Ղափանի շրջան

Ղափանի շրջան, Հայկական ԽՍՀ, ապա՝ Հայաստանի Հանրապետության վարչատարածքային միավոր այժմյան Սյունիքի մարզի կենտրոնում։ Գտնվել է ՀԽՍՀ հարավ-արևելքում։ Կազմավորվել է 1930 թվականի սեպտեմբերի 9-ին՝ Զանգեզուրի գավառի լուծարմամբ։ Սահմանակից է Ադրբեջանական ԽՍՀ-ին և Նախիջևանի Ինքնավար ԽՍՀ-ին։ Տարածությունը 1 371 քառ. կմ էր, բնակչությունը՝ 61 500 մարդ (1987), խտությունը՝ 44,8 մարդ/քառ.կմ։

Ղափանի շրջան
Երկիր	Կաղապար:Դրոշավորում/ԽՍՀՄ, Հայաստան
Կարգավիճակ	Շրջան
Մտնում է	Հայկական ԽՍՀ →  Հայաստան
Վարչկենտրոն	Ղափան
Խոշորագույն քաղաք	Ղափան
Հիմնական լեզու	Հայերեն
Բնակչություն (1987)	61 500
Խտություն	44,8
Ազգային կազմ	Հայեր, ադրբեջանցիներ
Տարածք	1 371 (4,6 %)
Հիմնադրված է	1930-1995 թ.
Պատմական շրջան(ներ)	Սյունիք

Բնակավայրեր

Վարչական կենտրոնն էր Ղափան քաղաքը։ Ուներ նաև մեկ այլ քաղաք ավան՝ Քաջարանը, 2 քաղաքային, 19 գյուղական խորհուրդ։ Բնակավայրերն են՝

• Ագարակ
• Աթկիզ - այժմ լքված է
• Աղվանի
• Անտառաշատ
• Աջաբաջ
• Առաջաձոր
• Արծվանիկ
• Բայդաղ - 1959 թվականին միացվել է Ղափան քաղաքին
• Բահառլու
• Բաղաբուրջ - 1958 թվականին միացվել է Ղափան քաղաքին
• Բաշքյանդ - միացված է Ղափան քաղաքին
• Բարաբաթում - ներկայումս միացված է Ղափան քաղաքին
• Բեխ - 1960-ականներին միացվել է Ղափան քաղաքին
• Գեղանուշ
• Գեղի
• Գոմարան
• Դավիթ Բեկ
• Դովրուս
• Եղվարդ
• Եմազլու - 1940 թվականին ապաբնակեցվել է
• Զարնալի
• Ըրկենանց - 1959 թվականին միացվել է Չափնի գյուղին
• Ինջևար - 1950-ականներին միացվել է Շաբադին գյուղին
• Լեռնաձոր
• Խալաջ
• Խդրանց
• Ծավ
• Կաղնուտ
• Կավարտ - 1931 թվականից հետո միացվել է Ղափան քաղաքին
• Հանդ Վերին - 1960 թվականից հետո միացվել է Քաջարան քաղաքին
• Հաջաթին
• Հունուտ - 1960-ական թվականներին միացվել է Նորաշենիկ գյուղին
• Ձորաստան
• Ղարատղա
• Ղարաչիման
• Ղովշուտ
• Ճակատեն
• Մուսալլամ
• Ներքին Գիրաթաղ
• Ներքին Գյոդաքլու
• Ներքին Խոտանան
• Ներքին Հանդ
• Նորաշենիկ
• Նորաշենիկ Ներքին - լքվել է 1930-ական թվականներին
• Շաբադին
• Շիկահող
• Շիշկերտ
• Շրվենանց
• Չայքենդ
• Չափնի
• Չափնի Վերին - լքվել է 1926 թվականից հետո
• Չոբանլու - ապաբնակեցվել է 1960-ական թվականներին
• Չուլլու - լքվել է 1960-ական թվականներին
• Ջիբիլլու - 1959 թվականից հետո ապաբնակեցվել է
• Սրաշեն
• Սևաքար
• Սզնակ
• Սյունիք
• Վերին Գիրաթաղ
• Վաչագան Ներքին - 1930-ականներին միացվել է Վաչագան Վերին գյուղին, իսկ ապա երկուսը միասին մտել են Կապան քաղաքի շրջագծի մեջ
• Վաչագան Վերին - 1930-ականներին միացվել է Վաչագան Ներքին գյուղին, իսկ ապա երկուսը միասին մտել են Կապան քաղաքի շրջագծի մեջ
• Վերին Գյոդաքլու
• Վերին Խոտանան
• Տանձավեր
• Ուժանիս
• Փայահան
• Փիրդովդան - ապաբնակեցվել է 1922 թվականից հետո
• Փիրլու
• Փխրուտ - ապաբնակեցվել է 1970-ական թվականին
• Քիրս
• Քյուրուտ
• Օխչի - 1939 թվականից հետո մտել է Քաջարան քաղաքի շրջագծի մեջ
• Օխտար
• Օխտար Վերին

Պատմություն

Ղափանի շրջանի տարածքը դեռ հնադարում եղել է Հայաստանի կազմում՝ Երվանդունիների (մ.թ.ա. 570-201) և Արտաշեսյանների (մ.թ.ա. 189-1) թագավորության ժամանակ։ Ավելի ուշ Ղափանի շրջանի տարածքը կազմել է Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգի Բաղք գավառը։ 9-րդ դարի վերջից մտել է Բագրատունյաց թագավորության, 987-1170 թվականը՝ Սյունիքի թագավորության, ապա՝ Զաքարյան իշխանապետության մեջ։ 14-16-րդ դարերում այն մտել է մոնղոլական, ապա՝ կարակոյունլու և ակկոյունլու թուրքմենական պետությունների մեջ։

Պարսկական տիրապետության ժամանակ եղել է Ղարաբաղի կուսակալության, Ղարաբաղի խանության Ղափանի մահալի մասը։ 1720-ական թվականներին տարածքի բնակչությունը մասնակցել է Դավիթ Բեկի և Մխիթար սպարապետի ղեկավարությամբ Սյունիքի ազգային-ազատագրական շարժումներին։

Գյուլիստանի պայմանագրով (1813) Զանգեզուրը, ինչպես նաև շրջանի տարածքը անցել է Ռուսաստանին։ 1829 թվականից մտել է Ղարաբաղի գավառի կազմի մեջ։ 1861 թվականից կազմել է Ելիզավետպոլի նահանգի Զանգեզուր գավառի մասը։ Խորհրդային կարգեր հաստատվելուց հետո մինչև շրջանի կազմավորումը, կազմել է Զանգեզուրի գավառի Ղափան գավառամասը։

Ճարտարապետական հուշարձաններից նշանավոր են Բաղաբերդը (4-11-րդ դարեր), Երիցավանքը (5-11-րդ դարեր), Վահանավանքը (10-րդ դար), Հալիձորի բերդը (17-18-րդ դարեր)։ Կան ուշ միջնադարյան բազիլիկներ, կամուրջներ, ձիթհաններ։

Շրջանի կուսակցական կազմակերպությունը ստեղծվել է 1930 թվականին։ 1987 թվականին կար 120 սկզբնական կուսակցական, 166 կոմերիտական կազմակերպություն։ Լույս էր տեսնամ «Ղափան» շրջանային թերթը։

Ռելիեֆ, կլիմա

Ղափանի շրջանը գտնվում է Զանգեզուրի հարավային մասում, Ողջիի ավազանում, Բարգուշատի, Մեղրու և Զանգեզուրի լեռնաշղթաների միջև։ Ունի լեռնային, մասնատված մակերևույթ։ Առավելագույն բարձրությունը 3904 մ է (Կապուտջուղ)։ Ռելիեֆի բնորոշ տարրերից են կիրճերն ու լեռնանցքները։

Ղափանի շրջանը Հայկական ԽՍՀ գունավոր մետալուրգիայի հումքի գլխավոր բազան է։ Կան պղնձամոլիբդենային, բազմամետադային, պղնձի, կրաքարի, բազալտի հանքավայրեր։ Գերակշռում են լեռնաանտսաային և լեռնամարգագետնային լանդշաֆտները։

Կլիման չոր մերձարևադարձային է, հունվարի միջին ջերմաստիճանը՝ 0 °C-ից մինչև -14 °C, հուլիսինը՝ 7-23 °C, տարեկան տեղումները՝ 500-800 մմ, վեգետացիայի շրջանը՝ 20-200 օր։ Խոշոր գետերն են Ողջին, Շիկահողը, Ծավը։ Տարածքում են Կապույտ լիճը, Շիկահողի արգելանոցը (Ծավի սոսիների պուրակի հետ)։ Գործում են Ուժանիսի, Շիկահողի ջրատարները, Սյունիքի, Նորաշենիկի և Ծավի ջրհան կայանները, Գեղիի և Դավիթ Բեկի ջրամբարները։

Տնտեսություն

Տնտեսության առաջատար ճյուղերն են գունավոր մետալուրգիան, թեթև և սննդի արդյունաբերությունը։ Գործում են 19 արդյունաբերական ձեռնարկություն։ Արտադրանքի ծավալով առաջնակարգ են Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը, լուսատեխնիկական, ավտոնորոգման գործարանները, «Էլեկտրոն» արտադրական միավորման ֊մասնաճյուղը, տրիկոտաժի, կոշիկի, կահույքի ֆաբրիկաները։ Գյուղատնտեսության առաջատար ճյուղերն են անասնապահությունը, հացահատիկի, ծխախոտի ու բանջարեղենի մշակումը։ Կա 7 կոլեկտիվ, 12 խորհրդային տնտեսություն։ Զարգացած է թռչնաբուծությունը։ Ավտոճանապարհների երկարությունը 270 կմ է, երկաթուղին՝ 2,4 կմ։ Ղափանում կա օդանավակայան։ Գործում է կապի հանգույց՝ 15 բաժանմունքով։

1986-87 ուսումնական տարում գործում էր 31 միջնակարգ, 20 ութամյա, 3 երաժշտական, 3 գեղարվեստի, 2 մարզական դպրոց, 2 տեխնիկում, 2 միջնակարգ մասնագիտական ուսումնարան, 2 պրոֆտեխնիկական ուսումնարան։ 1986 թվականին կար 21 մշակույթի տուն, 51 ակումբ, 1 պետական թատրոն, 1 հայրենագիտական թանգարան, 1 տուրիստական հանգրվան, 6 հիվանդանոց, 2 ամբուլատորիա, 3 պոլիկլինիկա, 2 դիսպանսեր։

Տարածքում էին ՀԽՍՀ ԳԱ հաշվողական կենտրոնի Ղափանի բաժանմունքի և Երկրաբանական ինստիտուտի Ղափանի մետալուրգիական լաբորատորիաները, գիտատեխնիկական ինֆորմացիայի և տեխնիկատնտ․ հետազոտությունների հայկական ԳՀԻ-ի Ղափանի բաժանմունքը։

Պատկերասրահ

• 
  Ղափան
• 
  Բաղաբերդ
• 
  Վահանավանք

---

• 
  Կապուտջուղ
• 
  միջնադարյան կամուրջ
• 
  Քաջարանի բանալի

Տես նաև

• Հայկական ԽՍՀ վարչական բաժանում

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։