Շահնամե

«Շահնամե» (պարս.՝ شاهنامه Šāhnāme, դասական արտասանությամբ՝ Շահնամա, «Արքաների գիրք», «Գիրք արքաների մասին», «Արքա-գիրք», «Արքայական գիրք»), պարսկական գրականության ակնառու հուշարձան, իրանական ժողովուրդների ազգային վիպերգություն։ «Շահնամե»-ում նկարագրվում է Իրանի պատմությունը՝ հնագույն ժամանակներից մինչ 7-րդ դարում իսլամի ներթափանցումը։ Վիպերգությունը վերարտադրում է հին և հնագույն Իրանի՝ առասպելական Փիշդադյան և պատմական Աքեմենյան, Սասանյան հարստությունների, իսկ մասամբ և հարևան ժողովուրդների սոցիալ-տնտեսական ու հոգևոր կուլտուրայի պատմությունը։ Ամենաերկար պոեմը, որը պատկանում է մեկ հեղինակի՝ Ֆիրդուսիի գրչին՝ ծավալը երկու անգամ մեծ է, քան «Իլիականը» և «Ոդիսականը» միասին վերցրած^[1]։ «Շահնամե»-ի առաջին եվրոպական թարգմանությունը լույս է տեսել Անգլիայում XVIII դարի վերջին։

Շահնամե պարս.՝ شاهنامه
Հեղինակ	Ֆիրդուսի և Աբու Մանսուր Մուհամմեդ Դաքիքի
Տեսակ	գրական ստեղծագործություն
Ժանր	էպոս
Բնօրինակ լեզու	պարսկերեն
Կերպար(ներ)	Keyumars?, Hushang?, Ջամշիդ, Զահհակ, Ահրիման, Դարբին Քավեհ, Ֆերեյդուն, Afrasiab?, Babak?, Բիջան և Մանիջեհ, Վահրամ Չուբին, Esfandiyār?, Ֆարանակ, Farangis?, Gordafarid?, Garsivaz?, Հաֆթվադ, Arash?, Աբթին, Արնավազ, Faramarz?, Farhad?, Garshasp?, Giv?, Karen?, Իրեջ, Alexander the Great in legend?, Kai Khosrow?, Keshvad?, Kay Kāvus?, Katāyoun?, Խոսրով Ա Սասանյան, Մանուչեհր, Մեհրաբ, Nowzar?, Nariman?, Ռախշ, Roham?, Ռոսատամ, Rostam Farrokhzād?, Ռուդաբե, Շաղադ, Shahran Goraz?, Shahrasb (Shahnameh)?, Շահրնազ, Սիմուրգ, Siamak?, Siyâvash?, Sohrab?, Sudabeh?, Shirin?, Սամ (Շահնամե), Սալմ, Սասան, Tahmina?, Tahmuras?, Զալ, Թուր, Banu Goshasp?, Սինդուխտ և Barbad?
Ստեղծման տարեթիվ	976-1010 թվականներ
Երկիր	Պարսկաստան
Հրատարակման տարեթիվ	1425 թվական
Վիքիքաղվածք	Շահնամե
Shahnameh Վիքիպահեստում

Շահնամե. XVI դար

Արտաբան և Արդաշիր

Բահրամ Գուրը սպանում է հրեշին

Բահրամ Գուրի մենամարտը երկու առյուծների հետ

Բիժանը և Խոսրովը

Ֆարիդունը և Զոհակը

Ընդհանուր բնութագիր

Ես կերտեցի փառքի մի գործ իմ աշխարհում հայրենի, Այսուհետև ամեն հետնորդ ինձ արժանի գովք կանի։ Ո՛չ, չեմ մեռնի, թեկուզ անցնեն դար ու դարեր անքանակ, Զի պտղաբեր խոսքի սերմեր ես ցանեցի երկնի տակ։ Եվ ամեն մարդ՝ ում մտքերը լուսավոր են և արթուն, Միշտ իմ մասին լավ խոսք կասե, ինձ կպահե իր սրտում։ - «Շահնամե»–ից

«Շահնամե»-ն արձակ և բանաստեղծական հավաքածուների անվանումն է, ամենշանակալիցը դրանցից հանդիսանում է Ֆիրդուսիի (Հակիմ Աբուլկասիմ Մանսուր Հասան Ֆիրդուսի Տուսի) ժամանակաշրջանը՝ գրված մոտավորապես 976-1010 թվականներին^[2]։ «Շահնամե»-ն ավարտվել է թուրքական կառավարիչ Մահմուդ Գազնևի ժամանակ և նվիրված էր նրան։ Մյուս հավաքածուներից պահպանվել են միայն հատվածներ՝ տարբեր հեղինակների վերապատումներով։ Սկզբնապես հավաքածուներն անվանվում էին «Խուդայ-նամե»։ Հետագայում առաջացել է «Շահնամե» անվանումը։

Ֆիրդուսին «Շահնամե»-ն գրել է 35 տարիների ընթացքում և պոեմում հավաքել է մեծ քանակի պարսկա-տաջիկական ֆոլկլորի հավաքածուներ։ Աշխատելով ստեղծագործության վրա, նա օգտագործել է ոչ միայն մուսուլմանական պատմության հատվածներ, այլ նաև հին իրանական առասպելներ, նախաիսլամական էպոս և «Ավեստա»-ն՝ զրադաշտականության սուրբ գիրքը։ Ֆիրդուսին պոեմի մեջ ներառել է նաև հազարավոր բեյտեր (երկտող ոտանավոր), որոնք գրվել էին նրան նախորդող Դաղիղի կողմից, որը մահացել է երիտասարդ տարիքում և չի հասցրել ավարտել իր աշխատանքը։

«Շահնամե»-ն հորինվածքորեն բաժանվում է տարբեր ծավալների, այսպես կոչվող, թագավորությունների (գլուխների)։ Առանձին թագավորություններ ներառում են մեծ պատմազրույցներ (դաստաններ), որոնք ունեն հոգեբանա-էթիկական նշանակություն։ Պայմանականորեն ընդունված է «Շահնամե»-ն բաժանել երեք մասի՝ դիցաբանական, դյուցազնական և պատմական։

Էպոսը ունի արտակարգ կարևոր լեզվային նշանակություն։ Գիրք արքաների մասին՝ գրված ամբողջովին պարսկերեն (ֆարսի) լեզվով, առանցքային դեր է խաղացել պարսկական լեզվի վերածնման համար, որը ընկել էր արաբական ազդեցության տակ։

Ֆիրդուսիի Շահնամե-ն՝ ըստ հեղինակի ցուցման, պարունակում է 60000 բեյտ՝ երկտող ոտանավոր, որը ընդունված է պարսկական պոեզիայում։ Համարվում է, որ տեքստի մի մասը կորցվել է, պոեմի մեջ ներառվել են առանձին ընդմիջարկություններ։ Լիակատար ռուսերեն թարգմանությունը, հրատարակված 1957-1989 թվականներին՝ 6 հատորով, որը կատարել է Ց. Բ. Բանու-Լախուտին ըստ Վուլերսի — Նաֆիսիի հրատարակության, պարունակում է 52009 բեյտ (104018 տող)։

Սյուժե

Առասպելական ժամանակաշրջան

«Շահնամե»-ն կամ «Թագավորների գիրքը» (թագավորները նրանում հիսունն են) սկսվում է առաջին թագավորից և առաջին մարդուց, որի անունը Կայումերս է։ Նա իրենում մարմնավորում է ամբողջ մարդկության մանկության ժամանաշրջանը։ Ջամշուդ արքան, որը ճոխության հայտնագործողն է, մեծամտանում է և հրամայում է երկրպագել իրեն՝ ինչպես Աստծուն։ Որպես պատիժ, Աստված Իրան է ուղարկում դյուցազն Զոխակին՝ ուսին երկու օձերով, որոնք ծնվել են Ահրիմանի համբույրից հետո։ Զոխակը Ջամշուդից խլում է գահը և թագավորում է հազար տարի՝ իր օձերին կերակրելով մարդկային ուղեղով, մինչև վաճառական Քավեն ապստամբություն է բարձրացնում՝ հօգուտ Ջամշուդի ծոռ Ֆարիդունի (ժողովրդի այդ ապստամբությունը բռնակալի դեմ «Թագավորների գրքի» ամենադրամատիկ պահերից մեկն է)։

Արքա Մանուչեհրի ժամանակ տեղի են ունենում Զալի պատանեկան դյուցազնական արկածները, որի սերը դեպի գեղեցիկ Ռուդաբեն կազմում է «Շահնամե»-ի հիասքանչ դրվագներից մեկը։

Զալի որդին պարսից փառապանծ դյուցազուն Ռոստամն է։ Մանուչեhրի հետնորդ Նովզարը գերի է ընկնում թուրանական արքա Աֆրասիաբին և մահանում է։ Ժամանակ առ ժամանակ ընդհատվելով, պատերազմը շարունակվում է իրանական հինգ արքաների ժամանակ՝ ընդհանում առմամբ ավելի քան երեք հարյուր տարի։ Առաջին իսկ մարտի ժամանակ Ռուստամը բռնում է Աֆրասիաբի գոտուց, սակայն գոտին կտրվում է և թուրանական արքան փախչում է։ Այդ պատճառով պատերազմը երկարաձգվում է մինչ անվերջություն։

Ռուստամի գլխավոր հերոսությունները և նրա ողբերգական մարտը իր որդի Զոհրաբի հետ ընկնում են Քեյ-Քահուսի թագավորության ժամանակ, որը որոշ դեպքերում հիշեցնում է ռուսական բիլինաների կամակոր հերոս կնյազ Վլադիմիրին։

Քեյ-Քահուսի որդի Սիավուշը՝ վիճաբանելով անխոհեմ հոր հետ, հեռանում է Աֆրասիաբի մոտ և ամուսնանում է նրա դստեր հետ, բայց սպանվում է։ Նրա մահվան վրեժը երկար ժամանակ դառնում է Իրանի և Թուրանի միջև ուժգնացող պատերազմի շարժիչ ուժը։ Լի պատահարներով և տարբեր դյուցազնական արկածներով պատերազմը ավարտվում է Իրանի հաղթանակով՝ Քեյ-Խոսրովը (Սիավուշի որդին) հասնում է թաքնվող Աֆրասիաբին, որից ժամանակին ինքը դժվարությանբ փախավ և մահապատժի է ենթարկում նրան։ Պայքարը Թուրանի դեմ ընդհատվում է։

Խաղարկվում է գեղարվեստական ռոմանտիկ դրվագ հերոս Բիժենի և Աֆրասիաբի դուստր Մենիժեի միջև։ Դրվագ, որը, ըստ Ֆիրդուսիի խոսքերի, իր կողմից փոխ է առնված հատուկ գրքից։ Ռուստամի և նախկին հերոսների մասին հետագայում արդեն քիչ է հիշատակվում։ Նոր արքա Լոհրասպի ժամանակ գլխավոր հերոս է հանդիսանում նրա որդի Գոշտասպը (նրա սիրո պատմության դրվագը հռոմեական արքայի դստեր հետ զուգահեռներ ունի մ.թ.ա. III դարի հույն Հարես Միթիլինիացու հաղորդմամբ Զամադրայի՝ Գիստապսի որդու, և արքնայադուստր Օդատիսի միջև սիրո հետ)։

Գոշտասպի թագավորության ժամանակ հայտնվում է մարգարե Զրադաշտը (Զարատուստրա, Զերդեշտ)։ Իրանը ընդունում է նրա քարոզած կրոնը («Շահնամե»-ի այդ հատվածը պատկանում է ոչ թե Ֆիրդուսիին, այլ Դաղիղին), սակայն թուրանյան արքա Արջասպը՝ Աֆրասիաբի թոռը և հետնորդը մերժում է այն, որի հետևանքով Իրանը նորից վերսկսում է դադար առած պատերազմը անբարիշտ Թուրանի հետ։ Զրադաշտության կրոնի գլխավոր մարտիկը՝ Գոշտասպի որդի Իսֆանդիարը, «Շահնամե»-ի համարյա նույն փառապանծ դյուցազն է, ինչպես Ռուստամը (Սպանդեդատ փահլևանական անունով նա հանդիսանում է հզոր հերոս նաև մեզ հասած փահլևանական պատմությունում, որը գրվել է 500 թվականից ոչ ուշ՝ «Այադգար Զարերան» (պարս. یادگار زریران‎ [jɒːdeˈgɒːɾe zæɾiːɾˈɒːn]))։ Իսֆանդիարը, մի շարք հիասքանչ հերոսություններից հետո, ավարտում է պատերազմը։ Հայրը նրան խոստանում է գահը, սակայն անընդհատ խուսափում է և վերջիվերջո նրան ուղարկում է Ռուստամի հետ մենամարտի։ Վերջինս, կախարդական ուժի օգնությամբ, սպանում է նրան, սակայն շուտով մահանում է նաև ինքը։ Դյուցազնական հերոսապատումը այստեղ ավարտվում է։

Պատմական ժամանակաշրջան

Հաջորդ երկու արքաները՝ Գոշտասպի որդին և թոռը, պատմությանը քիչ են հայտնի։ Սակայն նրանցից երկրորդը՝ Բահմանը, նույնացվում է Արտաքսերքս II-ի հետ և բանաքաղների կողմից մտցվել է փահլևանական «Հոդայ-նամե»-ի մեջ, այդ պատճառով էլ Ֆիրդուսին նրան դնում է ծագումնաբանական կապի մեջ իրական պատմական դեմքի հետ՝ Աքեմենյան դինաստիայի վերջին արքա Դարեհ III-ի, որի մասին փահլևանական տոհմի բանաքաղները լսել էին ավանդազրույցներ, որ նա սպանվել է չար Ալեքսանդրի կողմից։ Քանի որ, ըստ ավանդույթի, պարզ է եղել, որ մինչ այդ Դարեհը թագավորել է ևս մեկ արքա նույն անունով, ապա «Հոդայ-նամե»-ն, իսկ նրանից հետո նաև «Շահնամե»-ն, վերջին Դարեհից անմիջապես առաջ դնում են Դարեհ I (Մեծ)-ին։ Տարբերակման համար նրանցից մեկը Ֆիրդուսիի մոտ անվանվում է Դարաբ, իսկ մյուսը՝ Դարա։ Ալեքսանդրի պատմությունը, որը տապալել է Դարեհին, հիմնված է կեղծ Կալիսֆենին։ Արշակունիների դինաստիայի մասին խոսվում է շատ քիչ, և նրանք բոլորը 50 իրանյան արքաների հաշվարկում դիտարկվում են որպես մեկը։ Սասանյան դինաստիայի հիմնադիր Արտաշիր I-ի մասին պատմվում է պատմականորեն, չնայած հանդիպում են նաև ռոմանտիկ և անեկդոտային դրվագներ, իսկ ժամանակ առ ժամանակ նույնիսկ առասպելական։

Ֆիրդուսու սիրելի հերոսներից են հանդիսանում Վռամ V-ը (Վահրամ Գուր, 421-439) և Խոսրով I Անուշիրվանը (531-579)` արքայական իմաստության և արդարության իդեալը։ Հետաքրքիր ռոմանտիկ մանամասնություններով է հարուստ Վահրամ Չուբինի (590) ապստամբությունը և Կավադա Շիրուեի (Ֆարուհան Շահրվարազ, 628) արյունալի գահակալումը։ Իրանի գրավումը արաբների կողմից նկարագրվում է մեկ մարտով` Կադիսիի ճակատամարտով (մոտ 636)։ Այսպիսով, եթե անտեսենք որոշ արշավներ (օրինակ՝ դեպի Մազանդարան արքա Կավուսի արշավանքը), ամբողջ «Շահնամե»-ն պտտվում է Իրանի և Թուրանի միջև հավիտենական և անհաշտ պայքարի շուրջ՝ նախատիպը դառնալով Ահուրամազդայի և Ահրիմանի միջև վաղնջական պայքարի՝ բարու և չարի։ Ահուրամազդան և նրա երկնային ուժերը հովանավորում են Իրանին, իսկ Ահրիմանը և դևերը՝ Թուրանին։ Այդ պայքարի մասին պատումը ընդհատվում է զգայաշունչ քնարական ներդիրներով և երկար ռոմանտիկական դրվագներով, ինչպես Զալի և Ռուդաբեի, Բիժենի և Մենիժեի և այլոց սիրո պատմությունները։ Բազմաթիվ ձեռագրերում այդպիսի դրվագները տեղադրված են դպիրների կողմից, որոնք ցանկանում էին ունենալ 60000 երկտող՝ կլոր թիվ, չափազանցված նշված Ֆիրդուսիի կողմից։

Բովանդակություն

Էպոսը բաժանված է տասնհինգ մասերի՝ թագավորությունների, որոնցից յուրաքանչյուրը, իր հերթին, բաժանվում է մի քանի գլուխների^[3]։

Մաս առաջին – Առասպելական արքաներ

1. Կայումերս

Մաս երկրորդ - Ասք Զոխակի մասին

1. Զոհակի և նրա հոր մասին
2. Իբլիսի խոհանոցը
3. Իրանցիները Զոհակին հրավիրում են թագավորության
4. Զոհակի երազը
5. Մոգերը մեկնաբանում են Զոհակի երազը
6. Ֆարիդունի ծնունդը
7. Ասք դարբին Քավեի մասին

Մաս երրորդ - Զալ և Ռուդաբե

1. Զալի ծնունդը
2. Սիմուրղ թռչունը գտնում է Զալին
3. Սամը երազում տեսնում է որդուն
4. Սամը և Զալը գալիս են Մանուչեհր արքայի մոտ
5. Զալը և Ռուդաբեն սիրահարվում են միմյանց
6. Ռուդաբեի նաժիշտները հանդիպում են Զալի հետ
7. Զալը գնում է Ռուդաբեի մոտ
8. Զալը խորհրդակցում է մոգերի հետ
9. Զալը նամակ է գրում հորը
10. Սամը խորհրդակցում է մոգերի հետ
11. Սինդուխտը իմանում է դստեր արարքի մասին
12. Միհրաբը իմանում է դստեր արարքի մասին
13. Մանուչեհրը իմանում է Զալի և Ռուդաբեի սիրո մասին
14. Զալը ժամանում է Սամի մոտ
15. Սամը նամակ է գրում Մանուչեհրին
16. Մոգերի հարցերը և Զալի պատասխանները
17. Քաբուլում պատրաստվում են դիմավորել հյուրերին
18. Զալը վերադառնում է Զաբուլ
19. Զալը ամուսնանում է Ռուդաբեի հետ
20. Ռոստամի ծնունդը
21. Սամը ժամանում է Ռոստամի մոտ

Մաս չորրորդ - Ռուստամ և Սոհրաբ

1. Ռուստամի որսը և նրա հանդիպումը շեյխ Սամանգունին
2. Ռուստամի այցը շեյխի դստերը։ Ռուստամը կնության է առնում շեյխի դստերը՝ Թեհմինեին
3. Ասք Սոհրաբի ծննդյան մասին
4. Սոհրաբը նժույգ է ընտրում և զորքը պատրաստում է Քավուսի հետ ճակատամարտի
5. Աֆրասիաբը Սոհրաբի մոտ է ուղարկում Բարմանին և Հումանին
6. Սոհրաբի հարձակումը Սպիտակ ամրոցի վրա
7. Սոհրաբի մենամարտը Գորդաֆարիբի հետ
8. Գուժդահամի նամակը Քեյ-Քավուսին
9. Սոհրաբը գրավում է Սպիտակ ամրոցը
10. Քավուսի նամակը Ռուստամին
11. Գիվը և Ռուստամը ժամանում են Քավուսի մոտ։ Քավուսի զայրույթը
12. Քավուսը զորք է հավաքում
13. Ռուստամը ներթափանցում է ամրոց և սպանում է Ժանդարազմին
14. Սոհրաբը Խաջիրին հարցուփորձ է անում իրանական զորքի առաջնորդի անունը և նշանները
15. Սոհրաբի հարձակումը Քեյ-Քավուսի վրանի վրա
16. Ռուստամի և Սոհրաբի առաջին մարտը
17. Ռուստամի և Սոհրաբի երկրորդ մարտը
18. Սոհրաբի մահը Ռուստամի ձեռքից
19. Ռուստամը Քավուսից խնդրում է բուժիչ բալասան Սոհրաբի համար, սակայն Քավուսը մերժում է
20. Ռուստամի լացը Սոհրաբի վրա
21. Սոհրաբի մայր Թեհմինեն իմանում է որդու մահվան մասին

Մաս հինգերորդ - Սիավուշ

1. Ասքի սկիզբը
2. Սիավուշի մոր մասին
3. Սիավուշի ծնունդը
4. Սիավուշի ժամանումը Զաբուլից
5. Սիավուշի մոր մահը
6. Սուդաբեն սիրահարվում է Սիավուշին
7. Սիավուշը գնում է Սուդաբեի մոտ
8. Սիավուշը նորից է գնում կանանց բաժին
9. Սիավուշը գնում է կանանց բաժին երրորդ անգամ
10. Սուդաբեն խաբում է Քավուսին
11. Սուդաբեն և վհուկը խորամանկության են դիմում
12. Քավուսը հարցուփորձում է երկվորյակների մասին
13. Սիավուշը անցնում է կրակի միջով
14. Սիավուշը խնդրում է հորը ներել Սուդաբեին
15. Քավուսը իմանում է Աֆրասիաբի հարձակման մասին
16. Սիավուշը զորավարում է զորքը
17. Աֆրասիաբը դաժան երազ է տեսնում
18. Աֆրասիաբը մոգերին հարցնում է երազի մասին
19. Գարսիվազը ժամանում է Սիավուշի մոտ
20. Սիավուշը Աֆրասիաբին հաշտության պայմաններ է առաջարկում
21. Սիավուշը Ռուստամին ուղարկում է Քավուսի մոտ
22. Քավուսը Ռուստամին ուղարկում է Սիստան
23. Քավուսի պատասխանը Սիավուշի ուղերձին
24. Սիավուշը խորհրդակցում է Բահրամի և Զանգի հետ
25. Զանգը ուղևորվում է Աֆրասիաբի մոտ
26. Սիավուշը զորքը փոխանցում է Բահրամին
27. Սիավուշը հանդիպում է Աֆրասիաբին
28. Փիրանը Սիավուշին կնության է տալիս իր դստերը
29. Փիրանը Սիավուշին պատմում է արքայադուստր Ֆարանգիսի մասին
30. Փիրանը խոսում է Աֆրասիաբի հետ
31. Սիավուշի և Ֆարանգիսի հարսանիքը
32. Աֆրասիաբը Սիավուշին հանձնում է իր երկրի մի մասը
33. Սիավուշը կառուցում է Կանգդեժ ամրոցը
34. Սիավուշը Փիրանին պատմում է ապագայի մասին
35. Աֆրասիաբը Փիրանին ուղարկում է զորքի հետ
36. Սիավուշը կառուցում է Սիավուշգիրդը
37. Փիրանը ժամանում է Սիավուշգիրդ
38. Աֆրասիաբը Սիավուշի մոտ է ուղարկում Գարսիվազին
39. Սիավուշի որդի Ֆարուդի ծնունդը
40. Սիավուշի հաղթանակը ճոկանախաղում
41. Գարսիվազը զրպարտում է Սիավուշին Աֆրասիաբի մոտ
42. Գարսիվազի վերադարձը Սիավուշի մոտ
43. Սիավուշի նամակը Աֆրասիաբին
44. Աֆրասիաբը պատերազմի է դուրս գալիս Սիավուշի դեմ
45. Սիավուշը երազ է տեսնում
46. Սիավուշը Ֆարանգիսին տեղեկացնում է իր կտակի մասին
47. Աֆրասիաբը գերի է վերցնում Սիավուշին
48. Ֆարանգիսը լացում է Աֆրասիաբի առջև
49. Գուրույ-Զարեհը սպանում է Սիավուշին
50. Փիրանը փրկում է Ֆարանգիսին

Մաս վեցերորդ - Ֆարուդ

1. Ֆարուդի հանդիպումը իրանական զորքի հետ
2. Ֆարուդը և Թուհաբը նայում են իրանական զորքի վրա
3. Ֆարուդի մենամարտը Գիվի հետ
4. Ֆարուդի մենամարտը Բիժանի հետ
5. Ֆարուդի մահը
6. Տուսի արշավը դեպի Թուրան
7. Իրանցիներին հասնում է փոթորիկը
8. Բահրամը գերի է վերցնում Կաբուդին
9. Իրանցիների մարտը Թաժավի դեմ
10. Աֆրասիաբը իմանում է Տուսի և նրա զորքի մասին
11. Փիրանի գիշերային հարձակումը իրանցիների վրա

Մաս յոթերորդ - Ռուստամ և Աքվան-դիվ

Մաս ութերորդ - Բիժան և Մանիժե

1. Ասքի սկիզբը
2. Հայերը Խոսրովից օգնություն են խնդրում
3. Բիժանը ուղևորվում է վարազների դեմ կռվի
4. Գուրգինի նենգությունը
5. Բիժանը ուղևորվում է Աֆրասիաբի դստեր՝ Մանիժեի հետ հանդիպման
6. Բիժանը գալիս է Մանիժեի վրանը
7. Մանիժեն Բիժանին տանում է իր դղյակը
8. Գարսիվազը Բիժանին բերում է Աֆրասիաբի մոտ
9. Փիրանը խնդրում է Աֆրասիաբին խնայել Բիժանի կյանքը
10. Աֆրասիաբը փակում է Բիժանին մութ զնդանում
11. Գուրգինը վերադառնում է Իրան և ստում է Բիժանի ճակատագրի մասին
12. Գիվը Գուրգինին բերում է Խոսրովի մոտ
13. Խոսրովը տեսնում է Բիժանին բաժակում
14. Խոսրովի նամակը Ռուստամին
15. Գիվը Ռուստամին բերում է Խոսրովի նամակը
16. Ռուստամը խնջույք է կազմակերպում Գիվի պատվին
17. Ռուստամը ժամանում է Խոսրովի մոտ
18. Խոսրովը կերուխում է անում ասպետների հետ
19. Ռուստամը խնդրում է արքային ազատել Գուրգինին
20. Ռուստամը զինում է զորքը
21. Ռուստամը ուղևորվում է Խոտան քաղաք՝ Փիրանի մոտ
22. Մանիժեն գալիս է Ռուստամի մոտ
23. Բիժանը իմանում է Ռուստամի ժամանման մասին
24. Ռուստամը ազատում է Բիժանին բանտարկությունից
25. Բիժանի և Մանիժայի վերադարձը

Մաս իններորդ - Իսֆանդիարի յոթ սխրագործությունները

1. Առաջին սխրագործություն։ Իսֆանդիարը սպանում է գայլերին
2. Իսֆանդիարի երկրորդ սխրագործությունը։ Իսֆանդիարը սպանում է արու և էգ առյուծներին
3. Երրորդ սխրագործություն։ Իսֆանդիարը սպանում է հրեշին
4. Չորրորդ սխրագործություն։ Իսֆանդիարը սպանում է վհուկին
5. Հինգերորդ սխրագործություն։ Իսֆանդիարը սպանում է սիմուրգին
6. Վեցերորդ սխրագործություն։ Իսֆանդիարի անցումը ձյան միջով
7. Յոթերորդ սխրագործություն։ Իսֆանդիարը անցնում է գետի միջով։ Գուրգսարի սպանությունը
8. Իսֆանդիարը Ռուինդիժ է ժամանում վաճառականի հագուստով
9. Քույրերը ճանաչում են Իսֆանդիարին
10. Փշուտանի հարձակումը Ռուինդիժի վրա
11. Արջասպի մահը Իսֆանդիարի ձեռքից
12. Իսֆանդիարը սպանում է Քահրամին

Մաս տասներորդ - Ռուստամ և Իսֆանդիար

1. Իսֆանդիարի գովքը իր տոհմի մասին
2. Ռուստամի գովքը իր հզորության մասին
3. Ռուստամը և Իսֆանդիարը գինի են խմում
4. Ռուստամի վերադարձը իր դղյակ
5. Զալի հրահանգները Ռուստամին
6. Ռուստամի մարտը Իսֆանդիարի դեմ
7. Իսֆանդիարի որդիների մահը Զավարի և Ֆարամարզի ձեռքերից
8. Ռուստամի փախուստը դեպի լեռը
9. Ռուստամը խորհրդակցում է իր ազգականների հետ
10. Սիմուրգի օգնությունը Ռուստամին
11. Ռուստամի վերադարձը Իսֆանդիարի հետ մենամարտին
12. Ռուստամը նետ է ուղարկում Իսֆանդիարի աչքին
13. Իսֆանդիարի կտակը Ռուստամին
14. Փշուտանը Իսֆանդիարի դին բերում է Գուշտասպի մոտ
15. Ռուստամը Բահմանին հետ է ուղարկում Իրան
16. Ռուստամ և Շահադ
17. Ռուստամը ուղևորվում է Քաբուլ՝ իր եղբայր Շահադի մոտ
18. Քաբուլի շահը փոսեր է փորում որսորդական հողամասում։ Ռուստամը և Զավարը ընկնում են փոսը
19. Ռուստամը սպանում է Շահադին և մահանում է
20. Զալը իմանում է Ռուստամի և Զավարի մահվան մասին։ Ֆարամարզը բերում է նրանց աճյունները և գերեզմաններ է կառուցում
21. Ֆարամարզը ղեկավարում է զորքը, որպեսզի վրեժ լուծի Ռուստամի համար և սպանում է Քաբուլի շահին
22. Ռուդաբեն կորցնում է բանականությունը՝ Ռուստամի կարոտից

Մաս տասնմեկերորդ - Իսկանդար

1. Իսկանդարը ժամանում է բրահմանների երկիր

Մաս տասներկուերորդ - Արդաշիր Բաբական

1. Արդաշիր Բաբականի ծնունդը
2. Արդաշիրը ժամանում է Արդավանի պալատ
3. Գոլնարը տեսնում է Արդաշիրին։ Բաբակի մահը
4. Արդաշիրը փախչում է Գոլնարի հետ
5. Արդավանը իմանում է Արդաշիրի և Գոլնարի փախուստի մասին
6. Արդավանը նամակ է գրում իր որդի Բահմանին՝ հրամայելով գտնել Արդաշիրին
7. Արդաշիրը զորք է հավաքում
8. Արդաշիրը մենամարիում է Բաումանի հետ և հաղթում է
9. Արդաշիրի մենամարտը Արդավանի հետ
10. Արդաշիրի պատերազմը քուրդերի դեմ
11. Արդաշիրը քուրդերի վրա հարձակվում է գիշերով և ջախջախում է նրանց զորքը
12. Դաստանը ճիճու Խաֆտվադի մասին
13. Արդաշիրի մենամարտը Խաֆտվադի հետ և Արդաշիրի պարտությունը
14. Միհրակը՝ Նուշզադի որդին, սնանկացնում է Արդաշիրի տունը
15. Արդաշիրը իմանում է Խաֆտվադի անպարտելիության գաղտնիքը
16. Արդաշիրը գնդակոծում է ճիճու Խաֆտվադին
17. Արդաշիրը սպանում է Խաֆտվադին
18. Արդաշիրի գահ բարձրանալը
19. Պատմություն Արդաշիրի և Արդավանի դստեր մասին
20. Շապոորի՝ Արդաշիրի որդու ծնունդը
21. Յոթ տարի անց Արդաշիրը իմանում է որդու ծննդյան մասին և ընդունում է նրան
22. Շապուրը չոուգան է խաղում և հայրը ճանաչում է նրան
23. Արդաշիրը ապագայի մասին հարցուփորձ է անում հնդիկ իմաստում Քեյդին
24. Շապուրը ամուսնանում է Միխրակի դստեր հետ
25. Ծնվում է Շապուհի որդի Հորմուզը
26. Արդաշիրը կարգավորում է երկրի գործերը
27. Ճակատագրի փոփոխականության մասին
28. Արդաշիրը երկրի ղեկավարումը փոխանցում է Շապուհին

Մաս տասներեքերորդ - Բահրամ Գուր

1. Պատմվածք Բահրամի և որսի երաժշտուհու մասին
2. Բահրամի գահ բարձրանալը։ Նրա խորհուրդները պալատականներին և մարզպաններին
3. Պատմվածք Բահրամ Գուրի և Լամբակ ջրկիրի մասին
4. Պատմվածք Բահրամ Գուրի և Քաբրուի մասին, ինչպես Բահրամը արգելեց գինի խմել
5. Պատմվածք երիտասարդ կոշկակարի, առյուծի և այն մասին, թե ինչպես Բահրամը թույլատրեց գինի խմել
6. Պատմվածք այն մասին, թե ինչպես Բահրամի հարկահավաքը սնանկացրեց գյուղը և նորից այն բարգավաճեցրեց
7. Պատմվածք Բահրամ Գուրի և հողատեր Ֆարշիդվարդի մասին
8. Պատմվածք այն մասին, թե ինչպես փշահավաքը պատմեց ամեն ինչ Ֆարշիդվարի մասին և ինչպես Բահրամը նրա ունեցվածքը բաժանեց արժանիներին

Մաս տասնչորսերորդ - Մազդակ

Մաս տասնհինգերորդ - Արաբների ներխուժումը

1. Ռուստամի՝ Ֆարուհ-Հուրմուզդի որդու նամակը
2. Շահ Եզդիգերդի ուղերձը Թուսի մարզպաններին
3. Եզդիգերդը թաքնվում է ալրաղացում
4. Ջրաղացպանը Մախոյ Սուրին տեղեկացնում է շահի գտնվելու վայրի մասին։ Մախոյը հրամայում է ջրաղացպանին սպանել շահին
5. Մախոյ Սուրը գերի է ընկնում իրանական զորապետ Բիժանին
6. Պոեմի եզրափակումը

Պատկերազարդումներ

Գրքի պատկերազարդ կրկնօրինակները հանդիսանում են պարսկական մանրանկարչության ամենահայտնի օրինակները։

«Շահնամե»-ի գրման աղբյուրները

«Շահնամե»-ի և նրա հեղինակի մասին ընդարձակ ցուցումներ պարունակում են.

1. «Շահնամե»-ի երկու պասկական նախաբանում, որոնցին մեկը արդեն հանդիպում է 1434 թվականի ձեռագրերում, իսկ մյուսը կազմվել է 1425 թվականին՝ Բեյսոնգուր խանի թոռ Թիմուրովի հրամանով (ֆրանսերեն թարգմանությունը Վալենբուրգի, Վիեննա, 1810 թվական)։
2. Դևլատ-շահի մոտ (1487 թվական, հրատարակությունը և թարգմանությունը Վուլերսի։ «Fragmenta über die Relig. des Zeroaster», Բոնն, 1831 թվական)։
3. Ջեմիայի մոտ (մահացել է 1492 թվականին։ «Anthologia persica» լատիներեն թարգմանությամբ, Վիեննա, 1776 թվական; Շլեխտի Վշեգրդի գերմաներեն թարգմանությամբ, Վիեննա, [1[846]] թվական)։
4. Լոտֆ-Ալի բեկի մոտ («Атеш-кяде»-ում 1760-1779 թվականներ, Կալկաթայի (1249 թվական) և Բոմբեյի (1277 թվական) վիմագրությամբ)։

Ֆիրդուսիի մասին կենսագրական տվյալները, որոնք նշված են այս ստեղծագործությունում շատ հետաքրքրաշարժ և գեղարվեստական, լայն տարածում ունեն ոչ միայն Ասիայում, այլ նաև Եվրոպայում։ Պատմական նշումներով նրանք մանրամասն ամփոփված են Մոլյայի «Շահնամե»-ի ֆրանսերեն թարգմանության նախաբանում և այլ եվրոպական թարգմանիչների մոտ։ Նրանք սյուժե են ծառայել նաև մի շարք եվրոպական գրական ստեղծագործությունների համար (Հեյնե)։ Այդ տարածված վաղեմի տեղեկությունները մեծ մասամբ հակասում են նրան, ինչ իր մասին ասում է Ֆիրդուսին «Շահնամե»-ի լիրակական մեկնաբանություններում և նրան, ինչ ասվում է XIX դարի վերջում բացված Ահմեդ Արուզիա Սամարղանդցու Ֆիրդուսիի մասին հնագույն աշխատությունում, որը Ֆիրդուսիի մահվանից մոտ հարյուր տարի անց (1116 թվականին) այցելել է հեղինակի հայրենի քաղաք Տուս և այնտեղ գտնվող նրա գերեզմանը և հայտնել է Ֆիրդուսիի մասին կենսագրական տվյալներ (հրատարակվել է պարսկերեն «Zeitschr. d. D. Morg. Ges.»-ում, հատոր 48, 1894 թվական)։ Տ. Հյալդեկի հետազոտություններում (հատկապես «Grundriss der iran. Philologie»-ի երկրորդ հատորում, Ստրասբուրգ, 1895 թվական; և Պ. Հորն, «Gesch. d. pers. Litter.», Լայպցիգ, 1901 թվական) էապես փոփոխության են ենթարկվել Ֆիրդուսիի մասին պատկերացումները։

Գրման պատմություն

Ֆիրդուսիի հայրենիք Թաբարանը Տուսայի բաղկացուցիչ մասերից մեկն է, Խորասանի գլխավոր քաղաքը։ Այնտեղ Ֆիրդուսին հող ուներ, որը նրան սկզբնապես թույլ էր տալիս բարեկեցիկ կյանք վարել։ Սակայն, երբ նա կնության տվեց աղջկան, հողակտորի եկամուտները չէին բավարարում հարուստ օժիտ տալուն և Ֆիրդուսին, ըստ Արուզիի խոսքերի, որոշեց ձեռնարկել հին իրանական տարեգրության չափածո մշակումը՝ հույս ունենալով իր ստեղծագործությունը՝ արժանի գովասանքով հանդերձ, մատուցել որևէ իշխանական անձի և ստանալ հարուստ նվիրատվություն։ Այդ պատճառով, երբ նա սկսեց «Շահնամե»-ի մշակումը, նա արդեն, իր խոսքերով, քառասուն տարեկանին մոտ էր, բայց նա, ակնհայտ է, նախկինւոմ նույնպես զբաղվել է վիպական պոեզիայով, իսկ հին իրանական ասքերի հանդեպ կարող էր զգալ առանձնահատուկ հետաքրքրություն այն պատճառով, որ երիտասարդ հասակում՝ 957 թվականին, նրա հայրենիք Տուսայի սամանյանական տիրակալներից մեկը հանձնաժողով էր ստեղծել, որպեսզի հին իրանական ասքերը փեհլեվաներեն լեզվից թարգմանվեին պարսկերեն։ Դյուցազնական վիպերգության գոյությունը Իրանում կարող ենք նշել (ըստ «Ավեստայի» և հույն գրողների ցուցումներով) դեռևս Աքեմենյան ժամանակներից, սակայն Արշակյանների ժամանակներում նրանք չէին մոռացվել։ Սասանյանների ժամանակաշրջանում որոշ դրվագներ սկսել էին մշակել ձեռագիր՝ փեհլեվաներեն լեզվով։ Այդ բնույթի մեզ հասած ամենահնագույն աշխատությունը կազմվել է 500 թվականից ոչ ուշ՝ «Զարիրի սխրագործությունների պատմական գիրք»^[4]։ Խոսրով I Անուշիրվանի ժամանակ (531-579 թվականներ) հին իրանական արքաների մասին ասքերը՝ աասպելական շրջանից մինչ պատմական շրջանները, հավաքված են եղել մեկ պատմական պահոցում՝ «Հոդայ նամե»-ում (ավելի ճիշտ՝ փեհլեվաներեն «Հվատայ-նամակ» («Իշխանաց գիրք»), որը Սասանյան վերջին արքա Հազկերտի ժամանակ, ոչ ուշ 636 թվականից, նորից մշակման է ենթարկվել և հասել է Խոսրով II Փարվեզին՝ քուրմի և մի իշխանավորի միջոցով։

Աբբասյան խալիֆաների ժամանակ, VIII դարի կեսերին, պարսիկ Աբդալլահ իբն ալ-Մուկաֆֆան՝ «Քալիլա և Դիմնա»-ի հայտնի թարգմանիչը, «Հոդայ նամե»-ն փեհլեվաներան լեզվից թարգմանեց արաբերեն, որից հետո այն դարձավ հասանելի ամբողջ մուսուլմանական աշխարհին (մինչ մեզ ալ Մուկաֆֆաի թարգմանությունը չի հասել, բայց ընդարձակ քաղվածքներ նրանից արվել են արաբ պատմաբան Թաբարիի կողմից (մահացել է 923 թվականին))^[5]։ Ալ Մուկաֆայի մահվանից հարյուր տարի անց, երբ Խորեզմով և Բուխարայով տիրակալում էին Սամանյանների դինաստիան, որը ցանկանում էր անկախ լինել Բաղդադյան խալիֆայությունից և ոգեշնչված ամբողջովին պարսկական ազգային ոգով, մի սամանյան իշխանավոր մտահոգվել էր Տուսի կառավարիչ Մուհամեդ Աբու Մանսուրի համար կազմել փեհլեվաներն լեզվից նորպարսկական (արձակ) թարգմանություն սասանյան «Իշխանաց գրքի» և այդ թարգմանությունը, կամ, ավելի շուտ, մշակումը՝ լրացված այլ փեհլեվաներեն գրքերից, Ֆիրդուսիի երիտասարդ տարիներին կատարվեց չորս զրադաշտականներից կազմված հանձնաժողովի կողմից 957-958 թվականներին՝ «Շահնամե» («Արքաների գիրք») անվանումով։ Սամանյանցիներին՝ քաղաքական և ազգային նպատակներից ելնելով, ցանկալի էր ունենալ այդ «Շահնամե»-ն նաև բանաստեղծական մշակմամբ։ Կրկին տիրակալության անցած սամանացի Նուխ II իբն Մանսուրի (976-997) հանձնարարությամբ այդ աշխատանքը հանձն առավ արքունական բանաստեղծ Դաղիղը՝ զրադաշտ ըստ կրոնի։ Նա հասցրեց կազմել մոտ հազար բանաստեղծություն ստեղծագործության միջնամասից (Գոշտասպի կողմից Իրանում զրադաշտականության ընդունման մասին), սակայն մահացավ այդ նույն տարոււմ և նրա հանձնարությունն էլ որոշեց իրագործել Ֆիրդուսին, ընդ որում, պահպանելով Դաղիղի պատրաստի հազար բանաստեղծությունները։ Ձեռք բերել նոր պարսկական արձակ բնօրինակը (որը, ըստ Ֆիրդուսիի ավելի ուշ կենսագիրների, մայրաքաղաքից հեռու շատ դժվար էր) թվում էր հեշտ գործ այն պատճառով, որ այն կազմվել էր հենց այդտեղ՝ Տուսայում, ընդամենը քսան տարի առաջ։

Սկզբնական շրջանում Ֆիրդուսին աշխատում էր մասերով՝ իր հայրենի Տուսայում, բայց, երբ նա դարձավ վաթսունն անց, նա փութաջանությամբ աշխատանքի անցավ՝ տեղափոխվեց սամանյան իշխանավոր Ահմեդի մոտ Խալենջան (Իսպահանից ոչ շատ հեռու) և այսպիսով, քսանհինգ տարի անց, 999 թվականին, չափածո «Շահնամե»-ն պատրաստ էր և մատուցվեց Ահմեդին։ Ֆիրդուսին նրանից առատաձեռն նվեր ստացավ և գտավ մի քանի այլ հովանավորներ սամանյան գործիչների մեջ, սակայն հենց նույն 999 թվականին Խորեզմը գրավվեց թուրք տիրակալ Մահմուդ Ղազնևիի կողմից և Ֆիրդուսիի նյութական վիճակը վատթարացավ։ Տասնմեկ տարի անց (1010 թվականին), նորից վերամշակելով իր «Շահնամե»-ն, Ֆիրդուսին նրանով ուղևորվեց Ղազնևի՝ Մահմուդի մոտ, որի արքունիքում բնակվում էին բազմաթիվ բանաստեղծ-ներբողագիրներ։ Որպես արդեն հայտնի բանաստեղծ, Ֆիրդուսին հույս ուներ Մահմուդին ձոնելով «Շահնամե»-ն ստանալ լավ պարգևատրություն։ Մահմուդը պարսկերեն գիտեր այնքան, որպեսզի հասկանար ներբողները (իսկ Ֆիրդուսին ոչինչ չխնայեց), բայց «Շահնամե»-ն նրա համար, բոլոր առումներով, անհետաքրքիր էր, նրա բանաստեղծական արժանիքները նա գնահատել ի վիճակի չէր, հարուստ հեթանոսները նրան՝ սունիտին, միայն կարող էին գարշելի լինել, գարշելի էր նաև հեղինակն ինքը՝ հերետիկոսը (Ֆիրդուսին շիա էր)։ Պարսկական ազգային ոգին, որը տարածվում էր «Շահնամե»-ից, թուրքի համար օտար էր, իսկ Իրանի գովերգված հաղթական պայքարը Թուրանի դեմ նրա մոտ կարող էին առաջացնել լրիվ թշնամական զգացմունքներ, այդ պատճառով Ֆիրդուսիի կողմից գովերգված Մահմուդի առատաձեռնությունը, որը Ֆիրդուսիի կողմից տեղադրվեցին «Շահնամե»-ում, չէին վերաբերվում Մահմուդին, իսկ երբ վերջինս Ֆիրդուսիին պարգևատրեց, ապա դա շատ փոքր գումար էր, որը 76-ամյա ծերունուն, որպես կյանքի միջոց, ոչ մի կերպ չէր կարող բավարարել։ Նախանձողների միջոցով Մահմուդին հասավ, որ Ֆիրդուսին գոհ չէ վարձատրությունից և նա սպառնաց նրան փղերով ոտնակոխ անել, դրա համար բավարար էր միայն այն, որ Ֆիրդուսին հերետիկոս էր։ Ֆիրդուսին Ղազնևից փախավ Հերաթ և, որպես նախաբան «Շահնամե»-ին, գրեց երգիծանք սուլթանի մասին, որում միապետին խորհուրդ էր տալիս վախենալ գրողի կայծակնային բանաստեղծությունից, հաստատապես պնդում էր, որ ընդմիշտ կմնա շիա, ծաղրում էր գումարը, որը ստացել էր Մահմուդից՝ իր 60000 երկտողի դիմաց («մեկ անգամ գարեջուր խմել» - ծաղրանքով նշում էր նա) և «ի՞նչ սպասել ստրուկի որդուց - ավելացնում էր նա - ծառայի որդին, եթե նույնիսկ արքա դառնա, միևնույն է ծառայի բնությունից չի բաժանվի»։ Սակայն այդ երգիծանքը «Շահնամե»-ի բաղկացուցիչ մաս չդարձավ, քանի որ թաբարիստանական իշխան Իսպեխբեդ Շահրիյարը (իրանական արքայական տոհմից), որի մոտ էր ուղևորվել Ֆիրդուսին կես տարի Հերաթում գտնվելուց հետո և որը ընդունում էր Մահմուդի գերագույն իշխանությունը, վախենում էր, որ երգիծանքի մասին լուրը կհասնի սուլթանին։ Նա Ֆիրդուսիին վճարեց (այդպես էին հայտնել Արուզիին) 00000 դիրհեմ՝ այսինքն 000 դիրհեմ երգիծանքի յուրաքանչյուր բանաստեղծության համար և հեղինակը նրանք հանեց։ Այսպիսով երգիծանքը Մահմուդին անհայտ մնաց, սակայն Իսպեխբեդը՝ հարգանք տածելով հանրահայտ բանաստեղծի տաղանդի նկատմամբ, ամաչեց նրան երկար պահել իր մոտ և Ֆիրդուսին ապաստան գտավ բուիդ Բախ ադ-Դավլեի, նրա որդու և ժառանգ (02 թվականից) Սուլթան ադ-Դավլեի մոտ, որոնք հանդիսանում էին անկախ իշխաններ Պարսկաստանի արևմտյան կեսի և չնայած դավանում էին շիա, լիակատար ենթակայության տակ էին պահում նույնիսկ սունիտների առաջնորդին՝ Բաղդադի խալիֆային։ Ֆիրդուսին բուիդյան սուլթանին նվիրեց ծավալուն ռոմանտիկ պոեմ՝ «Յուսուֆ և Զուլեյխա», որկ հիմնված էր Յուսուֆի (Իոսիֆ) մասին բիբլիական առասպելի վրա, որը, չնայած հեղինակի պատկառելի տարիքին, այնուամենայնիվ առանձնանում է ոգեշնչությամբ՝ գուցե այն սևագրվել էր նրա կողմից երիտասարդ տարիներին^[6]։ Այս պոեմում բանաստեղծը հրաժարվում է իր անմահ «Շատնամե»-ից՝ նրա բոլոր առասպելները արքաների մասին անվանելով սուտ։

Թափառականը այդ ժամանակ կորցրեց իր միակ որդուն։ Ֆիրդուսին դժգոհ մնաց բուիդական ընդունելիությունից թե ուղղակի թախծեց անսովոր կլիմատի և Իրաքի միջավայրից, բայց նա վերադարձավ հայրենի Տուսա։ Շուտով, 1020 թվականի հետո, նա մահանում է և, քանի որ հոգևորականությունը հրաժարվում է նրան հուղարկավորել ընդհանուր մուսուլմանական գերեզմանոցում, ապա նրան հուղարկավորում են քաղաքի մոտ^[7]։ Ավանդությունը, որը կա նաև Արուզիայի մոտ, հայտնում է, որ Ֆիրդուսիի մահվանից քիչ առաջ սուլթան Մահմուդը պատահականորեն՝ պալատականներից մեկից, լսում է «Շահնամե»-ի արտահայտիչ բանաստեղծություններից մեկը և հետաքրքրվում է հեղինակի մասին, իմանում է, որ այդ բանաստեղծությունը Մահմուդին նվիրված հանրահայտ Ֆիրդուսիի «Արքաների գրքից» է, որը այժմ Տուսայում է և ապրում է աղքատության մեջ։ Մահմուդը, որը իր մասին երգիծանքի մասին ոչինչ չգիտեր, կարող էր ենթադրել, որ «Արքաների գիրք»-ով հանրահայտ է ամբողջ Իրանում և նրա անունը, այդ պատճառով կարելի է հավատալ ավանդույթին, որ նա անմիջապես կարգադրել է Ֆիրդուսիին Տուս ուղարկել հարուստ պարգև (60000 արծաթե դիրհեմ՝ ըստ Արուզիի, 60000 ոսկեդրամ՝ ըստ ավելի ուշ տեղեկությունների)։ Իսկ Ֆիրդուսին, որոշ ժամանակ առաջ, քայլելով շուկայում, լսում է թե ինչպես է մի երեխա երգում նրա երգիծական բանաստեղծություններից մեկը. «Եթե Մահմուդը լիներ արքայական տոհմից, ապա նա իմ գլուխը կզարդարեր արքայական թագով»։ Ծերունին բացականչում է և անզգա ընկնում, նրան տուն են տանում և նա մահանում է։ Այդ նույն ժամանակ, երբ քաղաքի դարպասներից մեկով թաղման համար դուրս էին հանում նրա դին, քաղաքի մյուս դարպասներից մեկով քաղաք էին մտնում Մահմուդի ընծաներով բեռնված ուղտերը։ «Դժվար թե իրականում այդ ամենը տեղի էր ունենում նույն կերպ», - ասում է Նյոլդեկը («Grundriss», II հատոր, 58 էջ), «սակայն առասպելը այնքան պոետիկ է, որ ցանկալի չէ այն կասկածանքի ենթարկել», - նշում է Պ. Հորնը («Gesch. d. pers. Litt»., 85 էջ)։

Ստեղծագործության վերլուծություն

«Շահնամե»-ի պատմական վերլուծությունը և նրա համեմատությունը «Ավեստա»-ի հետ կատարվել են Ֆրիդրիխ Շպիգելի կողմից^[8]։ Ընդ որում պազվում է, որ նույնիսկ «Շահնամե»-ի երկրորդական առասպելական կերպարները և մանրամասնությունները համընկնում են ոչ միայն «Ավեստա»-ին, այլ նաև հնդկական «Ռիգվեդա»-ին^[9]։ Խտացված, բայց բազմակողմանիորեն արված «Շահնամե»-ի վերլուծությունը պատմական, գեղարվեստական, փիլիսոփայական և հնագիտական կողմերից, նշելով թե ինչ է արվել նախկինում, կատարել է Թեոդոր Նյոլդեկը «Persische Studien»-ում^[10] և վերջնականապես՝ «Das iranische Nationalepos»-ում^[11]։

Պոեմի ազդեցությունը

Պարսկական գրականությանը^[12] Ֆիրդուսիի պոեմը մեծ առաջընթաց տվեց։ Այն ծնունդ տվեց այլ էպիկական ստեղծագործությունների անվերջանալի շարքի, ազդեցություն ունեցավ ոչ միայն հերոսական էպոսի այլ նաև ռոմանտիկականի (Նիզամի Գյանջևի, Ջամի և այլ հետնորդներ ոչ միայն Պարսկաստանում, այլ նաև Թուրքիայում և այլ երկրներում), իր լիրիկական մասերով նախագուշակ է հանդիսացել դերվիշյան սուֆիստական պոեզիայի և պարսիկների մոտ դարերով մնացել է կատարյալ, անհասանելի բանաստեղծական նմուշ։

Մինչ օրս իրանցիները «Շահնամե»-ն դիտում են որպես իրենց մեծագույն ազգային ստեղծագործություն։ Հաճախ լրիվ անգրագետ պարսիկը անգիր գիտի «Շահնամե»-ից հատվածներ (ընդ որում նրա բոլոր հաղորդագրությունները ընդունվում են ոչ որպես առասպել, այլ պատմական իրականություն նույնիսկ գրագետ մարդկանց կողմից)։ Բացի հետաքրքրաշարժությունը, գեղարվեստական և ազգային բովանդակությունը, բոլորին դյութում է նաև Ֆիրդուսիի լեզուն՝ համարյա զուրկ արաբությունից, որով ողողված է հետագա պարսկական խոսքը։ Բացի այդ, «Շահնամե»-ին մեկ անգամ չէ, որ անդրադարձել են հին ռուսական գրագրության և բիլինաների պոեզիայի հետազոտողները։ Ռուսական սիրելի պարզաճաշակ «Երուսլան Լազարևիչ» հեքիաթը փոխ է առնված «Շահնամե»-ից՝ Երուսլանը Ռուստամն է, Լազարը՝ Զալ Զարը, Կիրկոուսը՝ Քեյ Քավուսը։ Մանրամասն համամատությունը կատարել է Վ. Վ. Ստասովը (Երկերի հավաքածու, III հատոր, 948 էջ, 894 թվական), հնագույն տեքստը (XVII դար) հրատարակվել է Ն. Ի. Կոստոմարովի կողմից «Հնավույն ռուսական գրականության հուշառձանները» աշխատության II հատորում (Սանկտ Պետերբուրգ, 1860 թվական, էջ 325-339), իսկ XVIII դարի ձեռագրի հիման վրա՝ Ն. Ս. Տիխոմիրովի նրա «Ռուսական գրականության տարեգրությունը»(1859 թվական, II հատոր, IV գիրք, II բաժին, էջ 0-28) աշխատությունում։ «Շահնամե»-ին մոտ է նաև «Արքա Շախաիշի տասներկու երազները» ասքը, որի ծագումը բացահայտված չէ^[13]։ Վ. Ֆ. Միլլերը իր «Էքսկուրս ռուսական էպոսի շրջան» ում (Մոսկվա, 1892 թվական, «Русская мысль» и «Этнографическое обозрение») փորձում է ապացուցել, որ իրանական ավանդույթների Կովկասի միջով բանավոր ճանապարհով փոխանցումը մեծ ազդեցություն են ունեցել ռուսական բիլինաների վրա և, որ Իլյա Մուրոմեցը նույն ինքը Ռուստամն է։ Ակադեմիական գրախոսականը (պրոֆեսոր Ն. Պ. Դաշկևիչ, 1895 թվական) այդ տեսությանը բացասական վերաբերմունք ունեցավ և ինքը՝ հեղինակն էլ, շուտով, չպնդեց և «Ռուսական ազգային գրականության ակնարկներ»-ում (Մոսկվա, 897 թվական) համեմատական ֆոլկլորային հետազոտությունները անվանեց «դաշտում քամու որս»։ Թվում է միայն Իլյաի և որդու մարտում նա դեռևս հակված է նկատել Ռուստամի մասին ասքին։ Սակայն ակադեմիկ Ի. Վ. Յագիչը («Arch. f. slavische Philologie», XIX հատոր, էջ 305) գտնում է, որ Դաշկևիչի առարկումներից հետո էլ չի կարելի լիովին բացառել Արևելքի ազդեցությունը ռուսական բիլինաների վրա։ Նույնպես «Շահնամե»-ն արձագանք է գտնում Կովկասի ժողովուրդների ազգային ֆոլկլորի ավանդույթների վրա։

Հայկական արձագանքներ

Իրանական առասպելական ու վիպական զրույցների որոշ արձագանքներ գրի են առնված հայ մատենագրության վաղ հուշարձաններում։ Արտաշիր Պապականի վեպի հայկական պատումը շարադրել է Ագաթանգեղոսը (պահպանվել է նրա պատմության հունարեն թարգմանության Լավրենտյան տարբերակում), Ռոստոմի, Բյուրասպի, Աժդահակի և Հրուդենի առասպելի մասին պատմել է Մովսես Խորենացին, իրանական հավատալիքների մասին արժեքավոր հաղորդումներ ունի Եզնիկ Կողբացին, Խոսրով և Շիրինի առասպելը հիշատակել է Սեբեոսը, Ռոստամի, Սպանդիարի և Աժդահակի վիպական զրույցներից հատվածներ է արձանագրել Գրիգոր Մագիստրոսը։ Հայ գրականության մեջ չափածո «Շահնամե»-ի մասին առաջին անգամ հիշատակել է Կոստանդին Երզնկացին և դրա մոթաքարեբ չափով մի ոտանավոր է գրել։ 18-րդ դարից սկսած արդեն Ֆիրդուսիի «Շահնամե»-ի մասին հիշատակություններ կան հայ արևելագիտական ու գեղարվեստական գրականության մեջ։

Թարգմանություններ

«Շահնամե»-ի թարգմանություններն առկա են համարյա բոլոր մուսուլմանական և մասամբ այլ արևելյան լեզուներով (օրինակ հայերեն, վրացերեն)։ Գիտական տեսանկյունից առավել հետաքրքիր է պարսկերեն տեքստի ալ-Բանդարի Իսպահանցու արաբերեն թարգմանությունը (218-227 թվականներ, ձեռագիրը պահվում է Փարիզում և Բեռլինում)։ Աբդուլ Կադիր Բաղդատցու «Շահնամե»-ի պարսկա-թուրքական հատուկ բառարանը հրատարակվել է XIX դարի վերջին՝ ակադեմիկոս Կարլ Հենրիխի Զալեմանի կողմից Սանկտ Պետերբուրգում։ Անգլերեն կրճատ թարգմանությունը՝ արձակ և չափածո, կատարվել է Ջեյմս Աթկինսոնի կողմից (Լոնդոն, 1832 թվական)։ Ֆրանսերեն արձակ թարգմանությունը՝ Ժ. Մոլի կողմից (Փարիզ, 1838-1878 թվականներ)։ Գերմաներեն հատընտիր բանաստեղծական թարգմանություը կատարվել է Ադոլֆ Ֆրիդրիխ ֆոն Շակի կողմից «Heldensagen v. F.» (Բեռլին, 1865 թվական) և գեղարվեստական և ճշգրիտ թարգմանությունը Ֆրիդրիխ Ռյուկերտի՝ «Königsbuch» (հետմահու, Բեռլին, 1890 թվական), բայց սահմանափակված միայն հերոսական դարաշրջանով և «Rustem und Sohrab» (Էրլանգեն, 1838 թվական)՝ ոչ թե թարգմանություն այլ ազատ վերափոխում։ Իտալերեն ազատ բանաստեղծական թարգմանությունը՝ Ի. Պիցցի (Թուրին, 1886-1888 թվականներ)։

Վ. Ա. Ժուկովսկին XIX դարում ստեղծեց Ռյուկերտի ազատ վերափոխման «ազատ նմանակումը»՝ «Ռուստեմ և Զորաբ» անվանումով։ Ռուստեմի (Ռուստամ) վրա Ժուկովսկին տեղափոխեց ռուս դյուցազուն Սվյատոգորի հատկանիշները, որը թաղված է գետնի մեջ, քանի որ նա «ծանր է ուժից, ինչպես ծանր բեռից»։ Նաև փոքրիկ հատված «Շահնամե»-ից՝ «Իրեջի մահը», և առանձին հատվածներ պոեմից ռուսերեն լեզվով թարգմանվել են կնյազ Դ. Ցերտելևի կողմից, որոնք հրատարակվել են «Ռուսսկի վեստնիկ»-ում (1885 թվական, № 2)։ XX դարում պոեմը ռուսերեն լեզվով թարգմանել է Ս. Ի. Սոկոլովը (1905 թվական)։

Ձեռագրեր և հրատարակություններ

Անհամար քանակի ձեռագրերից (հիմնականում նրանք հագեցած են մանրանկարչություններով) ամենահինը թվագրված է XIII և XIV դարերով։ Բնօրինակի դասական հրատարակություններն են.

1. Լոմզդենի (Կալկաթա, 1811 թվական)
2. Թյորներ Մեկենի (Մական; Կալկաթա, 1829 թվական), հիմնված մասամբ Լոմզդենի նյութերի վրա։ Այն, երբեմն մանր փոփոխություններով, պարսիկների կողմից վերահրատարակվել է Բոմբեյում (1862 թվական, 1872 թվական), Թեհրանում (1847 թվական, 1867 թվական, 1879 թվական), Թավրիզում (1875 թվական) և այլն։
3. Ավելի ընդարձակ ձեռագրային նյութերի վրա հիմնված Մոլյաի (Jules Mohl, Փարիզ, 1838-1878 թվականներ)։ Շքեղ հրատարակություն, հսկայական ծավալով և ծանրությամբ։
4. Լավագույնը ճանաչված, հիմնված Մոլյաի տեքստի վրա, նշելով Մեկենի հակասությունները, «Liber regum» լատիներեն անվանումով՝ Vullers-ի հրատարությունը (հատորներ I-IV, Լեյդեն, 1877 թվականից)։

Ռուսերենով Ֆիրդուսիի և «Շահնամե»-ի մասին սկզբում հայտնվեցին փոքրիկ ակնարկներ՝ հիմնված արտասահմանյան (համարյա բացառապես ֆրանսիական) հոդվածների և գրքերի վրա։ Ինքնուրույն աշխատանքներ.

1. Միրզա Կազիմ-բեկ - «Պարսիկների դիցաբանությունը ըստ Ֆիրդուսիի» («Северное обозрение», 1848 թվական, հատոր III,էջ -2)
2. Ս. Նազարյանց - «Աբդուլ Ղազիմ Ֆիրդուսի։ Կարճ դիտարկումներ պարսկական պոեզիայի պատմությամ՝ մինչ XV դարի ավարտը» («Учёные записки Императорского Казанского университета», 1849 թվական)
3. Ի. Զինովև - «Իրանի դյուցազնական ասքեր» (թեզ, Սանկտ Պետերբուրգ, 1855 թվական)
4. «Սկզբնապես պարսկական էպոսի ծագման և աստիճանական զարվացման մասին» («Киевские университетские известия», 1867 թվական, № 5, էջ -)
5. Բարոն Վ. Ռոզեն - «Հոդայ նամե»-ի արաբական թարգմանությունների մասին» («Восточные заметки» հավաքածուում, Սանկտ Պետերբուրգ, 1895 թվական)
6. Պրոֆեսոր Վ. Ժուկովսկի - «Ռուստեմի մուսուլմանությունը» («Живая старина», 1892 թվական, գիրք IV) և «Ֆիրդուսիի գերեզմանը» («Записки Восточного отдела», հատոր VI)։

«Շահնամե»-ի առաջին գիտական հրատարակությունը՝ հիմնված ժամանակակից տեքստային մեթոդներին, մշակված Բերտելսի կողմից, հնագույն ձեռագրերի (XIII-XIV դարեր) ներգրագմամբ, իրականացվել է ԽՍՀՄ Գիտությունների Ակադեմիայի Արևելագիտության Ինստիտուտի կողմից (9 հատոր, 1960-1971 թվականներ)։ 1971 թվականին նույն տեքստը՝ նոր խմբագրմամբ, վերահրատարակվել է Թեհրանում։

Մանրանկարներ հրատարակություններից

• 
• 
• 
• 
• 

Գրականություն

• Бертельс Е. Э. Фирдоуси // Литературная энциклопедия: В 11 т.. — Москва: Художественная литература, 1939. — Т. 11. — С. 753—757.
• Бертельс Е. Э. Абу-л-Касим Фирдоуси и его творчество. — Ленинград, Москва: Изд-во Акад. наук СССР, 1935. — 72 с.
• Дьяконов М. М. Фердоуси: Жизнь и творчество / Отв. ред. акад. И. А. Орбели. — Москва: Изд-во Акад. наук СССР, 1940. — 138 с.
• Фирдоусӣ. Шāх-нāме. Критический текст. В 9 томах / Составитель текста А. Э. Бертельс, под ред. А. Нушина. — Москва: Наука, 1960–71. — (Памятники литературы народов Востока).
• Фирдоуси / Лахути Л. Г. // Уланд — Хватцев. — М. : Большая российская энциклопедия, 2017. — С. 406—407. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 33). — ISBN 978-5-85270-370-5.
• Фирдоуси / Османов М.-Н. О. // Ульяновск — Франкфорт. — М. : Советская энциклопедия, 1977. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 27).
• Стариков А. А. Фирдоуси и его поэма «Шах-наме» // Фирдоуси. Шах-наме. — Москва: Наука, 1957. — Т. 1. — (Литературные памятники).
• Шукуров Ш. М. «Шах-наме» Фирдоуси и ранняя иллюстративная традиция. — Москва: Наука, 1983.
• Farmanfarmaian, Fatema Soudavar (2009). «Georgia and Iran: Three Millennia of Cultural Relations An Overview». Journal of Persianate Studies. 2 (1). doi:10.1163/187471609X445464.
• Borjian, Habib; Borjian, Maryam (2005–2006). «The Story of Rostam and the White Demon in Māzandarāni». Nāme-ye Irān-e Bāstān. 5 (1-2 (ser. nos. 9 & 10)): 107–116.
• Aghaee, Shirzad (1997). Īmāzh-ha-ye mehr va māh dar Shāhnāme-ye Ferdowsī نام كسان و جايها در شاهنامه فردوسى [Արևի և լուսնի պատկերներ Ֆիրդուսիի «Շահնամե»-ում]. Spånga, Sweden: Baran. ISBN 91-630-5369-1.
• Aghaee, Shirzad (1993). Nām-e kasān va jāyhā dar Shāhnāme-ye Ferdowsī نام كسان و جايها در شاهنامه فردوسى [Կերպարներ և տեղեր Ֆիրդուսիի «Շահնամե»-ում]. Nyköping, Sweden: Behrang. ISBN 91-630-1959-0.
• Sims, Eleanor (1992). «The Illustrated Manuscripts of Firdausī's "Shāhnāma" Commissioned by Princes of the House of Tīmūr». Ars Orientalis. 22: 43–68 – via JSTOR.
• Abu'l-Qasem Ferdowsi (1988–2009). Khaleghi-Motlagh, Djalal (ed.). The Shahnameh. 8 vols. New York: Bibliotheca Persica. (Վերահրատարակություն՝ Mazda Publishers, Costa Mesa, California, 2022, ISBN 978-1-56859-365-4)

Արտաքին հղումներ

• Хаким Абулькасим Мансур Хасан Фирдоуси Туси. Шахнаме Перевод (неполный) с персидского: В. В. Державин, С. И. Липкин
• Шахнаме
• Шахнаме
• Фирдоуси. Шах-наме Արխիվացված 2015-05-18 Wayback Machine

Վիքիդարանի պատկերանիշը

Պարսկերեն Վիքիդարանում կա այս հոդվածին վերաբերող բնօրինակ տեքստ:

Տես شاهنامه

Վիքիդարանի պատկերանիշը

Վիքիդարանում կան նյութեր այս թեմայով՝
Շահնամե

• Iraj Bashiri, Characters of Ferdowsi's Shahnameh, Iran Chamber Society, 2003.
• Encyclopædia Iranica entry on Baysonghori Shahnameh
• Pages from the Illustrated Manuscript of the Shahnama at the Brooklyn Museum
• Folios from the Great Mongol Shahnama at the Metropolitan Museum of Art
• The Shahnameh Project Արխիվացված 2017-10-28 Wayback Machine, Cambridge University (includes large database of miniatures)
• Ancient Iran’s Geographical Position in Shah-Nameh
• A richly illuminated and almost complete copy of the Shahnamah in Cambridge Digital Library
• Helen Zimmern, 1883, Iran Chamber Society, MIT
• Arthur and Edmond Warner, 1905–1925, (in nine volumes) at the Internet Archive: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9
• A king's book of kings: the Shah-nameh of Shah Tahmasp, an exhibition catalog from The Metropolitan Museum of Art (fully available online as PDF)
• Firdowsi & the Shahname | Kaveh Farrokh
• Text of the Shahnameh in Persian, section by section

Աղբյուրներ

• «Շահնամե»։ Էպոսի մասին

Ծանոթագրություններ

1. Iran. British Institute of Persian Studies, 2006. Vol. 44. Page 32.
2. «Российское информационное агентство Iran.news». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ փետրվարի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 19-ին.
3. http://www.litmir.me Արխիվացված 2019-06-18 archive.today Պոեմի էլեկտրոնային տարբերակը ռուսերեն լեզվով
4. См.: Geiger, «Das Yâtkar-i Zarîrân und sein Verhältniss zum Shah-name» в «Sitz.-Berichte d. bayer. Acad., phil.-hist. Cl.», 890, 243 и след.
5. Нем. пер. Нельдеке, «Gesch. der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden», Лейд., 1879, XXVIII+509; ср. бар. В. Р. Розен, «Об арабских переводах Ходай-нâме», в «Вост. заметках», СПб., 895
6. Критическое издание Г. Эте в серии «Anecdota Oxoniensia, Clarendon Press» - 1895 и след.; статья Эте - в «Трудах VII конгресса ориенталистов», Вена, 1889; там же помещены «Uebersetzungsproben» Шлехты-Вшегрда, его же - в «Z. D. Morg. Ges.», т. 4, стр. 577-599 и его же полный стихотворный перевод - Вена, 1889; об источниках «Юсуф и Зулейха» см. М. Грюнбаум в «Z.D.M.G.», т. 43, стр. -29; т. 44, стр. 445-477
7. В VI томе «Записок Восточного отдела Императорского русского археологического общества» профессор В. А. Жуковский напечатал описание и снимок могилы Фирдоуси, которую он посетил
8. «Eranische Alterthumskunde», том I, Лейпциг, 1871, откуда краткое изложение у А. Н. Веселовского в диссертации «Славянские сказания о Соломоне и Китоврасе и западные легенды о Морольфе и Мерлине», СПб., 872; «Arische Studien», 1874, 0 и след.; статья в «Z.D.M.G.», том 45, стр. 87 сл.; замечания Нельдеке - «Z.D.M.G.», том 32, стр. 570 сл.
9. Жам Дармстетер, «Etudes iraniennes», том II, Париж, 1883, стр. 23, 227; Теодор Нёльдеке - о наилучшем арийском стрелке, «Z.D.М.G.», том 35, стр. 445 и сл.
10. «Sitz.-Ber. d. Wiener Akademie, phil.-hist. Cl.», том 26, 892
11. Страсбург, 895; оттиск из II тома «Grundr. d. ir. Phil.»
12. О лирике в поэме Фирдоуси см. Г. Эте, «F. als Lyriker», в мюнхенских «Sitz.-ber.» (1872, стр. 275-304; 1873, стр. 623-653; замечания Нёльдеке в «Pers. Stud.» II, 4, 34 и т. д. и во II томе «Grundriss» (стр. 229-23); Ч. Пиккеринг, «F.'s lyrical poetry» - в «Nat. Review», 1890, февраль.
13. см. пересказ Сухомлинова «О преданиях в древнерусской летописи» («Основа», 1861, июнь, стр. 54-56); Веселовский, а) «Sagenstoffe aus dem Kandjur» (в «Russische Revue»,1 876, вып: III, стр. 29-299); б) изд. по рук. XV в. в прилож. к XXXIV т. «Зап. Имп. акад. наук» (1879, 2); в) в «Ист. русск. слов.» Галахова (т. I, 1894, стр. 43); г) в разборе книги Гастера, «Журнал Министерства народного просвещения» (1888, март, 230-232); д) «Разыскания в области русского духовного стиха» (1891), «Сборник Отделения русского языка и словесности Академии наук» (XLVI, гл. XII, стр. 6); е) «О подсолнечном царстве в былине» («Журн. Мин. нар. пр.», 878, апрель); Ольденбург, «Об источниках снов Шахаиши» («Журн. Мин. нар. пр.», 1892, т. 284, стр. 35-40); Пыпин, «Ист. русск. лит.» (СПб., 898, т. II, стр. 498-500).

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շահնամե» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շահնամե» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 427)։