Խամսա

Խամսա, ափաձև հմայագիր, առավելապես տարածված է Մաղրիբում և Մերձավոր Արևելքում և կիրառվում է որպես զարդ կամ պատի կախազարդ^[1][2]։ Իրենից ներկայացնում է բացված աջ ձեռք, որին վերագրված են պաշտպանիչ հատկություններ։ Համաձայն մերձավորարևելյան հավատացյալների տեսակետների՝ խամսան պաշտպանում է չար աչքից։

Թունիսյան խամսա

Խամսան արաբերեն բառ է, որը նշանակում է «հինգ». նաև խորհրդանշում է ձեռքի հինգ մատները^[3][4][5]։ Հրեական մշակույթում նույնպես խամսան կապված է հինգի (որպես ձեռքի հինգ մատների խորհրդանիշ) հետ^[6]։

Խամսան ընդունված է նաև անվանել Ֆաթիմայի ձեռք՝ ի պատիվ Մուհամմադ մարգարեի դուստր Ֆաթիմայի^[7]։, Մարիամի ձեռք, Միրիամի ձեռք, Աստվածուհու ձեռք։

Պատմություն

Ծագում

Խամսայի ամենավաղ նմուշները հայտնաբերվել են Կարթագենում^[8]։ (այժմ Թունիս) և հնագույն Հյուսիսային Աֆրիկայում։ Բաց ձեռք պատկերող այս ամուլետը հանդիպում է նաև շումերական Ինաննա և աքքադական Իշտար աստվածուհիներին նվիրված արտեֆակտներում^[2]։ Աստվածային պաշտպանություն խորհրդանշող մյուս սիմվոլները ներառում են Վեներայի ձեռքը (կամ Աֆրոդիտեի), Մարիամի ձեռքը։ Այն օգտագործվում է կանանց չար աչքից պաշտպանելու, պտղաբերությանը խթանելու, առողջ հղիությանը նպաստելու և թուլությունը հաղթահարելու համար^[2]։ Այդ ժամանակներում կանայք ահռելի ճնշման էին ենթարկվում և պարտավոր էին անպայման մայրանալ^[9]։ Կանանց դաստիարակության հիմքում մոր բացառիկ դերի վերհանումն էր, ինչպես նաև նշվում էր երեխա ունենալու անհրաժեշտության մասին^[10]։ Նաև հավատում էին, որ ամուսնությունը կնոջ և տղամարդու համար պաշտպանություն է^[11]։

Խամսայի պատկեր

Խամսայի ամուլետ

Մի վարկածի համաձայն Խամսայի և Մանո Պանտեայի (բոլոր աստվածուհիների ձեռքը) միջև կապ կա։ Վերջինս հին եգիպտացիներին հայտնի է որպես Երկու Մատներ։ Այս հմայագրում երկու մատները խորհրդանշում են Իսիդային և Օսիրիսին, իսկ բթամատը՝ նրանց որդուն՝ Հորին։ Այն օգտագործվում էր երեխայի վրա ծնողների պաշտպանիչ ոգիները կանչելու համար^[2]։ Մեկ այլ տեսություն խամսայի ծագման ակունքը բերում է Կարթագեն կամ Փյունիկիա, որտեղ գերագույն աստված Տանիտի ձեռքը (որոշ դեպքերում վուլվան) օգտագործվում էր որպես չար աչքից պաշտպանվելու միջոց^[12]։

Բրունո Բարբատիի հաղորդմամբ այս նշանը շատ կարևոր է եղել իսլամական աշխարհում՝ համարվելով ապոտրոպական հրաշք, չնայած շատ ժամանակակից ներկայացուցիչներ շարունակում են պնդել, որ դա իր մեջ ակնհայտորեն պարունակում է սեքս-սիմվոլիզմից տարրեր։ Մի կողմից էլ սա տանում է այն համոզմունքին, որ Աստված գոյություն ունի ամեն ինչում։

Մյուս տեսությունը վերաբերում է երկնքի աստծուն՝ Հորին։ Այն կապված է Հոր աստծու ձախ բազեի աչքի՝ Ուաջետի հետ, որը նշանակում է, որ մարդիկ պատասխանատու են իրենց խղճի առաջ։ Ասվում է, որ արևը և լուսինը Հորի աչքերն են։ Ֆաթիմայի ձեռքը նույնպես խորհրդանշում է կանացիությունը, և նշվում է որպես կնոջ սուրբ ձեռք։ Նաև հավատում էին, որ կան արտասովոր կերպարներ, որոնք կարող են պաշտպանել մարդկանց չարից և վտանգներից^[13]։

Հարմարվողականություն

Կան վարկածներ, որոնք պնդում են, որ առաջինն այս ամուլետն օգտագործվել է հրեաների կողմից՝ ի նշան իրենց հավատալիքների և չար աչքից պաշտպանության^[14]։

Ձեռքի սիմվոլը հայտնաբերվել է Կաբալայի մանրանկարներում և հմայագրերում՝ խորհրդանշելով եբրայերեն «Շին» տառը, որպես հուդայական աստված Էլ-Շադդայի անվան սկզբնատառ^[15]։ Սակայն խամսայի կիրառությունը հրեաների մոտ ընդհատումներով է հանդես գալիս, առավել հաճախ օգտագործվել է տասնիներորդ դարի վերջին և քսաներորդ դարի սկզբներին^[6], իսկ քսաներորդ դարի կեսերին այն ավելի ու ավելի քիչ է սկսվում կիրառվել։ Այնուամենայնիվ, պաշտպանիչ ձեռքի գաղափարը առկա է հուդայականության մեջ և սկիզբ է առել աստվածաշնչյան ժամանակներից։ Այն հիշատակվում է Երկրորդ Օրենքի 5.15-ում և նշվում է Տասը պատվիրաններում որպես Աստծո «ուժեղ ձեռք», որը հրեաներին Եգիպտոսից դուրս հանեց^[6]։ Ավելի ուշ խամսան երևում է հրեական արվեստում որպես Աստծո ձեռք, որն իջնում է երկնքից։ Սրանք հիմնականում վերագրվում են ուշ անտիկ, բյուզանդական ժամանակաշրջաններին և միջնադարին։ Հայտնի է, որ այն օգտագործվել է աշկենազների կողմից, ինչպես նաև ապացույցներ կան, որոնք փաստում են, որ այն տարածված է եղել նաև միջնադարյան Իսպանիայի հրեաների շրջանում և հաճախ ասոցացվում է «սիմպաթիկ մոգության հետ»^[6]։ ՛Պատմաբանները, ինպես օրինակ Շալոմ Սաբարը, հավատում են, որ հրեաների՝ Իսպանիայից աքսորումից հետո (1492), աքսորված հրեաները, հավանաբար, օգտագործում էին խամսան որպես պաշտապանություն այն օտար երկրներում, ուր նրանք ստիպված էին տեղափոխվել։ Սակայն այս ենթադրությունը գործնականում դժվար է ապացուցել^[6]։ Ըստ Սաբարի՝ ավելի ուշ Եվրոպայի հրեաները դա կիրառում էին, որպես քահանայության տարբերակիչ նշան, հատկապես, երբ ցանկանում էին ցույց տալ, որ մարդը քահանայական ծագում ունի^[6]։

Քրիստոնյաների շրջանում նույնպես խամսան խորհրդանշում է բարի բախտի կրում։ Լևանտի քրիստոնյաները այն կոչում են Մարիամի ձեռք (արաբերեն։ Kef Miryam, կամ «Մարիամ Աստվածածնի ձեռք»^[16][17]։)։

Իսպանիայում իսլամական տիրապետության ավարտից 34 տարի անց, դրա օգտագործումը բավական տարածված և նշանակալից էր, ինչը Կառլոս V կայսրի կողմից 1526 թվականին հրավիրված եպիսկոպոսական կոմիտեին դրդեց արգելելու Ֆաթիմայի ձեռքի և բոլոր բաց ձեռքերի կիրառումը երկրում^[2]։

Նշանակություն և կիրառություն

Կավե խամսա եբրայերեն մակագրությամբ (թարգմանվում է "հաջողություն")

Ֆաթիմայի երկու ձեռքերով ամուլետ, որը կրում է «Աստված պահապան» և «Աստված մխիթարություն է բերում բոլոր փորձություններին» մակագրությունները

Ձեռքը (խամսան), մասնավորապես բացված աջ ձեռքը, պաշտպանության խորհրդանիշն է, հաճախ նաև ներկայացնում է ուժը, զորությունն ու օրհնությունը և օգտագործվում չար աչքի դեմ^[2][18]։ Լինելով տարածաշրջանում ոսկյա և արծաթյա զարդերի ամենատարածված բաղադրիչներից մեկը^[19]՝ պատմականորեն և ավանդաբար այն ամենից հաճախ փորագրված է եղել գագատով կամ պատրաստվել է արծաթից, որը ենթադրաբար ներկայացնում է մաքրությունը և ունի կախարդական հատկություններ^[2][20]։ Այն նաև ներկվում էր կարմիր (երբեմն օգտագործվում էր զոհաբերված կենդանու արյունը) տան պատերը պաշտպանելու համար^[21][22] կամ կախվում էր սենյակի դռներից (հիմնականում նորածինների և ապագա մայրերի սենյակների)^[2]։

Ձեռքը կարելի է պատկերել մատները բացած՝ չարից զերծ պահելու համար, կամ փակ բռունցքով՝ հաջողություն ունենալու նպատակով^[23]։ Նույն սկզբունքով, այն պատկերվում է մատները վեր՝ պաշտպանելու համար, իսկ մատները ներքև՝ օրհնություն ստանալու։

Բարդ ոճավորված տարբերակները կարող են դժվարությամբ տարբերվել որպես ձեռքեր, և կարող են բաղկացած լինել հինգ շրջանակներից, որոնք ներկայացնում են մատները և տեղակայված են ափը ներկայացնող կենտրոնական շրջանակի շուրջ^[23]։

Խամսան Արևադարձային թանգարանում, Ամստերդամ

Օգտագործվում է չար աչքից և չարամիտ հայացքներից պաշտպանվելու համար։ Ենթադրվում է, որ այն կարող է առաջացնել հիվանդություն, մահ կամ պարզապես դժբախտություն, ուստի խամսաները հաճախ պարունակում են աչքի խորհրդանիշ^[20][24]։ Ձեռքի, աչքի կամ հինգ թվի պատկերները արաբական (և բերբերների) ավանդույթներում կապված են չար աչքից պաշտպանելու հետ, ինչպես օրինակ՝ «խամսա ֆի այնեք» («հինգը (հինգ մատները) ձեր աչքի մեջ»)^[24]։ Աջ ձեռքի ափը կիսաբաց մատներով բարձրացնելն այս անեծքի մի մասն է, որը նշանակում է «կուրացնել չարակամին»^[21]։ Մյուս ֆորմուլան, որ արաբները օգտագործում են չար աչքի դեմ խամսա վա-խամիս (հինգ և հինգշաբթի) արտահայտությունն է^[25][26]։ Քանի որ շաբաթվա հինգերորդ օրն է, հինգշաբթին համարվում է բարեհաջող օր կախարդական ծեսերի և ուխտագնացությունների համար դեպի հարգված սրբերի շիրիմներ՝ այդպիսով հակազդելով չարին^[27]։

Արաբական և բերբերական մշակույթներում իր ունեցած կարևորության համար խամսան դարձել է նաև Ալժիրի ազգային խորհրդանիշներից մեկը և պատկերված է գերբի վրա։ Այն բավականին հայտնի է տարբեր հմայագրերի շրջանում, որոնք տարածված էին Եգիպտոսում չար աչքից պաշտպանելու համար^[19]։ Եգիպտացի կանայք, ովքեր ապրում էին բալադիում՝ (ավանդական) քաղաքային թաղամասերում, հաճախ պատրաստում էին խամայսա, որոնք հինգ («խամսա») առարկաներից կազմված հմայագրեր էին՝ իրենց երեխաների մազերին կամ սև գոգնոցներին ամրացնելու համար։ Այդ հինգ առարկաները կարող էին պատրաստված լինել թղթերից, շրջանակներից կամ աստղերից, որոնք կախվում էին կեռիկներից^[22]։

Չնայած արաբական և բերբերական մշակույթում ունեցած կարևոր նշանակության՝ հրեա ժողովուրդը նույնպես երկար ժամանակ մեկնաբանել և ընդունել է ձեռքի խորհրդանիշը մեծ կարևորությամբ՝ սկսած Տասը պատվիրաններից։ Այս պատվիրանների մի հատվածում ասվում է, որ «Տերը Իսրայելացիներին Եգիպտոսից հանեց ամուր ձեռքով և առաջ մեկնած բազկով»^[28]։ Այն ժամանակ «ուժեղ ձեռքը» ներկայացվում էր խամսայի ձևով։ Օգնող ձեռքը ցույց տվեց Աստծո պատրաստակամությունը՝ իր ժողովրդին օգնելու և դժվարություններից դուրս հանելու ձևով։

Մասնավորապես բյուզանդական ժամանակաշրջանում, նկարիչները պատկերում էին Աստծո ձեռքը, որն իջնում էր վերևից^[29]։ Դրախտից եկած Աստծո ձեռքը դուրս կհաներ հրեաներին տանջանքներից և հրեաները արագորեն կապ կհաստատեին խամսայի և իրենց մշակույթի միջև։ Ձեռքը ներկայացված է հրեական տեքստում և ունի ազդեցիկ պատկերակի նշանակություն ողջ համայնքում։ Հրեաների շրջանում խամսան շատ հարգի, սուրբ և տարածված նշան է։ Այն օգտագործվում է «Քեթուբայում», ամուսնական պայմանագրերում, ինչպես նաև Թորայում և Հագգադաում տեղ գտած ցուցիչներում^[30]։ Ձեռքի օգտագործումը որպես պատկեր ինչպես սինագոգում, այնպես էլ դրանից դուրս, հուշում է այն կարևորության և արդիականության մասին, որ հրեա ժողովուրդը կապում է խամսայի հետ։ Ձեռքը զարդարում էր որոշ ամենակրոնական և աստվածային առարկաները։

Իսրայել պետության ստեղծման ժամանակ խամսան դարձավ խորհրդանիշ իսրայելական առօրյաում և որոշ չափով համարվեց հենց բուն Իսրայելի խորհրդանիշը^[31]։ Այն դարձել է աշխարհիկության խորհրդանիշ և կիրառվում է որպես նորաձև թալիսման։ Դրան հաջողության մակագրությամբ կարող ես հանդիպել վզնոցների, բանալիների, բացիկների, հեռախոսների, վիճակախաղի տոմսերի վրա և գովազդներում։ Այն տարածված խորհրդանիշ է նաև Մերձավոր Արևելքից դուրս ապրող հրեաների շրջանում, հատկապես ԱՄՆ-ի հրեական համայնքում^[31]։ Ներառված է թանկարժեք զարդերի, դեկորատիվ սալիկներ և պատերի ձևավորման մեջ^[31]։

Արևմուտքում տարածված գործողության (փայտին բռունցքով թակելը) փոխարեն, Իսրայելում ասում են «Խամսա, խամսա, խամսա, թու, թու, թու», որն արտահայտում է թքելու գործողության ձայնանմանությունը՝ մատնանշելով վատ և չար բախտի մերժումը^[32]։

Մաղրիբում Զատիկից հետո անցկացվող հրեական տոնակատարության՝ Միմունայի ժամանակ, սեղաններ են գցվում բախտի և պտղաբերության տարբեր խորհրդանիշներով, որոնք կրում են «5» թվանշան, ինչպես օրինակ հինգ կտոր ոսկյա զարդեր կամ հինգ լոբիներ՝ դասավորված խմորեղենի կտորների վրա։ Հինգ թվի կրկնությունը կապված է խամսա հմայագրի հետ^[33]։

Մարոկկոյում խամսան անվանվում է խմիսա և կիրառում չար բախտից և վատ մարդկանցից պաշտպանվելու համար։ Խամսան ներառված է տնային դեկորներից շատերի մեջ, սակայն, այնուամենայնիվ, դրա ամենատարածված օգտագործումը զարդերի շրջանում է։ Որպես կանոն մարոկկացի կանայք իրենց զարդատուփում ունեն գոնե մեկ զարդ խամսայի պատկերով^[34]։

Տես նաև

• Աբհայամուդրա
• Նազար (թալիսման)

Ծանոթագրություններ

Նշումներ

1. Bernasek et al., 2008, p. 12.
2. Sonbol, 2005, pp. 355–359.
3. Zenner, 1988, p. 284.
4. World Institute for Advanced Phenomenological Research and Learning (Belmont, Estados Unidos), 1991, p. 219.
5. Drazin, 2009, p. 268.
6. Sabar, Shalom (2010). From Sacred Symbol to Key Ring: The Hamsa in Jewish and Israeli Societies. Littman Library of Jewish Civilization.
7. González-Wippler, Migene (1991). The Complete Book of Amulets & Talismans. St. Paul, MN: Llewellyn Publications. էջ 173. ISBN 978-0-87542-287-9.
8. Kashgar. «The Hamsa (Khamsa)». Kashgar (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 10-ին.
9. «The World of Child Labor». Loretta E. Bass. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
10. Wadud, Amina (1999). Qur'an and Woman. New York: Oxford University Press. էջ 64.
11. Sechzer, Jeri (2004). «"Islam and Woman: Where Tradition Meets Modernity": History and Interpretations oyt? Yt? the f Islamic Women's Status». Sex Roles. 51 (5/6): 263–272. doi:10.1023/B:SERS.0000046610.16101.e0. S2CID 38184740.
12. Silver, 2008, p. 201.
13. Lenhart, Sandy. "Hand of Fatima Meaning – Origin and Variations". Ezine Articles. N.p., n.d. Web. 29 September 2013.
14. The Encyclopedia of Jewish Symbols, page 70, Ellen Frankel, Betsy Platkin Teutsch. Rowman & Littlefield, 1992
15. EMAIL, Jewish Magazine. «Angels and Demons». Jewishmag.com. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 25-ին.
16. Perennial Books, 1970, p. 186.
17. Trumball, 1896, p. 77.
18. Rajab, 1989, p. 116.
19. Badawi, 2004, p. 510.
20. Lynch and Roberts, 2010, p. 8.
21. Schimmel, p. 92.
22. Early, 1993, p. 116
23. Gomez, 1996, p. 54.
24. Ham and Bing, 2007, p. 385.
25. Lent et al., 1996, p. 189.
26. Shinar, 2004, p. 117.
27. Houtsma, 1993, p. 897.
28. Sabar, Shalom From Sacred Symbol to Key Ring: The Hamsa in Jewish and Israeli Societies, 141
29. Sabar, Shalom From Sacred Symbol to Key Ring, 142
30. Sabar, Shalom From Sacred Symbol to Key Ring, 144
31. Nocke, 2009, pp. 133–134.
32. «Jewish magic and superstition in Israel». Abc.net.au. 2010 թ․ մայիսի 22. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 25-ին.
33. Bin-Nun, Yigal (2007 թ․ ապրիլի 8). «Lady Luck». Haaretz. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 21-ին.
34. «Moroccan Jewelry». Moroccan Zest (ամերիկյան անգլերեն). 2018 թ․ օգոստոսի 22. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 21-ին.

Գրականություն

• Badawi, Cherine (2004). Footprint Egypt (4th, illustrated ed.). Footprint Travel Guides. ISBN 978-1-903471-77-7.
• Bernasek, Lisa; Peabody Museum of Archaeology and Ethnology; Burger, Hillel S. (2008). Artistry of the everyday: beauty and craftsmanship in Berber art (Illustrated ed.). Peabody Museum Press, Harvard University. ISBN 9780873654050.
• Drazin, Israel (2009). Maimonides and the Biblical Prophets. Gefen Publishing House Ltd. ISBN 9789652294302.
• Evelyn A. Early (1993). Baladi women of Cairo: playing with an egg and a stone (Illustrated ed.). Lynne Rienner Publishers. ISBN 9781555872687.
• Gomez, Aurelia (1996). Crafts of Many Cultures: 30 Authentic Craft Projects from Around the World. Scholastic Inc. ISBN 9780590491822.
• «Jewish magic and superstition in Israel». Abc.net.au. 2010 թ․ մայիսի 22. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 25-ին.
• M. Th. Houtsma (1993). M. Th. Houtsma (ed.). E.J. Brill's first encyclopedia of Islam, 1913–1936 (Reprint ed.). BRILL. ISBN 9789004097902.
• Lent, J. M.; Bearman, Peri J.; Qureshi, Hakeem-Uddeen (1997). The encyclopaedia of Islam, new edition (2nd ed.). Brill. ISBN 978-90-04-10795-3.
• Lenhart, Sandy (2011). "Hand of Fatima Meaning - Origin and Variations". Ezine Articles. February 17, 2011.
• Lynch, Patricia Ann; Roberts, Jeremy (2010). African Mythology A to Z (2nd, revised ed.). Infobase Publishing. ISBN 9781604134155.
• McGuinness, Justin (2002). Footprint Tunisia Handbook (3rd, illustrated ed.). Footprint Travel Guides. ISBN 978-1-903471-28-9.
• Nocke, Alexandra (2009). The place of the Mediterranean in modern Israeli identity (Illustrated ed.). BRILL. ISBN 9789004173248.
• Perennial Books (1970). Studies in comparative religion, Volumes 4–5. University of California.
• Rajab, J. (1989). Palestinian Costume. Indiana University. ISBN 978-0-7141-2517-6.
• Schimmel, Annemarie (1994). Deciphering the signs of God: a phenomenological approach to Islam. SUNY Press. ISBN 9780791419823.
• Shadur, Joseph; Shadur, Yehudit (2002). Traditional Jewish papercuts: an inner world of art and symbol (Illustrated ed.). UPNE. ISBN 9781584651659.
• Shinar, Pessah (2004). Modern Islam in the Maghrib. JSAI. ISBN 9789657258026.
• Silver, Alan (2008). Jews, Myth and History: A Critical Exploration of Contemporary Jewish Belief and Its Origins. Troubador Publishing Ltd. ISBN 978-1-84876-064-6.
• Sonbol, Amira El Azhary (2005). Beyond the exotic: women's histories in Islamic societies. Syracuse University Press. ISBN 9780815630555.
• Trumbull, Henry Clay (1896). The threshold covenant: or, The beginning of religious rites (2nd ed.). C. Scribner's.
• World Institute for Advanced Phenomenological Research and Learning (Belmont, Estados Unidos) (1991). Anna-Teresa Tymieniecka (ed.). Roman Ingarden's aesthetics in a new key and the independent approaches of others: the performing arts, the fine arts, and literature, Volume 3. Springer. ISBN 9780792310143.
• Steinmetz, Sol (2005). Dictionary of Jewish usage: a guide to the use of Jewish terms. Rowman & Littlefield. ISBN 9780742543874.
• Zenner, Walter P. (1988). Persistence and flexibility: anthropological perspectives on the American Jewish experience (Illustrated ed.). SUNY Press. ISBN 9780887067488.

Արտաքին հղումներ

• What does hamsa mean? Hand of Fatima or Hamsa meaning in Christianity, Judaism, and Islam Արխիվացված 2022-01-02 Wayback Machine

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Խամսա» հոդվածին։