Բունկեր

Բունկեր, պաշտպանական ռազմական ամրակառույց, որը նախատեսված է մարդկանց և արժեքավոր նյութերը ռումբերից, հրետանու կամ այլ հարձակումներից պաշտպանելու համար։ Բունկերները գրեթե միշտ ստորգետնյա են, ի տարբերություն բլոկատների, որոնք հիմնականում վերգետնյա են^[1]։ Դրանք լայնորեն օգտագործվել են Առաջին, Երկրորդ համաշխարհային և Սառը պատերազմներում զենքի օբյեկտների, հրամանատարության և կառավարման կենտրոնների և պահեստավորման օբյեկտների համար։ Բունկերները կարող են օգտագործվել նաև որպես պաշտպանություն տորնադոներից։

Բունկեր
Նկարագրություն
Տեսակ	աշխարհագրական օբյեկտ և building type?
Համալիրի մաս	Ռազմական տերմինաբանություն և պաշտպանություն
Bunkers Վիքիպահեստում

Սամարայում Ստալինի ամառանոցի բունկերում խորհրդակցական սենյակ

Ֆլակտումը Վիեննայի Աուգարթեն պարկում: Նման աշտարակները նացիստական Գերմանիայի կողմից օգտագործվել են և՛ որպես վերգետնյա բունկերներ, և՛ որպես հակաօդային զենքի բլոկատնային ամրաշինական կառույց

ԱՄՆ, Կոլորադոյում գտնվող Շեյեն լեռնային կոմպլեքսի հիմնական (հյուսիսային) թունելի մուտքը, որով ապահովվում է դեպի բունկեր անցումը

Խրամուղիների բունկերները փոքր բետոնե կոնստրուկցիաներ են, որոնք մասամբ փորված են հողի մեջ։ Շատ հրետանային կայանքներ, հատկապես ափամերձ հրետանու համար, պատմականորեն պաշտպանված են եղել ընդարձակ բունկերային համակարգերով։ Տիպիկ արդյունաբերական բունկերները ներառում են հանքարդյունաբերության վայրեր, սննդամթերքի պահեստավորման տարածքներ, սննդային աղբավայրեր, նյութերի պահեստներ և երբեմն բնակելի թաղամասեր։ Երբ տունը նպատակաուղղված կառուցված է բունկերով, ապա այն սովորական ստորգետնյա տարածք է՝ ծածկված մանրաթելային պլաստիկ ամրաններով։ Բունկերները շեղում են պայթյունի ալիքը` կանխելով պայթյունի մոտակայքում գտնվող բունկերում պատսպարված մարդկանց ականջի և ներքին վնասվածքներ ստանալուց։ Միջուկային բունկերները նույնպես դիմագրավում են պայթյունի ճնշման ազդեցությունը, որը տևում է մի քանի վայրկյան հարվածային ալիքի անցնելուց հետո, նաև արգելափակում են ճառագայթումը։

Բունկերի դուռը պետք է լինի առնվազն այնքան ամուր, որքան պատերը։ Երկարատև ժամանակով բնակեցման համար նախատեսված բունկերը պետք է ապահովված լինի  օդափոխությամբ կամ օդորակիչով։ Բունկերները հնարավոր է ոչնչացել հզոր պայթուցիկներով և բունկերները քանդող մարտագլխիկներով։

Ստուգաբանություն

Բունկեր բառը ծագել է որպես bench - «նստարան, տեղ» շոտլանդերեն բառ, որը գրանցված է 1758 թվականին՝ կրճատ bunk հարկաբաժիններով «ննջախցիկ»-ի հետ միասին^[2]։ Բառը, հնարավոր է, ունի սկանդինավյան ծագում. Հին շվեդական bunke բառը նշանակում է «տախտակներ, որոնք օգտագործվում են նավի բեռները պաշտպանելու համար»^[3]։ 19-րդ դարում այս բառը սկսել է նկարագրել տան մեջ ածխի պահեստը կամ նավի տախտակամածի տակի տարածքը։ Բառը նաև օգտագործվել է գոլֆի դաշտի վրա տեղադրված ավազածուղակների (hazard) համար^[4]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմում պատերազմող կողմերը կառուցել են ստորգետնյա ապաստարաններ, որոնք անգլերենով կոչվում են գետնատուն (dugout), մինչդեռ գերմանացիներն օգտագործում են բունկեր տերմինը^[5][6]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում տերմինը սկսել են կիրառել գերմանացիները՝ նկարագրելու մշտական կառույցները ինչպես մեծ (բլոկատներ), այնպես էլ փոքր (Pillbox- փիլբոքս, բառացի` դեղարկղ), և ռումբակայուն ապաստարանները, ինչպես վերգետնյա (ռմբապաստարան), այնպես էլ ստորգետնյա (օրինակ, ֆյուրերբունկերը)^[7]։

Բառի ռազմական իմաստը անգլերեն է ներմուծվել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, սկզբում հատկապես գերմանական փորվածքների հետ կապված։ Ըստ Օքսֆորդի անգլերեն բառարանի, «ռազմական փորված, երկաթբետոնե ապաստան» հասկացությունն առաջին անգամ գրանցվել է 1939 թվականի հոկտեմբերի 13-ին «Նացիստական դաշտային հրացանը ցեմենտային «բունկերում» թաքնված արևմտյան ճակատում» գրքում^[8]։ Օքսֆորդի անգլերեն բառարանում դրա օգտագործման բոլոր վաղ հիշատակումները վերաբերում են գերմանական ամրաշինական կառույցներին։ Այնուամենայնիվ, Երկրորդ համաշխարհայինի Հարավ Արևելյան ճակատում տերմինը կիրառվել է նաև ճապոնացիների կողմից կառուցված հողային և գերանային պաշտպանական դիրքերի վերաբերյալ։

Բունկեր տերմինը հայտնվել է 1943 թվականին Բրիտանական Հնդկական բանակի կողմից թողարկված հրահանգների ձեռնարկում և արագորեն լայն տարածում է ստացել^[9]։

1947 թվականին բառն այնքան հայտնի էր անգլերենում, որ Հյու Թրևոր Ռոպերը «Հիտլերի վերջին օրերը» գրքում^[10] նկարագրել է Բեռլինում Ռայխսկանցլերի գրասենյակի մոտ գտնվող Հիտլերի ստորգետնյա համալիրը` ֆյուրերբունկերը, որպես «Հիտլերի սեփական բունկեր»՝ առանց բունկեր բառն առանձնացնելու^[8]։

Տեսակներ

Խրամատային

Այս տեսակի բունկերները փոքր բետոնե կառույցներ են, մասամբ փորված գետնի մեջ, որոնք սովորաբար խրամատային համակարգի մի մասն են։ Նման բունկերները պաշտպանվող զինվորների համար ավելի ապահով են, քան բաց խրամատը, ինչպես նաև մեծապես պաշտպանում են օդային հարձակումից։ Նրանք նաև ապաստան են եղանակային պայմաններից։ Որոշ բունկերների վերին մասը կարող է մասամբ բաց լինել` հնարավոր դարձնելով հրազենի փողաբերանից (օրինակ՝ ականանետներ և հակաօդային զենքեր) դեպի վեր կրակելը^[11]։

Հրետանային

Շատ հրետանային կայանքներ, հատկապես ափամերձ հրետանու համար, պատմականորեն պաշտպանված են եղել ընդարձակ բունկերային համակարգերով։ Այնտեղ սովորաբար տեղավորում էին զենքերը սպասարկող անձնակազմերին։ Այդ բունկերներում պաշտպանում էին զինամթերքը հակամարտկոցային կրակից և բազմաթիվ դեպքերում պաշտպանում էին նաև հրացանները, թեև դա սովորաբար նվազեցնում էր նրանց կրակի գոտին։ Հրետանային բունկերները մինչսառը պատերազմյան ամենախոշոր անհատական բունկերներ են եղել։

Ֆրանսիայի հյուսիսում գտնվող Դովերի նեղուցի ափամերձ «Todt Batterie» հրետանային տեղակայման համար պատերը կառուցվել են մինչև 3.5 մ-ից ավել հաստությամբ^[12][13], իսկ «V-3» բազմախցիկ թնդանոթի համար կառուցվել է ստորգետնյա բունկեր^[14]։

Արդյունաբերական

Տիպային արդյունաբերական բունկերները ներառում են հանքարդյունաբերության վայրեր, սննդամթերքի պահեստավորման տարածքներ, նյութերի համար աղբավայրեր, տվյալների պահեստներ և երբեմն բնակելի թաղամասեր։ Դրանք կառուցվել են հիմնականում այնպիսի երկրների կողմից, ինչպիսիք են Գերմանիան Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, որպեսզի պաշտպանեն ռազմական կարևորություն ունեցող արդյունաբերությունները օդային ռմբակոծություններից։

Արդյունաբերական բունկերները կառուցվում են նաև վտանգավոր գործողությունների կառավարման սենյակների համար, ինչպիսիք են հրթիռային շարժիչների փորձարկումները կամ պայթուցիկ փորձարկումները։ Դրանք նաև կառուցվում են դրանցում վտանգավոր փորձեր կատարելու կամ ռադիոակտիվ կամ պայթուցիկ ապրանքներ պահելու համար։ Նման բունկերներ կան նաև ոչ ռազմական օբյեկտներում։

Անձնական

Տները նպատակաուղղված կառուցվում են բունկերով` որպես ամրաշինական ստորգետնյա տարածք՝ մեծ կաբինետներով։ Դիզայնի ընդհանուր մոտեցումներից է մանրաթելերով ամրացված պլաստիկ պատերի կառուցումը։ Սեղմումից պաշտպանությունը կարող է ապահովվել հողե կամարների միջոցով։ Ծածկույթը նախատեսված է ճառագայթումից պաշտպանվելու համար։ Որպեսզի ապաստանը բարձր ստորերկրյա ջրերում մակերևույթ դուրս չգա, որոշ դեպքերում կառույցները լինում են ծածկույթով, որը պահվում է ծանրաբեռնվածքով^[15]։ Այն կարող է ծառայել նաև որպես պաշտպանական սենյակ, ապաստարան։

Զինամթերքի պահեստավորում

Gravel Gertie, միջուկային զենքի մշակման ապաստարան PANTEX գործարանում (Ամարիլո, Տեխաս), 1981 թվական

Զինամթերքի պահեստավորման բունկերները նախատեսված են պայթուցիկ զինամթերքը ապահով պահելու և ցանկացած ներքին պայթյուններին դիմակայելու համար։ Բարձր պայթուցիկ նյութերի պահեստավորման ամենատարածված կոնֆիգուրացիան իգլուի ձևավորված բունկերն է։  Դրանք հաճախ կառուցվում են բլրի լանջին, որպեսզի ապահովեն հավելյալ պաշտպանություն։

Զինամթերքի բունկերի մասնագիտացված տարբերակը, որը կոչվում է Gravel Gertie^[16], նախատեսված է միջուկային մարտագլխիկներ հավաքելիս կամ ապամոնտաժելիս պայթուցիկ վթարի ռադիոակտիվ բեկորները պահելու համար^[17]։ Դրանք տեղադրվում են Միացյալ Նահանգների և Միացյալ Թագավորության բոլոր օբյեկտներում, որոնք կատարում են մարտագլխիկների հավաքում և ապամոնտաժում, որոնցից ամենամեծը Տեխասի Ամարիլո քաղաքում գտնվող Pantex գործարանն է, որն ունի Gravel Gertie դիզայնով կառուցված 12 բունկեր^[18]։

Պայթյունից պաշտպանություն

Բունկերները շեղում են պայթյունի ալիքը մոտակա պայթյուններից՝ բունկերում պատսպարված մարդկանց ականջի և ներքին վնասվածքները կանխելով։ Մինչ կարկասային շենքերը փլուզվում են 21 կՊա (3 պսի; 0,21 բար) գերճնշումից, բունկերները կառուցվում են 1,000 ից ավելին դիմակայելու հաշվարկով։ Սա զգալիորեն նվազեցնում է հավանականությունը, որ ռումբը (բացառությամբ բունկերային ավիացիայի) կարող է վնասել շինությանը։

Հիմնական պլանը ֆիզիկական սեղմման մեջ շատ ամուր կառուցվածքի ապահովումն է։ Ամենատարածված նպատակային կառույցը թաղված, պողպատե երկաթբետոնե պահոցն է կամ կամարը։ Պայթյունային ապաստարանների մեծ մասը ինժեներական կառույցներ են, որոնք պարունակում են մեծ, թաղված խողովակներ կոյուղաջրերի կամ զառիթափ տարանցման թունելների համար։ Իմպրովիզացված նպատակային պայթուցիկ ապաստարաններում սովորաբար օգտագործվում են հողե կամարներ կամ կամարակապ շինություններ։ Դրանց ձևավորման համար խորը խրամուղու մեջ տեղադրվում է նեղ, 1–2 մետր (3,5–6,5 ֆտ), բարակ փայտից ճկուն վրան, այնուհետև ծածկվում է կտորով կամ պլաստիկով, այնուհետև ծածկվում է 1–2 մ (3,5–6,5 ֆուտ) խճահողով։

Հողային մեծ ցնցումը կարող է մի քանի միլիվայրկյանում տեղափոխել բունկերի պատերը մի քանի սանտիմետրով։ Բունկերները, որոնք նախատեսված են հողի մեծ ցնցումների համար, պետք է ունենան ներքին շինություններ՝ պաշտպանելու բնակիչներին պատերից և հատակից^[19]։

Միջուկային պաշտպանություն

Միջուկային բունկերը նույնպես պետք է դիմագրավի ճնշմանը, որը տևում է մի քանի վայրկյան հարվածային ալիքի անցումից հետո և արգելափակում է ճառագայթումը։ Սովորաբար, այս հատկանիշները հեշտ է ստանալ։ Ծածկույթը ( հողը ) և կոնստրուկցիան ապահովում են զգալի ճառագայթային պաշտպանություն, և ճնշման բացասական ազդեցությունը, սովորաբար, կազմում է ավելցուկային ճնշման միայն ¹⁄₃ -ը^[20]։

Ընդհանուր բնութագրեր

Բունկեր Նիդեռլանդների Տեքսել կղզում

Դռները պետք է լինեն առնվազն այնքան ամուր, որքան պատերը։ Դիզայնը ներառում է կամարակապ շինության դռներ։ Քաշը նվազեցնելու համար դուռը սովորաբար կառուցվում է պողպատից՝ մոնտաժված պողպատե ծածկով և շրջանակով։ Շատ հաստ փայտը նույնպես ծառայում է և ավելի դիմացկուն է ջերմության նկատմամբ, քանի որ այն այրվում է, ոչ թե հալվում։ Եթե դուռը գտնվում է գետնի վրա և ենթարկվելու է պայթյունի ալիքին, դռան եզրը սովորաբար շրջանակի մեջ է կառուցված, այնպես որ պայթյունի ալիքը կամ անդրադարձը չկարողանա բարձրացնել դռան եզրը։ Բունկերը պետք է ունենա երկու դուռ։ Դռների լիսեռները կարող են կրկնակի լինել` որպես օդափոխման լիսեռներ՝ հողային աշխատանքը նվազեցնելու համար։

Երկարատև ժամանակով բնակեցված բունկերում պետք է ապահովվի մեծ քանակությամբ օդափոխություն կամ օդորակիչ ՝ ջերմության բացասական ազդեցությունը կանխելու համար։ Պատերազմի ժամանակ նախատեսված բունկերում պետք է տրամադրվեն ձեռքով աշխատող օդափոխիչներ, քանի որ էլեկտրաէներգիայի կամ գազի մատակարարումները հուսալի չեն։ Ձեռքով օդափոխիչի ամենաարդյունավետ նախագծերից մեկը Կեառնի օդային պոմպն է^[21]։ Բունկերում օդափոխման բացերը պետք է պաշտպանված լինեն օդափուքս փականներով (blast valve)^[22]: Օդափուքս փականը փակվում է հարվածային ալիքով, բայց հակառակ դեպքում մնում է բաց։ Նպատակահարմար օդափուքս փականի ձևերից մեկը փուքսը հանած տափակ ռետինե անվադողերն են, որոնք շրջանակների վրա ամրացվում մեխերով կամ պտուտակներով, որպեսզի դիմանան առավելագույն ավելցուկային ճնշմանը^[23]։

Բունկերների դեմ միջոցներ

Բունկերները կարող են ոչնչացվել հզոր պայթուցիկներով և բունկերներ կործանող մարտագլխիկներով։ Pillbox-ի անձնակազմը կարող է սպանվել հրանետերով^[24]։ Բարդ, լավ կառուցված և լավ պաշտպանված ամրությունները հաճախ խոցելի են մուտքի կետերի վրա հարձակումների նկատմամբ։ Եթե դեպի մակերես ելքերը փակվեն, ապա ներսում գտնվող սպասարկող անձինք կարող են հայտնվել թակարդում։ Այնուհետև ամրացումը կարելի է շրջանցել։

Հայտնի բունկերներ

Հայտնի բունկերներից են Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո՝ Ֆրանսիայի արևելյան սահմանին գտնվող Մաժինոյի գիծը և Չեխոսլովակիայի սահմանային ամրությունները հիմնականում հյուսիսային Չեխիա-Գերմանիա սահմանին (և որոշ չափով ամբողջ սահմանով), Ֆորտ Էբեն-Էմայել (Բելգիա), Ալպիական պատը Իտալիայի հյուսիսում, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ֆյուրերբունկերը և Իտալիայում արդյունաբերական Marnate's բունկերը, V-զենքի կայանքները Գերմանիայում ( Mittelwerk ) և Ֆրանսիայում ( La Coupole և Blockhaus d'Éperlecques ) և Սառը պատերազմի կայանքները Միացյալ Նահանգներում (Cheyenne Mountain Complex, Site R և The Greenbrier), Միացյալ Թագավորությունում (Burlington), Շվեդիայում ( Boden Fortress) և Կանադայում ( Diefenbunker ):

Շվեյցարիայում կան անսովոր մեծ թվով բունկերներ, քանի որ օրենքը պահանջում է պաշտպանիչ ապաստարաններ կառուցել բոլոր նոր շենքերի համար 1963 թվականից ի վեր, ինչպես նաև մի շարք բունկերներ, որոնք կառուցվել են որպես Ազգային ռեդաուտ ռազմական պաշտպանության ծրագրի մաս^[25]։ Շվեյցարիայի որոշ բունկերներ այդ ժամանակվանից դարձել են զբոսաշրջային վայրեր, որտեղ տեղակայված են հյուրանոցներ և թանգարաններ, ինչպիսիք են Սասո Սան Գոտտարդո թանգարանը^[26]։

Խորհրդային Միությունը կառուցել էր հսկայական բունկերներ (Մոսկվայի և Կիևի մետրոների շատ խորը փորված համակարգերի երկրորդական նպատակներից մեկը միջուկային ապաստարաններին ծառայելն էր)^[27][28]։ Չինաստանում կառուցվել են մի շարք օբյեկտներ, ինչպիսիք են Պեկինի ստորգետնյա քաղաքը^[29] և ստորգետնյա 131 նախագիծը Հուբեյում^[30], Ալբանիայում Էնվեր Հոջան երկիրը լցրել է հարյուր հազարավոր բունկերներով։ Միացյալ Նահանգներում Նախագահական Արտակարգ Գործողությունների Կենտրոնը Սպիտակ տան Արևելյան թևի տակ կառուցել է բունկեր, որը ծառայում է որպես անվտանգ ապաստան և կապի կենտրոն Միացյալ Նահանգների նախագահի համար արտակարգ իրավիճակների դեպքում։

Պատկերասրահ

• 
  Hill 60 բունկերի ներսում, Նոր Հարավային Ուելս (Ավստրալիա, Սիդնեյից հարավ)
• 
  Հուբեյիբլուրներ, Նախագիծ 131 թունել
• 
  Պաշտպանական խցիկ մեկ անձի համար (Լեհաստան)
• 
  Հարպարսկոգ բունկեր Ռասեբորգում (Ֆինլանդիա)
• 
  Առափնյա բունկեր Բլավանդում (Դանիա)
• 
  Բունկեր Սինգապուրում
• 
  Մուտքը դեպի Շենենբուրգի խանդակ Մաժինոյի գծի երկայնքով (Ֆրանսիա)
• 
  Մեկտեղանոց հետախուզական բունկեր (Գերմանի)
• 
  Վինկելի տիպի բունկերԲրանդենբուրգյան Հաֆելում
• 
  Զինամթերքի բունկեր Պոսում պարկում, (Քվինսլենդ, Ավստրալիա)
• 
  Ավստրիական բունկեր Առաջին համաշխարհային պատերազմից (Արևմտյան Ուկրաինա)

Տես նաև

• Բլինդաժ
• Ռմբապաստարան
• Գետնատուն
• Ամրաշինական կառույց
• Ամրաշինություն
• Բունկերներ Ալբանիայում

Ծանոթագրություններ

1. For the difference between bunkers and blockhouses see Schneider & Kitchen 2002, էջ. 87, BACM Research 2009, էջ. 263, Davis 2007, էջ. 290
2. «Online Etymology Dictionary». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Online Etymology Dictionary
3. Barrett, Erin; Mingo, Jack (2002 թ․ մայիսի 31). Al Capone was a Golfer: Hundred of Fascinating Facts From the World of Golf. Conari Press. ISBN 9781573247207. Վերցված է 2022 թ․ դեկտեմբերի 19-ին – via Google Books.
4. Bunker at Oxford English Dictionary; retrieved 9 August 2018
5. Harry Horstmann, Der Soldat: In Sprache und Tradition (2010), p. 153.
6. «DWDS – Bunker». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Das Wortauskunftssystem zur deutschen Sprache in Geschichte und Gegenwart
7. "The German term Bunker was used to denote a type of shelter which was of permanent construction. It can be distinguished from the improvised type built in cellars or by reinforcing ordinary buildings. Bunkers were of two types: underground and tower" (Morale Division (1945). The effect of bombing on health and medical care in Germany. Reports: European war, United States Strategic Bombing Survey. Vol. 65 (2 ed.). United States War Department. էջ 189 (footnote "*").)
8. War Pictorial, cited after «bunker, n.1.c». Oxford English Dictionary (Second ed.). Oxford University Press. 2011 թ․ դեկտեմբեր [1989]. (subscription required)
9. Tim Moreman (2013). The Jungle, Japanese and the British Commonwealth Armies at War, 1941-45: Fighting Methods, Doctrine and Training for Jungle Warfare. Routledge. էջ 98. ISBN 978-1-135-76455-5.
10. The Last Days of Hitler, 1947 (revised editions followed, until the last in 1995)
11. An archival look at World War I Արխիվացված 19 Դեկտեմբեր 2008 Wayback Machine from the Queen's University Archives, Kingston, Ontario, Canada. Accessed 2008-02-10
12. Christopher, John (2014 թ․ մայիսի 15). Organisation Todt From Autobahns to Atlantic Wall: Building the Third Reich (անգլերեն). Amberley Publishing Limited. ISBN 978-1-4456-3873-7.
13. «Accueil». Muse du Mur de l'Atlantique d'Audinghen website. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 10-ին.
14. «BASE V-3». html2.free.fr. Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
15. Kearny, Cresson H (1987). Nuclear War Survival Skills. Oak Ridge National Laboratory. ISBN 0-942487-01-X. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 19-ին. NOTE: Kearny recommends stockpiling materials for a blast or fallout shelter and constructing it only if war appears very likely.
16. «Texas Radiation Online - Pantex Plutonium Plant - Nuclear Weapons». tristanmtx.github.io. Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
17. «Where nuclear weapons go to die | The Argument». web.archive.org. 2009 թ․ ապրիլի 17. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
18. «Bunker: What is it, types and all you need to know». News9live (ամերիկյան անգլերեն). 2022 թ․ մարտի 5. Վերցված է 2023 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
19. «Bunker Thoughts». prepare-and-protect.net. 2014 թ․ հունվարի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 2-ին.
20. The Survival Option: Guide to Living Through Nuclear War, Ivan Tyrrell. Publisher: Jonathan Cape Ltd; 1st Edition (1982), Language: English, Hardcover: 256 pages, 0224020595
21. «App. B: How to Make and Use a Homemade Shelter-Ventilating Pump - Nuclear War Survival Skills». www.oism.org. Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
22. «App. D: Expedient Blast Shelters - Nuclear War Survival Skills». www.oism.org. Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
23. «App. D: Expedient Blast Shelters». Arnold Jagt. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 10-ին.
24. «Flame Thrower». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2022 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
25. Foppa Grande
26. Nalewicki, Jennifer (2016 թ․ մարտի 23). «Switzerland's Historic Bunkers Get a New Lease on Life». The Smithsonian. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 4-ին.
27. «Тайная библиотека холодной войны принимает гостей». Вечерняя Москва (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 4-ին.
28. Caddis Fly (2007 թ․ մայիսի 20), Bunker texture, Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 14-ին
29. HOBAN, ALEX (2009 թ․ նոյեմբերի 17). «Chairman Mao's Underground City». Vice (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
30. «Бункер в Китае». Ядерный мир (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ դեկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.

Հղումներ

• BACM Research (2009), Vietnam War After Action Reports, BACM Research, էջ 263
• Davis, Tracy C. (2007), Stages of emergency: Cold War nuclear civil defense (illustrated ed.), Duke University Press, էջ 290, ISBN 978-0-8223-3970-0
• Schneider, Richard Harold; Kitchen, Ted (2002), Planning for crime prevention: a transatlantic perspective, RTPI library series, vol. 3 (illustrated ed.), Routledge, էջ 87, ISBN 978-0-415-24136-6

Արտաքին հղումներ

• abmm.org. Ավստրալական բունկեր և ռազմական թանգարան
• BunkerBlog . Ամեն ինչ գերմանական ամրությունների մասին 1933-1945 թթ
• Bunkersite.com . 1933-1945 թվականներին գերմանացիների կողմից կառուցված բունկերի մասին ամբողջ Եվրոպայում
• Գերմանական բունկերներ Լեհաստանում . ամրացված ճակատային Օդրա-Վարտա գետեր, Բորիզինի հանգույց։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բունկեր» հոդվածին։