Río Congo

O río Congo (no pasado tamén coñecido como río Zaire)^[1] é o río máis grande da África central. Cos seus 4 380 km é o segundo río máis longo de África, só superado polo Nilo, de tormarmos o río Chambeshi como orixe entón a lonxitude aumenta ata os 4.700 km. O río e os seus afluentes percorren o segundo bosque tropical máis importante do mundo, logo do Amazonas. No río atópanse máis de 4 000 illas.

Río Congo

Tipo	río
Inicio
Continente	África
País da cunca	Zambia, Angola, Burundi, Camerún, República Centroafricana, República Democrática do Congo, Gabón, Malaui, República do Congo, Ruanda, Sudán, Sudán do Sur, Uganda e Tanzania
División administrativa	Kongo-Central, República Democrática do Congo
Localización	Boyoma Falls (en)
Final
División administrativa	mar a fóra
Localización	Océano Atlántico
11°46′16″S 26°30′46″L
Afluentes	39
Conca hidrográfica	Conca fluvial do Congo
Características
Altitude	32 m
Dimensións	4.700 () km
Superficie da cunca hidrográfica	401.450.000 km²
Medicións
Caudal	41.800 m³/s

O río dá nome a dous estados, a República Democrática do Congo e a República do Congo e ao antigo reino do Congo. Entre 1971 e 1997 o goberno do entón Zaire deulle o nome de río Zaire.

O Congo en Maluku, preto de Kinshasha

As fontes do Congo están nas zonas altas e montañas do Gran Val do Rift, así como nos lagos Tanganica e Mweru.

A foz do Congo visitouna por primeira vez o nevegante e explorador portugués Diogo Cão en 1482,^[2] remontando o seu curso até ás fervenzas de Ielala, preto da actual cidade de Matadi. A palabra Matadi significa "pedra" en lingua kikongo. A cidade está construída sobre empinados outeiros. Río arriba hai unha serie de covas, chamadas "rocha de Diogo Cão", nas que hai inscricións feitas polo explorador portugués en 1485 para marcar o límite da súa viaxe remontando o río.

No ano 1816 unha expedición británica chegou ata Isangila. Henry Morton Stanley foi o primeiro europeo en navegar o río en toda a súa extensión e en informar que o Lualaba non era a orixe do Nilo como el suxerira.

Case a totalidade do Congo é navegable (agás 250 km), e en unión dos camiños de ferro, boa parte do comercio de África central pasa ao longo del.

Denominación

Antes da colonización portuguesa da zona, os nativos denominaban ao río, Nzere ou Nzadi, que na lingua da etnia bakongo, significaba «o río que traga os demais ríos». O explorador portugués Diogo Cão, que foi o primeiro europeo que percorreu a súa desembocadura, chamouno río Zaire, por deformación do nome dado polos indíxenas. Esta denominación persistiu ata o século XVIII, en que comezou a ser nomeado como río Congo, pola etnia Congo ou bankongo, que dominaba case toda a cunca do río.^[3]

Entre 1971 e 1997, o goberno de Zaire, nome que tiña a República Democrática do Congo durante a ditadura de Mobutu Sese Seko, quixo cambiar a denominación do río Congo a río Zaire, pero ese cambio foi ignorado por moitos países, entre os cales cabe destacar a veciña República do Congo.

Historia natural

O comezo das cataratas Livingstone preto de Kinshasa

Mercado nas beiras do río en Kisangani

O curso actual do río Congo formouse hai entre 1,5 e 2 millóns de anos, durante o Plistoceno.^[4]

A formación do Congo puido levar á especiación alopátrica do bonobo e do chimpancé común a partir do seu devanceiro común máis recente.^[5] O bonobo é endémico dos bosques húmidos da rexión, do mesmo xeito que outras especies emblemáticas como o Allenopithecus nigroviridis, Cercopithecus dryas, Genetta piscivora, ocapi e Afropavo congensis.^[6][7]

En termos de vida acuática, a conca do río Congo ten unha moi alta riqueza de especies e nela obsérvanse uns dos máximos niveis coñecidos de concentración de especies endémicas.^[8] Ata agora, rexistráronse preto de 700 especies de peixes na conca do Congo, e grandes seccións permanecen virtualmente sen estudar.^[9] Debido a isto e ás grandes diferenzas ecolóxicas entre as rexións da conca, a miúdo divídese en varias ecorrexións ecolóxicas (no canto de tratala como unha única ecorrexión). Entre estas ecorrexións, só a dos rápidos do baixo Congo conta con máis de 300 especies de peixes, incluíndo aproximadamente 80 especies endémicas,^[10] mentres que a parte suroeste (Conca do Kasai) por si soa ten máis de 200 especies de peixes, dos cales ao redor dun cuarto son endémicas.^[11] As familias de peixes dominantes -polo menos nalgunhas partes do río- son Cyprinidae (carpa/ciprínidos, como Labeo simpsoni, Mormyridae (peixes elefantes), Alestidae (tetras africanos), Mochokidae (bagres squeaker) e Cichlidae (cíclidos).^[12] Entre os nativos no río está o enorme e altamente carnívoro, peixe tigre xigante. Dous dos cíclidos endémicos máis raros son os esbrancuxados (non pigmentados) e cegos Lamprologus lethops, que se cre que vive a unha profundidade de 160 m por baixo da superficie,^[10] e o Heterochromis multidens, que parece estar máis estreitamente relacionado cos cíclidos das Américas que con outros cíclidos de África.^[13] Tamén hai numerosas ras endémicas e caracois.^[12][14] Está prevista a construción de varias represas hidroeléctricas no río que poden conducir á extinción de moitos dos endemismos.^[10]

Exploración do río

Mapa do século xvii do estuario do río Congo

Neste mapa de África de 1853, a rexión inexplorada (Unexplored Region) restante corresponde esencialmente á conca do Congo

Toda a conca do Congo está poboada por pobos bantús, divididos en varios centos de grupos étnicos ou tribais (ver grupos étnicos da República Democrática do Congo (en inglés)). A expansión bantú estímase que chegaría ata o Congo Medio ao redor do 500 a. C., e ao Congo Alto ao comezo da era común. Restos da poboación aborixe desprazada pola migración bantú, pigmeos/abatwa do phylum ubangiano, permanecen nas zonas forestais remotas da conca do Congo.

O reino do Congo formouse ao redor do 1400 na beira esquerda do río Congo Baixo. O seu control territorial ao longo do río mantívose limitado ao que hoxe corresponde coa provincia Congo Baixo. A exploración europea do Congo comezou en 1482, cando o explorador portugués Diogo Cão descubriu o estuario do río (probablemente en agosto), que sinalou cun padrão ou alicerce de pedra (que aínda existe, pero só en fragmentos) erixido na punta Shark. Cão tamén navegou río arriba establecendo contacto co reino de Congo e chegando ás cataratas de Yellala, o límite navegable, onde erixiu outro padrão. Cão morreu no río perseguindo a un crocodilo. O curso do río permaneceu descoñecido durante todo o período moderno temperán.^[15]

Henry M Stanley cos oficiais da Columna Advance, no Cairo, 1890. De esquerda a dereita: Dr. Thomas Heazle Parke, Robert H. Nelson, Henry M. Stanley, William G. Stairs e Arthur J. M. Jephson.

A conca alta do Congo corre ao oeste desde o Rift Albertino aínda que a súa conexión co Congo permaneceu descoñecida ata 1877. O extremo nordés da conca do Congo alcanzouse pola expansión nilótica nalgún momento entre os séculos xv e xviii, polos antepasados dos falantes de Luo meridional do pobo Alur. Francisco de Lacerda seguindo o río Zambeze logrou chegar en 1796 á parte máis alta da conca do Congo (ao reino de Cazembe na parte superior da conca do río Luapula).

A exploración europea continuou co intento británico de James Kingston Tuckey que en 1816, tratou de remontar o río Congo desde a súa desembocadura, logrando avanzar 480 km río dentro pero non chegou a superar as cataratas Livingstone que frearon o seu avance.

O río Congo superior, coñecido como río Lualaba, alcanzarono por primeira vez os escravistas árabes no século xix. A localidade de Nyangwe foi fundada como posto de avanzada dos traficantes de escravos cara a 1860.

No século xix ninguén podía imaxinar que o Lualaba, que avanza implacablemente en dirección norte e o Congo que corría cara á parte suroccidental ata desembocar no Atlántico, despois de atravesar a metade do continente, fosen o mesmo río. Pensábase que o primeiro podía formar parte da corrente principal do Nilo, esta tese era defendida entre outros polo explorador David Livingstone, que percorreu o Lualaba na súa expedición de 1866, mentres que o segundo foi confundido coa desembocadura do río Níxer polo explorador e naturalista Mungo Park que entre finais do século xviii e principios do xix, percorreu o río Níxer.

Livingstone foi o primeiro europeo en chegar a Nyangwe en 1871. Livingstone propuxo demostrar que o Lualaba conectaba co Nilo, pero o 15 de xullo, foi testemuña do masacre duns 400 africanos por escravistas árabes en Nyangwe, unha experiencia que o deixou demasiado arrepiado e disuadiuno de continuar a súa misión de atopar as fontes do Nilo, polo que volveu de novo ao lago Tanganica.^[16][17]

O curso medio do Congo permaneceu sen explorar, tanto desde o leste como polo oeste, ata a expedición de 1876-1877 de Henry Morton Stanley. No momento era unha das últimas preguntas abertas da exploración de África (ou de feito do mundo), a cuestión de se o río Lualaba alimentaba o Nilo (teoría de Livingstone), o Congo^[18] ou mesmo o Níxer. Financiada en 1874, a primeira exploración trans-africana de Stanley comezou en Zanzíbar e chegou ao Lualaba o 17 de outubro de 1876. Por terra chegou a Nyangwe, o centro dunha zona sen lei na que había tribos caníbales e na que Tippu Tip desenvolvía o seu comercio de escravos. Stanley logrou contratar a unha forza de Tippu Tip, para protexelo nos seguintes 150 km ou polo menos, durante 90 días. A partida deixou Nyangwe por terra a través da densa selva Matimba. O 19 de novembro chegaron ao Lualaba de novo. Dado que ir polo bosque era demasiado pesado, Tippu Tip deu a volta coa súa partida o 28 de decembro, deixando a Stanley pola súa conta, con 143 persoas, entre elas 8 nenos e 16 mulleres. Tiñan 23 canoas. O seu primeiro encontro cunha tribo local foi cos caníbales wenya. En total Stanley informaría de 32 encontros hostís no río, algúns violentos, a pesar de que tentou sempre negociar unha travesía pacífica polas súas terras. Pero as tribos eran desconfiadas e cautelosas xa que a súa única experiencia con estranxeiros era cos traficantes de escravos, e non podían entender o motivo da exploración.

O 6 de xaneiro de 1877, despois de 640 quilómetros, chegaron ás cataratas Boyoma (chamadas cataratas Stanley durante algún tempo despois), que consta de sete cataratas nun tramo de 100 quilómetros que tiveron que pasar por terra. Levoulles ata o 7 de febreiro chegar ao final das cataratas. Aquí Stanley decatouse de que o río se chamaba Ikuta Yacongo,^[19] o que demostraba que chegaran ao Congo, e que o Lualaba non alimentaba o Nilo.

A partir deste punto, non encontaron máis tribos caníbales, pero si tribos con armas de fogo, ao parecer resultado da influencia portuguesa. Unhas catro semanas e 1900 quilómetros máis tarde chegaron a Stanley Pool (agora Pool Malebo), o lugar no que se atopan as actuais cidades día Kinshasa e Brazzaville. Augas abaixo chegaron ás cataratas Livingstone (mal chamadas Livingstone que nunca estivo no Congo), unha serie de 32 caídas e rápidos cunha caída de 270 metros en máis de 350 quilómetros. O 15 de marzo comezaron o descenso das cataratas, o que lles levou cinco meses e custoulles numerosas vidas. Desde as cataratas Isangile, cinco caídas desde o pé, vararon as canoas e o Lady Alice e deixaron o río, co obxectivo posto en alcanzar o posto de avanzada portugués de Boma a través de terra. O 3 de agosto chegaron á aldea Nsada. A partir de aí Stanley enviou catro homes de avanzada con cartas a Boma, pedindo comida para a súa xente que estaba a morrer de fame. O 7 de agosto chegaron auxilios, sendo enviados por representantes da firma comercial de Liverpool Hatton & Cookson. O 9 de agosto chegaron a Boma, 1001 días desde que saíran de Zanzíbar o 12 de novembro de 1874. A partida consistía entón en 108 persoas, entre elas tres nenos nados durante a viaxe. O máis probable (as propias publicacións de Stanley dan cifras inconsistentes) é que perdesen 132 persoas por enfermidade, fame, afogamento, morte e deserción.^[20]

Kinshasa foi fundada como un posto comercial por Henry Morton Stanley en 1881 e nomeada Leopoldville en honra a Leopoldo II de Bélxica. A conca do Congo foi reclamada por Bélxica como Estado Libre do Congo en 1885.

Durante a época colonial grandes vapores de rodas foron transportados peza a peza aos ombreiros de carrexadores desde a costa ata a parte navegable do Congo para salvar as temibles cataratas de Livingstone.

Xeografía

Artigo principal: Conca do Congo.

O río Congo ten a súa orixe nas montañas do val do Gran Rift, na África oriental, como os lagos Tanganica e Moero, que alimentan o río Lualaba, que se converte no Congo por baixo das cataratas Boyoma. O río Chambeshi, en Zambia, é xeralmente considerado como a fonte do Congo, segundo o criterio frecuente da fonte máis afastada da desembocadura, como é o caso do Nilo.

O Congo discorre, en xeral, en dirección oeste a partir de Kisangani, xusto debaixo das cataratas, e despois aos poucos vólvese ao sur-oeste, pasando por Mbandaka, uníndose co río Ubangi, e precipitándose no lago Malebo (Pool Malebo, antes Stanley Pool). As cidades de Kinshasa (anteriormente Leopoldville) e Brazzaville están situadas nos lados opostos do río, no lago Malebo. A partir de alí, o Congo contráese e descende a través dunha serie de cataratas creadas por profundos canóns e coñecidas colectivamente como cataratas Livingstone. A continuación, corre en dirección a Matadi e Boma, e logo desemboca no océano Atlántico no pequeno pobo de Muanda.

O río Congo na súa maior parte ten unha profundidade de entre 15 e 30 m, aínda que nun tramo do curso baixo chega a alcanzar unha profundidade de 230 m.

Tradicionalmente, o Congo dividiuse nos seguintes tramos:

• Cabeceira: o río Lualaba — da fonte a Kisangani, onde terminan as cataratas Boyota: considerado como o curso superior, con 1800 km. O río é a miúdo estreito, tortuoso e cortado por fervenzas ou rápidos por mor das montañas e mesetas que atravesa, e discorre sempre en dirección norte.
• Curso medio: comprende o Alto Congo e o Medio Congo. Neste percorrido de 1700 km aproximadamente, o río xira cara ao oeste formando unha gran curva e atravesa a inmensa chaira central do país. O seu percorrido é pausado e está sementado de illas e bancos de area. A súa anchura chega ata os 25 a 30 km, en Makanza, formando unha rede, xunto aos seus afluentes, duns 13.000 km de vías navegables.

• Alto Congo, que vai desde Kisangani ata Mbandaka.

• Medio Congo, desde Mbandaka a Brazzaville/Kinsasa.

• Curso inferior ou Baixo Congo, desde Brazzaville/Kinsasa ata a desembocadura. Divídese en dúas partes:

• De Kinsasa a Matadi (350 km), o río atravesa os montes de Bangu, tamén denominadas montañas de Cristal, e ten 32 fervenzas que fan a navegación imposible.
• De Matadi ao océano (137 km), o río acougado permite remontar os barcos desde o mar. Entre Boma e Banana, illas baixas e pantanosas dividen o río en múltiples brazos.

Principais illas

• Esumba
• Sumba
• M'Bamou

Afluentes

O río Congo e os seus afluentes (e secundarios de máis de 200 km)

Tramo	Ramal		Nome do afluente					Desembocadura	Lonxitude (km)	Conca (km²)	Caudal (m³/s)	País polo que flue
Río Lualaba (da fonte a Kisangani)	E	-	Río Lubudi					Lualaba				República Democrática do Congo
	-	D	Río Lufira[21]					Lualaba	630			República Democrática do Congo
	E	-	Río Lovoi					Lualaba				República Democrática do Congo
	-	D	Río Kalumengonko					Lualaba				República Democrática do Congo
	-	D	Sistema Luvua—Luapula—Chambeshi[22]					Lualaba	1.400	296.600	280	República Democrática do Congo
	-	D	-	Luvua				Lualaba	350	296.600	280	República Democrática do Congo
	-	-	-		Lago Mweru			Luvua	90			Zambia República Democrática do Congo
	-	-	-			Río Luapula		Lago Mweru	560			Zambia República Democrática do Congo
	-	-	-				Río Chambeshi	Luapula	480			Zambia República Democrática do Congo
	E	-	Río Luvidjo					Lualaba				República Democrática do Congo
	-	D	Sistema Lukuga-lago Tanganica-Ruzizi-lago Kivu[23]					Lualaba	910			República Democrática do Congo
	-	D	-	Sistema Lukuga-Niembe[24]				Lualaba	560	270.900	271	República Democrática do Congo
	-	D	-	Río Lukuga				Lualaba	350	270.900	271	República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Luizi			Lukuga				República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Niembe			Lukuga				República Democrática do Congo
	-	-	-		Lago Tanganica			Lukuga	350[24]	231.000		República Democrática do Congo
	-	-	-			Río Ruzizi		Lago Tanganica	117			República Democrática do Congo Burundi Ruanda
	-	-	-				Lago Kivu	Ruzizi	89			República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Malagarasi			Lago Tanganica	475	130.000		Burundi Tanzania
	-	D	Río Luama					Lualaba				República Democrática do Congo
	-	D	Río Elila					Lualaba	400			República Democrática do Congo
	E	-	Río Kasuku					Lualaba				República Democrática do Congo
	-	D	Río Ulindi					Lualaba	450			República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Lugulu				Ulindi	560			República Democrática do Congo
	-	D	Río Lowa					Lualaba	390			República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Lubutu				Lowa				República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Oku				Lowa				República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Oso				Lowa				República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Luka				Lowa				República Democrática do Congo
	-	D	Río Maiko					Lualaba				República Democrática do Congo
	-	D	Río Lindi					Lualaba	515			República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Tshopo				Lindi				República Democrática do Congo
Alto Congo (Kisangani a Mbandaka)	E	-	Río Lomami					Alto Congo	1.500	95.830	837	República Democrática do Congo
	-	D	Río Aruwimi (incluído o Ituri)[25]					Alto Congo	1.287			República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Lulu				Aruwimi				República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Nepoko				Aruwimi				República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Ituri				Aruwimi	1.030			República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Epulu			Ituri				República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Ibina			Ituri				República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Shari			Río Ituri				República Democrática do Congo
	-	D	Río Itimbiri (coa súa fonte, o río Rubi)[26]					Alto Congo	535			República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Tele				Itimbiri				República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Likati				Itimbiri				República Democrática do Congo
	-	D	Río Mongala (co Ebola)					Alto Congo	510
	-	-	-	Río Dua				Mongala	225			República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Ebola				Mongala	225			República Democrática do Congo
	E	-	Río Lulonga (coa súa fonte, o río Maringa)					Alto Congo	705			República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Lopori				Lulonga	470			República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Maringa				Lulonga	515			República Democrática do Congo
	E	-	Río Ikelemba					Alto Congo
Medio Congo (de Mbandaka a Brazzaville/Kinshasa)	E	-	Río Ruki-Tschuapa					Medio Congo	1.025			República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Tshuapa				Ruki	925			República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Salonga			Tshuapa				República Democrática do Congo
	-	-	-			Río Yenge		Salonga				República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Lomela			Tshuapa	560			República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Momboyo-Luilaka				Ruki	535			República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Lokolo			Momboyo				República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Luile			Momboyo				República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Luilaka			Momboyo				República Democrática do Congo
	-	D	Sistema Ubangi—Uele[27][28]					Medio Congo	2.272	754.830	5.936	República Democrática do Congo República Centroafricana República do Congo
	-	D	-	Río Ubangi [28]				Medio Congo	1.120	754.830	5.936	República Democrática do Congo República Centroafricana República do Congo
	-	-	-		Río Giri			Ubangi
	-	-	-		Río Lua			Ubangi				República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Lobaye			Ubangi	520	36.970	321	República do Congo República Centroafricana
	-	-	-			Río Mbaéré		Lobaye				República do Congo República Centroafricana
	-	-	-		Río Ouaka			Ubangi	550			República Centroafricana
	-	-	-		Río Kotto			Ubangi	660	78.400	447	República Centroafricana
	-	-	-		Río Mbomou[28]			Ubangi	966	156.950	1.130	República Democrática do Congo República Centroafricana
	-	-	-			Río Mbari		Mbomou				República Centroafricana
	-	-	-			Río Chinko		Mbomou	420	52.308	397	República Centroafricana
	-	-	-			Río Ouara		Mbomou				República Centroafricana
	-	-	-		Río Uele[27][28]			Ubangi	1.150	135.400	1.530	República Democrática do Congo
	-	-	-			Río Uere		Uele				República Democrática do Congo
	-	-	-			Río Bomokandi		Uele				República Democrática do Congo
	-	-	-			Río Kibali		Uele				República Democrática do Congo
	-	D	Sistema Sangha-Kadeï[29]					Medio Congo	790	213.400	2.471	Camerún República Centroafricana República do Congo
	-	D	-	Río Sangha[29]				Medio Congo	790	213.400	2.471	Camerún República Centroafricana República do Congo
	-	-	-		Río Ngoko			Sangha
	-	-	-			Río Moumba		Ngoko
	-	-	-			Río Dja		Ngoko	720	80.000	800	Camerún República do Congo
	-	-	-		Río Kadeï[29]			Sangha	510
	-	-	-			Río Mambéré		Kadeï
	-	D	Río Likouala					Medio Congo
	-	-	-	Río Kouyou				Likouala
	-	-	-	Río Lengoué				Likouala
	-	-	-	Río Mambili				Likouala
	-	D	Río Alima					Medio Congo
	-	-	-	Río Mpama				Alima
	E	-	Río Lokoro					Medio Congo
	-	-	Río Nkéni					Medio Congo
	-	-	Río Léfini					Medio Congo
	E	-	Río Kasai					Medio Congo				República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Fimi-Lukenie[30]				Río Kasai				República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Kwango				Kasai	1.100			República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Wamba			Kwango				Angola República Democrática do Congo
	-	-	-			Río Bakali		Wamba				República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Culio			Kwango				Angola República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Kwilu			Kasai				República Democrática do Congo
	-	-	-			Río Inzia		Kwilu				República Democrática do Congo
	-	-	-				Río Luie	Inzia				República Democrática do Congo
	-	-	-			Río Kwenge		Kwilu				Angola República Democrática do Congo
	-	-	-			Río Lutshima		Kwilu				República Democrática do Congo
	-	-	-			Río Lubalo		Kwilu				Angola República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Loange				Kasai	1.150			Angola República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Luele			Loange				Angola República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Sankuru				Kasai	1.150			República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Lubefu			Sankuru				República Democrática do Congo
	-	-	-		Río Lubilandji			Sankuru				República Democrática do Congo
	-	-	-			Río Luilu		Lubilandji				República Democrática do Congo
	-	-	-			Río Lubi		Lubilandji				República Democrática do Congo
	-	-	-			Río Luembe		Lubilandji				República Democrática do Congo
	-	-	-			Río Mbuji-Mayi		Lubilandji				República Democrática do Congo
	-	-	-			Río Lubishi		Lubilandji				República Democrática do Congo
	-	-	-	Río Lulua (o Luluwa)				Kasai	900
-	-	-	Río Lovua				Kasai				Angola República Democrática do Congo
-	-	-	Río Chicapa (o Tshikapa)				Kasai	870			Angola República Democrática do Congo
-	-	-	Río Luachimo				Kasai				Angola República Democrática do Congo
-	-	-	Río Lubembe				Kasai				Angola República Democrática do Congo
-	-	-		Río Chiumbe			Lubembe				Angola República Democrática do Congo
-	-	-	Río Lueta				Kasai
E	-	Río Nsele					Medio Congo
Baixo Congo (de Brazzaville/Kinshasa á desembocadura)	E	-	Río Inkisi					Baixo Congo	400			República Democrática do Congo
	E	-	Río Mpozo					Baixo Congo
	-	-	Río Bundi					Baixo Congo

Notas

1. FAO. "The inland waters of Africa the Congo/Zaire System". Consultado o 19 de decembro de 2010.
2. Markham, Sir Clements Robert, ed. (1875): Discovery of the Course of the Congo. The Geographical magazine, Volume 2. London: Trübner & Co.
3. Forbath, Peter. El río Congo. Fondo de Cultura Económica. ISBN 84-7506-508-2.
4. Leonard C. Beadle (1981). The inland waters of tropical Africa: an introduction to tropical limnology. Longman. p. 475. ISBN 978-0-582-46341-7. Consultado o 2 de abril de 2011. "It is hypothesized that in the late Pliocene or early Pleistocene, a coastal Lower Guinean river captured Malebo Pool, connecting the previously interior Congo Basin to the ocean." Thieme et al., Freshwater Ecoregions of Africa and Madagascar: A Conservation Assessment Ecoregions Assessments, Island Press, 2005, p. 297.
5. Caswell JL, Mallick S, Richter DJ; et al. (2008). "Analysis of chimpanzee history based on genome sequence alignments". PLoS Genet. 4 (4): e1000057. PMC 2278377. PMID 18421364. doi:10.1371/journal.pgen.1000057.
6. Kingdon, Jonathan (1997). The Kingdon Guide to African Mammals. London: Academic Press Limited. ISBN 0-1240-8355-2.
7. BirdLife International (2008). "Afropavo congensis". Lista Vermella de especies ameazadas. Versión 2010 (en inglés). Unión Internacional para a Conservación da Natureza. Consultado o 2 de maio de 2011.
8. Dickman, Kyle (3 de noviembre de 2009). "Evolution in the Deepest River in the World". Science & Nature. Smithsonian Magazine. Arquivado dende o orixinal o 09 de novembro de 2011. Consultado o 04 de marzo de 2017.
9. Freshwater Ecoregions of the World (2008). Sudanic Congo – Oubangi. Arquivado 05 de outubro de 2011 en Wayback Machine. Accessed 2 May 2011.
10. Norlander, Britt (20 de abril de 2009). "Rough waters: one of the world's most turbulent rivers is home to a wide array of fish species. Now, large dams are threatening their future". Science World. Arquivado dende o orixinal o 08 de xullo de 2012. Consultado o 04 de marzo de 2017.
11. Freshwater Ecoregions of the World (2008). Kasai. Arquivado 05 de outubro de 2011 en Wayback Machine. Accessed 2 May 2011.
12. Freshwater Ecoregions of the World (2008). Upper Lualaba. Arquivado 05 de outubro de 2011 en Wayback Machine. Accessed 2 May 2011.
13. Kullander, S.O. (1998). A phylogeny and classification of the South American Cichlidae (Teleostei: Perciformes). pp. 461–498 in Malabarba, L., et al. (eds.), Phylogeny and Classification of Neotropical Fishes, Porto Alegre.
14. Freshwater Ecoregions of the World (2008). Lower Congo Rapids. Arquivado 05 de outubro de 2011 en Wayback Machine. Accessed 2 May 2011.
15. The Dieppe maps of the mid 16th century show the Congo only as a minor river, while having the Nile run throughout the continent, rising in Southern Africa. The same interpretation is in essence still found in Jan Blaeu's Atlas Maior of 1660. Jacques Bellin's map of the Congo in Histoire Generale Des Voyages by Antoine François Prévost (1754) shows awareness of the river reaching further inland, to the inclusion of the provinces of Sundi and Pango, but has no detailed knowledge of its course.
16. Livingstone, David (2012). Livingstone's 1871 Field Diary. A Multispectral Critical Edition. UCLA Digital Library: Los Angeles, CA. Disponible en: <http://livingstone.library.ucla.edu/1871diary/ Arquivado 05 de setembro de 2014 en Wayback Machine.>
17. Véxase tamén Jeal, Tim (1973). Livingstone. New Haven, CT: Yale University Press. Pax. 331-335.
18. Jeal, 2007 p. 188-219.
19. Jeal, 2007 p. 199; febreiro 7, 1877
20. Jeal, 2007 p. 217. Stanley, Henry M. (1988). Through the Dark Continent. Dover Publications. pp. 432 pages. ISBN 0-486-25667-7.
21. A lonxitude segundo a Encyclopedia Britannica é de 500 km. No The Inland Waters of Africa, op. cit., 630 km.
22. Este sistema está formado polo río Luvua (350 km), o lago Mweru, o río Luapula (480 km), o lago Bangweulu e o río Chambeshi (480 km).
23. O río Lukuga é o emisario de lago Tanganica e ten unha lonxitude de 350 km. A fonte máis lonxana do Tanganica é o lago Kivu (89 km de longo), que drena a través do río Ruzizi (117 km). O tramo a través do lago Tanganica que une as bocas de ambolos ríos é de uns 350 km.
24. O río Lukuga, é o emisario do lago Tanganica e ten 350 km, ainda que considerando unha das súas fontes, o río Niembe, o sistema Lukuga-Niembre chega ata os 560 km.
25. O Aruuwimi ten unha lonxitude de só 380 km, pero coa súa fonte, o río Ituri, de 750 km, chega aos 1030 km. The Inland Waters of Africa, de Robin L. Welcomme. Publicación da FAO, CIFA Tech. Pap., de 1972, 117 p. Dispoñible en liña en: FAO. Consultado o 2 de xullo de 2010.
26. O Itimbiri ten unha lonxitude de 220 km, pero ca súa fonte, o río Ribi, de 315 km, alcanza os 535 km. The Inland Waters of Africa, op.cit..
27. O río Ubangi ten unha lonxitude de só 1.120 km, pero coa súa fonte, o río Uele, de 1.152 km, alcanza os 2.272 km.
28. J. Callede, Y. Boulvert, J-P. Thiebaux: Le bassin de l'Oubangui Arquivado 27 de abril de 2013 en Wayback Machine.
29. O Sangha (790 km), cunha das súas fontes, o río Kadéi, alcanza os 1.300 km.
30. The Inland Waters of Africa, op.cit..

Véxase tamén

Commons ten máis contidos multimedia sobre:  Río Congo

Ligazóns externas