Պայթուցիկ նյութեր

Պայթուցիկ նյութ (պայթուցիկ) — քիմիական խտացված այնպիսի նյութ կամ այնպիսի նյութերի խառնուրդ, որը որոշակի պայմաններում արտաքին ազդեցությամբ ընդունակ է քիմիական արագ ինքնածավալվող վերափոխման (պայթյունի)՝ մեծաքանակ ջերմության և գազանման նյութերի արտադրությամբ հանդերձ^{[1][2][3][4][5][6]}

Հրավառություն Երևանում

Հրավառություն Բուենոս Այրեսում

Հակիրճ տեղեկատվություն

Քիմիական կազմից և արտաքին պայմաններից կախված՝ պայթուցիկ նյութերը կարող են քիմիական փոխազդեցության արդյունքների վերափոխվել դանդաղ այրման, արագ այրման և դետոնացիայի (պայթյունի) ռեժիմում։ Այդ պատճառով էլ պայթուցիկ նյութերի շարքին են ավանդաբար դասում նաև այն խառնուրդներն ու միացությունները, որոնք ոչ թե բռնկվում-պայթում են, այլ այրվում են որոշակի արագությամբ (նետելու համար նախատեսված վառոդատեսակները, պիրոտեխնիկան)^[3][6]։ Պայթուցիկ նյութերը դասվում են էներգետիկ խտացված համակարգերի թվին^[7]։ Որպես կանոն՝ պայթյունային վերափոխումը խիստ կարճատև է, ընթանում է 2500-ից 4500 K ջերմաստիճաններում և ուղեկցվում է ջերմության ու բարձր ջերմություն ունեցող գազերի հսկայական քանակի արտադրությամբ^[6][8]։ Պայթյունային ռեակցիայի իրականացման համար պարտադիր չէ, որ շրջակա օդում անպայմանորեն առկա լինի թթվածին, քանի որ թթվածինը քիմիական միացության տեսքով արդեն իսկ պարունակվում է պայթուցիկի բաղադրատարրերում^[6]։

Արժե նշել, որ պայթյունի ժամանակ ազատվող էներգիայի գումարային քանակությունը համեմատաբար մեծ չէ և սովորաբար հինգ-վեց անգամ պակաս է համապատասխանող քանակությամբ նավթամթերքների զանգվածի ջերմունակությունից^[1][6]։ Սակայն, չնայած էներգետիկ համեստ փոխհատուցմանը, բարձր ջերմության հետևանքով ռեակցիային հաղորդվող հսկայական արագությունը ապահովում է ահռելի հզորություն (ըստ Առենիուսի օրենքի և հավասարման)^[6]։

Պայթուցիկ նյութերն այրվում են ակնթարթորեն, վայրկյանի չնչին մասում վերածվում մինչև հազար աստիճան ջերմաստիճան ունեցող շիկացած գազի և, վայրկենաբար ընդարձակվելով բոլոր ուղղություններով, ահռելի ուժով կործանում են ճանապարհին հանդիպող ամեն ինչ։ Այդ շարժընթացը կոչվում է պայթյուն։

Պայթուցիկ նյութերն օգտագործվում են ռումբերում, արկերում, հրթիռներում և զենքի բազմաթիվ այլ տեսակներում։ Բայց հաճախ պայթուցիկ նյութերն օգտագործվում են նաև խաղաղ նպատակներով, օրինակ՝ հրավառություններ կազմակերպելու, բազմահարկ շենքը քանդելու, ժայռը պայթեցնելու, հանքահոր կառուցելու համար։

Բոլոր պայթուցիկ նյութերում կան այրվող բաղադրամաս և այրման համար թթվածին առաջացնող միացություն։ Պայթուցիկ նյութեր են վառոդը, դինամիտը, տոլը, ամոնալը և այլն։ Հրապարկուճներում, արկերում և որոշ հրթիռներում օգտագործվող վառոդն ու այլ պայթուցիկ նյութեր ցածրակտիվ պայթուցիկներ են, որոնք բռնկում են կրակից կամ էլեկտրական կայծից։ Հրավառության համար օգտագործվող պայթուցիկ նյութերը սովորաբար պատրաստում են վառոդի հիմքով խառնուրդներից, այդ իսկ պատճառով այրվող հրատեխնիկական պատրաստվածքներից սփռվում են կրակներ կամ վեր են սլանում հրթիռներ։

Ուժեղ պայթուցիկները, օրինակ՝ դինամիտը, հելիգնիտը, շատ արագ են պայթում և օգտագործվում են ռումբերում ու ժայռեր փշրող պայթյունածրարներում, որոնք գործում են ճայթիչի (դետոնատոր) առաջացրած փոքրիկ պայթյունից։ Երբեմն դինամիտի պես պայթում է նաև օդում ցրված շաքարի կամ ալյուրի փոշին. մի կայծն իսկ բավական է, որպեսզի շաքարի կամ ալյուրի պահեստը հօդս ցնդի։ Հանքահորերում վտանգավոր են և կարող են պայթյուն առաջացնել ածխափոշին ու հանքագազը՝ մեթանը։

Հետաքրքիր փաստեր

Վառոդն առաջինը ստացել են չինացիները դեռևս 9-րդ դարում և օգտագործել հրավառությունների համար։ Թնդանոթով կրակելու համար Եվրոպայում վառոդ սկսեցին գործածել 14-րդ դարից։ Դինամիտը 1866 թվականին հայտնաբերել է շվեդ քիմիկոս Ալֆրեդ Նոբելը, որով հետագայում ստեղծեց նաև այլ տեսակի պայթուցիկ նյութեր (այդ թվում՝ հելիգնիտն ու բալիստիտը) և Արևմտյան Եվրոպայի գրեթե բոլոր երկրներում կազմակերպեց վառոդի արտադրության ձեռնարկություններ։ 1896 թվականին Ալֆրեդ Նոբելի մահից հետո, նրա կտակի համաձայն, պայթուցիկ նյութերի արտադրությունից ստացված ողջ հասույթը հատկացվեց նրա պատվին սահմանված ամենամյա միջազգային Նոբելյան մրցանակի հիմնադրամին։

Տես նաև

• Գյուտարարներ
• Կրակ
• Հրթիռներ

Գրականություն

• Explosives and Demolitions FM 5-250; U.S. Department of the Army; 274 pages; 1992.
• Military Explosives TM 9-1300-214; U.S. Department of the Army; 355 pages; 1984.
• Explosives and Blasting Procedures Manual; U.S. Department of Interior; 128 pages; 1982.
• Safety and Performance Tests for Qualification of Explosives; Commander, Naval Ordnance Systems Command; NAVORD OD 44811. Washington, D.C.: GPO, 1972.
• Weapons Systems Fundamentals; Commander, Naval Ordnance Systems Command. NAVORD OP 3000, vol. 2, 1st rev. Washington, D.C.: GPO, 1971.
• Elements of Armament Engineering – Part One; Army Research Office. Washington, D.C.: U.S. Army Materiel Command, 1964.
• Hazardous Materials Transportation Plaecards; USDOT.
• Safety in the Handling and Use of Explosives SLP 17; Institute of Makers of Explosives; 66 pages; 1932 / 1935 / 1940.
• History of the Explosives Industry in America; Institute of Makers of Explosives; 37 pages; 1927.
• Clearing Land of Stumps; Institute of Makers of Explosives; 92 pages; 1917.
• The Use of Explosives for Agricultural and Other Purposes; Institute of Makers of Explosives; 190 pages; 1917.
• The Use of Explosives in making Ditches; Institute of Makers of Explosives; 80 pages; 1917.
• Farmers' Hand Book of Explosives; duPont; 113 pages; 1920.
• A Short Account of Explosives; Arthur Marshall; 119 pp.; 1917.
• Historical Papers on Modern Explosives; George MacDonald; 216 pp.; 1912.
• The Rise and Progress of the British Explosives Industry; International Congress of Pure and Applied Chemistry; 450 pp.; 1909.
• Explosives and their Power; M. Berthelot; 592 pp.; 1892.
• Fedoroff, Basil T. et al Enciclopedia of Explosives and Related Items, vol.1—7. — Dover, New Jersey: Picatinny Arsenal, 1960—1975.

Ծանոթագրություններ

1. Взрывчатые вещества // Краткая химическая энциклопедия. — Москва: Советская энциклопедия, 1961. — Т. 1.
2. Взрывчатые вещества // Военная энциклопедия / П. С. Грачёв. — Москва: Военное издательство, 1994. — Т. 2. — С. 89-90. — ISBN 5-203-00299-1
3. Взрывчатые вещества // Большая советская энциклопедия / А. М. Прохоров. — 3-е издание. — Москва: Большая советская энциклопедия, 1971. — Т. 05. — С. [16] (стб. 35-40). — 640 с.
4. Взрывчатые вещества // Горная энциклопедия / Гл. ред. Е. А. Козловский. — Советская энциклопедия, 1984. — Т. 1. — С. 378. — 560 с.
5. ТР ТС 028/2012 О безопасности взрывчатых веществ и изделий на их основе. Статья 2. Определения
6. Взрывчатые вещества // Энергетические конденсированные системы. Краткий энциклопедический словарь / Под ред. Б. П. Жукова. — 2-е изд., испр.. — Москва: Янус-К, 2000. — С. 80. — 596 с. — ISBN 5-8037-0031-2
7. Взрывчатые вещества // Большая российская энциклопедия. — 2005. — Т. 5. — С. 246—247. — ISBN 5-85270-334-6
8. Взрывное превращение // Горная энциклопедия / Гл. ред. Е. А. Козловский. — Советская энциклопедия, 1984. — Т. 1. — С. 374. — 560 с.

Արտաքին հղումներ

• Class 1 Hazmat Placards
• Blaster Exchange – Explosives Industry Portal Արխիվացված 2019-08-03 Wayback Machine
• Explosives info
• Journal of Energetic Materials
• Military Explosives
• The Explosives and Weapons Forum
• Why high nitrogen density in explosives? Արխիվացված 2013-05-26 Wayback Machine
• YouTube video demonstrating blast wave in slow motion

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պայթուցիկ նյութեր» հոդվածին։