Vándalos

Os vándalos foron un pobo de Europa central, un dos pobos indoeuropeos da familia xermánica que habitaban as rexións ribeiregas do Báltico (na zona das actuais Alemaña e Polonia). Os lugii ou vándalos ocupaban o territorio ao oeste do Vístula e xunto ao Oder, ata o norte de Bohemia. A palabra vándalo parece ter un dobre significado e querería dicir «os que cambian» e «os hábiles», mentres que o seu outro nome, lugii ou lugiones, tamén con dobre significado, querería dicir «mentireiros» e «confederados».

Vándalos
Tipo	estado, civilización e grupo étnico histórico
Data de disolución	século VIxuliano
52°30′N 17°30′L
[ editar datos en Wikidata ]

A reputación tradicional dos vándalos: unha visión idealizada do saqueo de Roma en 455 por Heinrich Leutemann, cara a 1870.

Parece ser que nun principio as tribos dos vandulii (ou vandali) e a dos lugii (ou lugiones), xunto coas dos silingos, omanos, buros, varinos (seguramente chamados tamén auarinos), didunos, helvecones, arios ou charinos, manimios (talvez denominación variante de omanos), elisios e naharvales correspondían a pequenos grupos de orixe similar (aínda que non está claro que todas as citadas fosen da mesma orixe), integrando outra rama do grupo dos hermiones (unha rama do cal eran os suevos e tribos afíns), formándose despois un gran grupo identificado xeralmente como lugiones, cuxo nome predominaba para designar a todos os pobos compoñentes, incluídos os vándalos. Máis tarde (século II) acabou prevalecendo o nome de vándalos para o conxunto de pobos. Tamén entraron na agrupación dos lugiones, pobos celtas como os osen ou osos e os cotinos.

Outras posibles terras de orixe dos vándalos en Escandinavia serían Vendsyssel en Dinamarca e Hallingdal en Noruega.^[1] Porén, hoxe en día, a maior parte da historiografía considéraos inseridos na Cultura Przeworsk (celtoxermánica), situada entre os ríos Oder e o Vístula (Polonia).​^[2][3]

Denominación

O etnónimo está testemuñado como Wandali e Wendilenses por Saxo, como Vendill en nórdico antigo e como Wend(e)las en inglés antigo, sendo tódalas formas derivadas dunha outra forma protoxermánica reconstruída como *Wanđilaz.^[4][5]

Porén, a etimoloxía do nome segue sen estar clara. así, segundo o lingüista Vladimir Orel, pode derivar do adxectivo protoxermánico *wanđaz ("xiro, retorto"), derivado do verbo *wenđanan (ou *winđanan), que significa "enrolar".^[6] Alternativamente, puido derivar dunha raíz *wanđ-, que significa "auga", baseándose na idea de que a tribo estaba orixinalmente situada preto do fiorde do Limfjord (un entrante marítimo en Dinamarca).^[4] O talo tamén se pode atopar no alto alemán antigo wentilsēo e no inglés antigo wendelsǣ, ámbolos dous significando literalmente "mar vándalo" e designando o mar Mediterráneo.^[4][7]

Algúns autores medievais equipararon dous etnónimos clásicos, "vándalos" e veneti, e a´mbolos dous foron incseridos entre os eslavos occidentais, o que leva ao termo wends, que se utilizou para varios grupos de fala eslava e aínda se usa para os lusacianos. Porén, os estudosos modernos derivan "Wend" de "Veneti", mais non os equiparan aos Veneti e aos vándalos.^{[8][9][10][11]}

O nome dos vándalos estivo relacionado co de Vendel, o nome dunha provincia de Uppland, actual Suecia, que tamén está presente na denominada "Era de Vendel" (550-793) correspondente tamén dende a Idade do Ferro xermánica até a Idade ou Era Viquinga. A tense por limitada ou escasa no mellor dos casos e, máis plausiblemente, o resultado do azar, aínda que Escandinavia considérase o lugar de orixe dos vándalos antes do Período das Grandes Migracións e mantería o seu nome tribal como topónimo.

Clasificación

Dado que os vándalos migraron fóra da Xermania antiga, os autores romanos antigos non os consideraban xermanos; de igual xeito e, seguramente, polas mesmas razóns, nin os godos, nin os nórdicos (primeiros escandinavos), foron contados entre os xermanos polos romanos.^{[lower-alpha 1]} Mais, hoxe en día, dado que os vándalos falaban unha lingua xermánica (o antigo vandálico) e pertencían á cultura xermánica primitiva, os eruditos contemporáneos como Heather^[13], Hitchner,^[14] Bennet^[15] e outros,^[16] si os clasifican como pobo xermánico.

Historia

Orixe dos vándalos

Fontes clásicas

O primeiro historiador romano que os mencionou foi Plinio o Vello, quen os chamou Vandili^[2] e os identifica como un dos cinco grandes grupos dos xermanos e do que formarían parte os Burgundiones, Varini, Carini (descoñecidos) e os Gutones.^[17][18][19] Tamén Tácito menciona os Vandili pero só unha pasaxe onde menciona lendas sobre as orixes dos pobos xermánicos. Noméaos como un dos grupos que, ás veces, se pensa que é unha das divisións máis antigas destes pobos, xunto cos Marsios, Gambrivii e Suevos,^[20] pero non indica onde vivían nin que pobos estaban dentro desta categoría. Por outra banda, Tácito e Ptolomeo si informaron sobre a posición de Varini, Borgoña e Gutones neste período, e estes indicios suxiren que os vándalos neste período vivían entre os ríos Oder e Vístula.^[21]

A seguinte mención nas fontes romanas, por Ptolomeo, é de finais do século II (na época do emperador Marco Aurelio durante as Guerras Marcomanas^[22]) na que aparecen divididos en dous grupos: os silingos (Tácito os localiza ao sur dos Semnones; estes eran suevos que vivían no Elba e que se estendían ata o Oder^[23]) e os asdingos. A seguinte mención é do historiador gótico Xordanes que sitúa aos vándalos silingi fóra do Imperio Romano, situados nos actuais Sudetes, e os asdingos, dentro do imperio, máis ao leste, no val do Tisza (no límite entre os actuais Sudetes, Hungría e Romanía)^[2][24]​ na provincia da Baixa Panonia dende o 332, onde servirían de foederati e estarían suxeitos "aos decretos do emperador como súbditos".^[25] Finalmente, os Lacringi, só aparecen nos rexistros do século III.^[18]

Lugii

Tribos de Europa Central a mediados do século I d.C. Os vándalos/Lugii están representados en verde, na zona da moderna Polonia

Hai un certo misterio sobre a existencia dos lugii como antecesores ou como parte dos vándalos. Hoxe en día. a convención é que os lugii, que foron mencionados nas primeiras fontes clásicas sobre a mesma rexión, é probable que fosen os mesmos pobos que os vándalos.^{[26][27][28][29]} Así, os lugii foron mencionados por Estrabón, Tácito e Ptolomeo como un gran grupo de tribos entre o Vístula e o Oder e, mentres, Estrabón e Ptolomeo non mencionan en absoluto aos vándalos, só aos lugii, Tácito menciónaos nunha pasaxe sobre a ascendencia dos pobos xermánicos sen dicir onde vivían; finalmente, Plinio o Vello, menciona aos vándalos pero non aos lugii.^[21]

Modernamente, Walter Pohl^[30] e Walter Goffart^[31] sinalaron que Ptolomeo parece distinguir os silingi dos lugii, e no século II os asdingos, cando aparecen nas fontes romanas, tamén se distinguen dos lugii. Herwig Wolfram sinala que: "Con toda probabilidade, os lugii e os vándalos eran unha comunidade cultual que vivía na mesma rexión do Oder en Silesia, que estivo primeiro baixo a dominación celta e despois baixo a dominación xermánica".^[29] Isto pode explicar o diferenciación entre os lugii, como antecesores célticos e os seus sucesores máis xermánicos, os vándalos.

Contacto cos romanos (século I)

A chegada dos godos obrigounos a desprazárense cara ao sur e a asentárense nas ribeiras do Mar Negro, sendo, xa que logo, veciños e, en ocasións, aliados dos godos.

Durante o século I, as tribos do grupo dos lugiones ou lugii (incluíndo entre elas ás tribos da rama dos vándalos) estiveron en guerra frecuente cos suevos e os cuados, contando ocasionalmente coa alianza doutras tribos, especialmente os hermunduros. A mediados de século derrocaron a un rei dos suevos, e no 84 someteron temporalmente aos cuados. Durante parte deste século e no seguinte, fundíronse as diversas tribos de lugiones e deron orixe a un grupo maior coñecido por vándalos.

En tempos das Guerras Marcomanas xa predomina a denominación de vándalos e aparecen divididos en varios grupos: os silingos, os lacringi e os victovales, estes últimos gobernados pola liñaxe dos Astingos, Asdingos^[32] ou Hasdingos, e cuxo nome evocaba a súa longa cabeleira. Xunto aos longobardos, os lacringi e os victovales ou victofalios cruzaron o Danubio cara ao 167 e pediron establecerse en Panonia. Mais. os asdingos ou victovales, dirixidos por Rao e Rapto (cuxos nomes son traducidos como «tubo» e «viga»), non foron admitidos en Panonia (onde si se estableceron longobardos e lacringi ) polo que avanzaron cara ao 171 en dirección á parte media dos Cárpatos e, de acordo cos romanos, instaláronse na fronteira setentrional de Dacia.^[33] Máis tarde apropiáronse da Dacia Occidental. Ao parecer, os vándalos quedaron divididos unicamente en asdingos (ou victovales) e silingos, desaparecendo -mesturada entre ambos os grupos e cos longobardos- a tribo dos lacringi durante o século III.

A partir do 275, os asdingos enfrontáronse aos godos pola posesión do Banato (abandonado por Roma), mentres que os silingos, seguramente baixo presión dos godos, abandonaron os seus asentamentos en Silesia e emigraron xunto aos burgundios para acabar establecéndose na zona do Main ou Meno. Os seus ataques a Recia foron rexeitados por Probo. O rei asdingo Wisumarh (Visumaro) combateu contra os godos procedentes do leste ao mando de Xeberico, que atacaron os seus territorios. Wisumarh morreu en loita contra os godos, e os integrantes das tribos de vándalos que non quixeron someterse aos godos, tiveron que pasar a territorio imperial, establecéndose en Panonia, onde tamén se asentaron os cuados. A principios do século V abandonaran Panonia (como tamén os cuados) e uníronse aos suevos e alanos para invadiren as Galias. Nas primeiras loitas do ano 406 morreu o rei Godexiselo (Godexisilo). Poucos anos despois, os dous grupos vándalos acabaron fusionados.

Invasión do Imperio romano (406-429)

Os vándalos na Península Ibérica no século V.

Ocupación e repartimento de Hispania (409-418)

O 13 de outubro de 409, cruzaron os Pireneos para entrar na Península Ibérica. Alí, os asdingos recibiron terras dos romanos, como foederati, na zona oriental da Gallaecia (noroeste) e os silingos na Bética (sur), mentres que os alanos conseguiron terras na Lusitania (oeste) e na Cartaxinense,^{[34][lower-alpha 2]} mentres os suevos controlaron gran parte da zona atlántica da Gallaecia.

Os visigodos, que invadiron Hispania por orde dos romanos, antes de recibir terras en Septimania (sur de Francia), enfrontáronse e esmagaron aos vándalos silingos no 417 e aos alanos no 418, matando ao rei alano occidental Attaces.^[36] O resto do seu pobo e os restos dos silingos, que case foron exterminados, achegáronse, posteriormente, ao rei vándalo Gunderico para que aceptase a coroa alana e, este, pasou a se denominar Rex Vandalorum et Alanorum ("Rei dos vándalos e dos alanos"), título que mantiveron os reis vándalos posteriores no norte de África.

No 419, os vándalos asdingos foron derrotados por unha coalición conxunta romano-sueva e Gunderico fuxiu á Bética, onde tamén foi proclamado rei dos vándalos silingos.^[37] No 422, Gunderico derrotou de forma decisiva a coalición romano-suevo-gótica dirixida polo patricio romano Castino na batalla de Tarraco.^[38][39] É probable que moitas tropas romanas e góticas desertasen xunto a Gunderico despois da batalla.^[39] No 426 tomaron a cidade de Híspalis (actual Sevilla) con Gunderico ao mando.^[39]

A formación e apoxeo do reino vándalo: o reinado de Xenserico

O reino vándalo no ano 455.

Artigo principal: Reino vándalo.

Na primavera de 429, os vándalos, liderados polo seu rei Xenserico, decidiron pasar a África co fin de facerse coas mellores zonas agrícolas do Imperio. Para iso lograron barcos cos cales cruzaron o Estreito e chegaron a Tánxer e Ceuta. Logo desprazáronse ao leste, facéndose, tras algúns anos de loita, co control da África romana e, xa que logo, as fontes de produción da maior rexión cerealeira do vello imperio, que en diante tivo que comprar o grande aos vándalos, ademais de soportar as súas razzias piratas no Mediterráneo Occidental incluíndo, nestas, a cidade de Roma,^[40] e a derrota da frota imperial de Maiorano en Portus Illicitanus no 460.^[41] Para iso contaban co gran porto de Cartago e coa frota imperial nel apresada. Sobre a base desta última, Xenserico conseguiu apoderarse de bases marítimas de gran valor estratéxico para controlar o comercio marítimo do Mediterráneo occidental: as Illas Baleares, Córsega, Sardeña e Sicilia.

Con todo, o dominio vándalo do norte de África duraría só algo máis dun século e caracterizouse por un progresivo debilitamento militar do exército vándalo, unha grande incapacidade dos seus reis e aristocracia cortesá para atopar un modus vivendi aceptábel cos grupos dirixentes romanos e pola paulatina vida á parte de amplos territorios do interior, máis periféricos e montañeses, onde foron consolidándose embrións de Estados baixo o liderado de xefes tribais bérberes máis ou menos romanizados e cristianizados. A política da monarquía vándala foi fundamentalmente defensiva contra todos os seus máis inmediatos inimigos: a propia nobreza bárbara e a aristocracia provincial romana. Un labor de desatención social e descabezamento político que á forza habería de afectar ás mesmas estruturas administrativas herdadas do Imperio, o que ocasionaría a súa definitiva ruína. A causa profunda de devandita ruína non sería outra que a mesma base do poder dos reis vándalos, o exército, e as esixencias do mesmo.

Xenserico (428-477), o auténtico fundador do Reino vándalo, puxo as bases do apoxeo do mesmo, pero tamén as da súa futura decadencia. O cénit do seu reinado e do poderío vándalo en África e o Mediterráneo constituír a paz perpetua conseguida con Constantinopla no verán do 474, en virtude da cal recoñecíanse a súa soberanía sobre as provincias norteafricanas, as Baleares, Sicilia, Córsega e Sardeña. Porén, desde os primeiros momentos da invasión (429-430) Xenserico golpeou á importante nobreza senatorial e aristocracia urbana norteafricanas, así como aos seus máximos representantes nestes momentos, o episcopado católico, procedendo a numerosas confiscacións de propiedades e entregando algúns dos bens eclesiásticos á rival Igrexa donatista e á nova Igrexa ariana oficial. Tampouco puido destruír as bases sociais da Igrexa católica, que se converteu así nun núcleo de permanente oposición política e ideolóxica ao poder vándalo. Respecto do seu propio pobo, Xenserico realizou no 442 unha sanguenta purga nas filas da nobreza vándalo-alana. Como consecuencia diso, dita nobreza practicamente deixou de existir, destruíndose así o fortalecemento da mesma, consecuencia do asentamento e repartición de terras. No seu lugar Xenserico tratou de pór en pé unha nobreza de servizo adicta á súa persoa e á súa familia. Elemento importante de devandita nobreza de servizo sería o clero ariano, favorecido con cuantiosas doazóns e recrutado entre bárbaros e romanos.

Co fin de eliminar posíbeis disensións no seo da súa familia e liñaxe por cuestión da sucesión real, suprimindo así tamén calquera papel da nobreza na mesma, Xenserico creou un estraño sistema de sucesión, talvez a imitación do que puidese existir nos principados bérberes, denominado seniorato ou «Tanistry», en virtude do cal a realeza transmitíase primeiro entre irmáns por orde de idade e só despois do falecemento do último destes pasábase a unha segunda xeración. Os reinados dos sucesores de Xenserico non fixeron máis que acentuar as contradicións internas da Monarquía, no medio dun debilitamento constante do poder central e a súa falta de substitución por outra alternativa.

A decadencia do reino vándalo

O reinado do seu fillo e sucesor Hunerico (477-484) supuxo un paso máis na tentativa de fortalecer o poder real, destruíndo toda xerarquía sociopolítica alternativa. O seu intento de establecer un sistema de sucesión patrilineal chocou coa oposición de boa parte da nobreza de servizo e da súa propia familia, co resultado de sanguentas purgas. O que dita oposición buscase apoio na Igrexa católica supuxo que Hunerico iniciase no 483 unha activa política de represión e persecución da mesma, que culminou na reunión en febreiro do 484 dunha conferencia de bispos arianos e católicos en Cartago, na que o rei ordenou a conversión forzosa ao arianismo. A morte de Hunerico no medio dunha gran fame negra testemuñou o comezo dunha crise no sistema fiscal do Reino vándalo, que habería de serlle fatal.

Guntamundo (484-496) trataría inutilmente de buscar boas relacións coa antes perseguida Igrexa católica para impedir a extensión do poder dos principados bérberes, e como lexitimación do Reino vándalo fronte a un imperio constantinopolitano que coa política relixiosa do emperador Zenón rompera co Catolicismo occidental.

Con todo, o reinado do seu irmán e sucesor Trasamundo (496-523) sería unha síntese dos dous precedentes, claro síntoma do fracaso de ambos. A falta de apoios internos, Trasamundo buscaría sobre todo alianzas externas con Bizancio e o poderoso Teodorico, casando coa irmá deste, Amalafrida.

A crise política do final do reinado do ostrogodo incitou ao seu sucesor e sobriño Hilderico (523-530) a buscar, custase o que custar, o apoio do emperador Xustiniano. Así, converteuse no monarca vándalo máis tolerante coa Igrexa católica africana e para facer as paces con ela, devolveulles as súas posesións e concedeu liberdade relixiosa favorecendo que os sínodods relixiosos se celebrasen de novo, no norte de África. Dado que tiña pouco interese nas cuestións bélica, estas quedaron baixo o control dun membro da familia, Hoamer. Mais cando este foi derrotado polos bérberes, o bando ariano dentro da familia real, liderou unha revolta na que se pretendía reinsturar o arianismo nacional e conseguiron que, Xelimero (530-534) o seu curmán, se convertese en rei. Daquela, Hoamer, e os seus familiares foron encarcerados.^[42]

Porén, un intento de crear unha segunda Monarquía vándala carecía de futuro. A seguir, o emperador bizantino Xustiniano declarou a guerra coa intención de restaurar a Hilderico no trono, pero este foi asasinado no 533, por orde de Xelimero.^[42] Así, mentres unha expedición bizantina estaba en camiño, unha gran parte do exército e armada vándalos dirixidos por Tzazo, irmán de Xelimero, dirixíase a Sardeña para facer fronte a unha rebelión, polo que os exércitos bizantinos duns 15.000 homes, liderados por Belisario puideron desembarcar sen oposición a apenas 15 quilómetros de Cartago. Xelimero armou, rapidamente, un exército^[43] e se enfrontou a Belisario na batalla de Ad Decimum. Os vándalos estaban a piques de gañar a batalla cando caeron Ammatas, o irman de Xelimero, e o seu sobriño Xibamundo. Ao ver isto, Xelimero, tratou de fuxir e mentres o resto dos vándalos loitaban pola súa supervivencia, Belisario tomou Cartago.^[44]

Lista de reis vándalos (Asdingos)

1. Visumaro (Wisumarh): Século III. Coetáneo do rei visigodo Xeberico.
2. Godexisilo (Godegisel): (¿? – 406).
3. Gunderico (Gundaric/Gundioc): (407-428) Unión dos Silingos en 417.
4. Xenserico: (428-477).
5. Hunerico: (477-484).
6. Guntamundo (Gunthamud): (484-496).
7. Trasamundo: (496-523).
8. Hilderico: (523-530).
9. Xelimero: (530-534).

Lista de reis vándalos (Silingos)

1. Fridibaldo: (¿?-417).

Notas

1. "Os godos, os vándalos e outras tribos xermánicas orientais foron diferenciados dos alemáns... En consonancia con esta clasificación, os escandinavos post-tácitos tampouco se contaban entre os alemáns...".^[12]
2. Porén, Bury apunta que non controlaron a Cartaxinense aínda que si facían expedicións de saqueo^[35]

Referencias

1. Ulwencreutz (2013), p. 408.
2. Cosme, 2007, p. 70.
3. Álvarez Jiménez, 2017, p. 19-20
4. de Vries 1962, pp. 653–654.
5. Orel 2003, p. 446
6. Orel 2003, p. 446
7. Dolzetti Corazza (1986), p. 487.
8. Annales Alamannici, 795 ad
9. Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum por Adán de Bremen 1075 ad
10. Lenček, Rado L. (1990). "The Terms Wende-Winde, Wendisch-Windisch in the Historiographic Tradition of the Slovene Lands". Slovene Studies. 12 (2). doi:10.7152/ssj.v12i1.3797. ISSN 0193-1075
11. Steinacher, Roland (2002). Studien zur vandalischen Geschichte. Die Gleichsetzung der Ethnonyme Wenden, Slawen und Vandalen vom Mittelalter bis ins 18. Jahrhundert (PDF) (en alemán). Viena. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 19 de xaneiro de 2007. Consultado o 13 de agosto de 2024.
12. Wolfram (1997), p. 4.
13. Heather, Peter (2012). Hornblower, Simon; Spawforth, Antony; Eidinow, Esther, eds. "The Oxford Classical Dictionary". oxfordreference.com (en inglés). "(Vándalos: un pobo ou confederación de pobos xermánicos..."). Oxford University Press. ISBN 9780191735257. Consultado o 18 de agosto de 2024.
14. R. Bruce, Hitchner (2005). Kazhdan, Alexander P., ed. "The Oxford Dictionary of Byzantium". oxfordreference.com (en inglés). ("Vándalos: (Βανδίλοι), pobo xermánico. Aparecen por primeira vez no 406 cando cruzaron o Rin en compañía dos alanos e suevos e devastaron a Galia durante tres anos..."). Oxford University Press. ISBN 9780195187922. Consultado o 14 de agosto de 2024.
15. Bennett, Matthew. Holmes, Richard; Singleton, Charles; Jones, Dr Spencer, eds. "The Oxford Companion to Military History". oxfordreference.com (en inglés). ("Vándalos: foi un pobo xermánico que entrou en contacto co imperio romano durante as guerras marcomanas do emperador Marco Aurelio (166–80)..."). ISBN 9780191727467. Consultado o 14 de agosto de 2024.
16. Darvill, Timothy (2009). "The Concise Oxford Dictionary of Archaeology". oxfordreference.com (en inglés). ("Vándalos: [CP] Pobos xermánicos, quizais orixinarios da rexión do Báltico, que invadiron a Galia no ano 406 d.C. e ..."). Oxford University Press. ISBN 9780191727139. Consultado o 14 de agosto de 2024.
17. Plinio o Vello (30 de maio de 2013). "Pliny the Elder, The Natural History, Libro IV, capítulo 28". perseus.tufts.edu (en inglés). Archived from the original on 30 de maio de 2013. Consultado o 14 de agosto de 2024.
18. Pohl 2010, p.23
19. Musset (1975), pp. 6-7
20. Álvarez Jiménez, 2017, p. 19
21. Berndt 2010, p. 549.
22. Goffart 2006, p. 85
23. Tácito (1991). "The Geography of Claudius Ptolemy". penelope.uchicago.edu. Libro II, Capítulo 10: A gran Xermania. Consultado o 14 de agosto de 2024.
24. Álvarez Jiménez, 2017, p. 21
25. Álvarez Jiménez, 2017, p. 21
26. Waldman & Mason 2006, p. 498
27. Waldman & Mason 2006, pp. 821–825
28. Anderson 1997, p. 198
29. Wolfram 1997, p. 42
30. Pohl (2010), p.23
31. Goffart (2006), p. 298, nota 47
32. "asdingo". egu.xunta.gal. Consultado o 7 de agosto de 2024.
33. Merrills & Miles (2010), p. 27
34. Richardson, John S. (11 de agosto de 2004 [actualización]). "Spain". britannica.com (en inglés). Consultado o 12 de agosto de 2024.
35. Bury (1923), p. 203.
36. Vasconcellos 1913, p. 551
37. Waldman & Mason 2006, pp. 821–825
38. Jaques 2007c, p. 999
39. Merrills & Miles 2010, p. 50
40. Gibbon (1826), p. 371
41. Riera & Roselló (2003), p. 105
42. Bury 1923, p. 131
43. Collins 2000, páx. 126
44. Bury 1923, pp. 133–135

Véxase tamén

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Vándalos

Bibliografía

• Álvarez Jiménez, David (2017). El reino pirata de los vándalos (en castelán). Sevilla: EUS-Universidad de Sevilla. ISBN 978-84-472-1851-6.
• Anderson, J.G., ed. (1997). Tacitus: Germania (en inglés). Bloomsbury Academic. ISBN 9781853995033.
• Berndt, Guido M. (2010). "Hidden Tracks: On the Vandal's Paths to an African Kingdom". En Curta, Florin. Neglected Barbarians. Studies in the Early Middle Ages. Vol. 32 (en inglés). Turnhout (Bélxixa): Brepols. pp. 537–569. ISBN 978-2-503-53125-0. doi:10.1484/M.SEM-EB.3.5097.
• Bury, John Bagnell (1923). History of the Later Roman Empire, from the Death of Theodosius I to the Death of Justinian (A.D.395 to A.D. 565). Vol. II (en inglés). Londres: Macmillan and Co.
• Collins, Roger (2000). "Vandal Africa, 429–533". En Cameron, Averil; Ward-Perkins, Bryan; Whitby, Michael. The Cambridge Ancient History. Vol. XIV Late Antiquity: Empire and Successors, A.D. 425–600. (en inglés). Cambridge: Cambridge University Press.
• Cosme, Pierre (2007). "Les Vandals à l'assaut de Carthage". L'Histoire (en francés) (Les Éditions L’Histoire) (319): 70–75. ISSN 0182-2411. OCLC 795930714.
• Dolcetti Corazza, Vittoria (1986). Il mare dei Germani (en italiano). Roma: Accademia Nazionale dei Lincei. LCCN 89101935. OCLC 16077842. OL 2233529M.
• Gibbon, Edward (1826). The history of the decline and fall of the Roman empire (en castelán) III. Londres: Collins & Hanney.
• Goffart, Walter (2006). Barbarian Tides: The Migration Age and the Later Roman Empire (en inglés). Philadelphia: University of Pennsylvania Press. ISBN 9780812239393.
• Merrills, Andrew H. (2004). Vandals, Romans and Berbers: New Perspectives on Late Antique North Africa (en inglés). Londres: Ashgate Publishing,. ISBN 9780754641452.
• Merrills, Andrew; Miles, Richard (2010). The Vandals (en inglés). Chichester, West Sussex: Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-4051-6068-1.
• Montanelli, Indro; Gervaso, Roberto (2002). Historia de la Edad Media (en castelán). Barcelona: Random House Mondadori. ISBN 84-9759-121-6.
• Musset, Lucien (1975). The Germanic invasions : the making of Europe, AD 400-600 (en inglés). (tradución de Les invasions, Les vagues germaniques, de 1965). Londres: Elek Books Limited. ISBN 023617620X.
• Pohl, Walter (2010). Die Germanen (en alemán). Múnic: R. Oldenbourg Verlag. ISBN 9783486701623.
• Riera, Albert V; Rosselló, Miquel (2003). "Fin del mundo romano y el periodo visigodo (siglos IV-VIII)". En Gozalbes Fernández de Palencia, Manuel; Albiach Descals, Rosa; Bonet Rosado, Helena. Romanos y visigodos en las tierras valencianas (en castelán). Valencia: Diputación de Valencia. pp. 103–112. ISBN 84-7795-339-2.
• Thompson, E. A. (1982). Romans and Barbarians: The Decline of the Western Empire (en inglés). Madison, Wisconsin: University of Wisconsin Press. ISBN 9780299087043.
• Ulwencreutz, Lars (2013). Ulwencreutz's The Royal Families in Europe V (en inglés). Lulu.com. ISBN 9781304581358.
• Vasconcellos, José Leite (1913). Religiões da Lusitania na parte que principalmente se refere a Portugal (volume 3) (en portugués). Lisboa: Imprensa Nacional.
• Waldman, Carl; Mason, Catherine (2006). Encyclopedia of European Peoples (en inglés). Nova Yotk: Infobase Publishing. ISBN 9781438129181.
• Wolfram, Herwig (1997). The Roman Empire and Its Germanic Peoples (en inglés). Berkeley / Os Anxeles / Londres: University of California Press. ISBN 978-0520085114.

Outros artigos

• Asdingos
• Silingos