինչպես նաև ավելի բարձր է, քան միկրոսկոպիկ պոլիանգիիտի դեպքում[8]։
Ներկայումս դեղորայքի տոքսիկությունը ավելի մանրակրկիտ է հսկվում և երկարատև ախտադադարները ավելի հավանական են։ Որոշ հիվանդներ կարող են ապրել հարաբերականորեն նորմալ կյանքով և ունենալ ավելի քան 20 տարի տևող ախտադադարի փուլ[26]։
Հիվանդացությունը կազմում է տարեկան 10-20 դեպք՝ 1,000,000 բնակչության հաշվով[27][28]։ Այն բավականին ցածր է Ճապոնիայում և աֆրո-ամերիկացիների մոտ[28]։
Հիվանդությունը առաջին անգամ նկարագրել է շոտլանդացի քիթ-կոկորդ-ականջաբան Փիթեր ՄքԲրայդը (1854–1946) 1897թվականին BMJ հոդվածում, որն անվանվել էր «Քթի և դեմքի արագ քայքայվող դեպքի լուսանկարներ»[29]։ Հայնց Կառլ Էռնստ Քլինգերը (born 1907) ավելացրեց հիվանդության ախտաբանական կառուցվածքի հետ կապված տեղեկություններ։ Հիվանդությունը սկզբում կոչվում էր պաթերգիկ գրանուլեմատոզ[30]։ Հիվանդությունը մինչ օրս, երբեմն, շփոթում են միջին գծի մահացու գրանուլեմայի և լիմֆատոիդ գրանուլեմատոզի՝ չարորակ լիմֆոմաների հետ[31]։
Ամբողջական կլինիկական պատկերը առաջին անգամ նկարագրել է Ֆրիդրիխ Վեգեները (1907–1990), գերմանացի ախտաբան, իր 1936 ը 1939 թվականների զեկույցներում, որի պատճառով էլ հիվանդությունն անվանվեց Վեգեների գրանուլեմատոզ[11]։
2006 թվականին Ալեքսանդր Վոյվոդը (Պրեստոն, Միացյալ Թագավորություն) և Էրիկ Մաթեսոն (Մեյո հիվանդանոց, ԱՄՆ) հետաքննել են Վեգեների անցյալը և հայտնաբերել, որ նա իր կարիերայի ինչ-որ շրջանում եղել է նացիստական ռեժիմի հետևորդ։ Նա հարձակողական ջոկատի անդամ էր և աշխատում էր գրասենյակում, որտեղ հրեաների վրա փորձեր էին արվում[32]։ Նրանց հետաքննությունից պարզ էր դարձել նաև, որ Վեգեները հետախուզման մեջ է եղել լեհական իշխանությունների կողմից, և, որ նրա փաստաթղթերը փոխանցվել է ՄԱԿ-ի ռազմական հանցագործությունների հանձնաժողովին։ Բացի այդ Վեգեները աշխատել է նաև Լոդս ցեղասպանությանը անուղղակիորեն մոտ։ Նրանց հետազոտության արդյունքում կասկածի տակ դրվեց Վեգեների մասնագիտական գործունեությունը։ Նրանք առաջարկեցին հրաժարվել հիվանդությունը նրա անունով կոչելուց և, որպես այլընտրանքային տարբերակ առաջարկեցին «ANCA-ասոցացված գրանուլեմատոզ վասկուլիտ» անվանումը[33]։ Այդ պահից ի վեր հեղինակները որոշեցին հրաժարվել էպոնիմների կիրառումից[34]։ 2011 թվականին, Ռևմատոլոգների Ամերիակյան Քոլեջը, Նեֆրոլոգների Ամերիկյան Ասոցիացիան և Եվրոպական Միությունն Ընդդեմ Ռևմատիզմի որոշեցին հիվանդությունը վերանվանել գրանուլեմատոզ պոլիանգիիտով[35]։ Սակայն նախկին անվանումը շարունակում է լայնորեն կիրառվել, չնայած փոփոխության վերաբերյալ համաձայնության[32]։
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.