A revolución social española de 1936, comunmente coñecida como revolución española,[1] foi un proceso revolucionario que se deu tralo intento de Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936 que desembocou na Guerra civil española. A súa principal base ideolóxica foi o anarcosindicalismo e o comunismo libertario da CNT-FAI, cun compoñente marxista revolucionario, caracterizado polo POUM e a á caballerista do PSOE e UXT. Caracterizouse, entre outras cousas, polo seu anticlericalismo no relixioso, o seu cantonalismo e horizontalismo no administrativo, o seu racionalismo na educación e o colectivismo autoxestionario no económico.
Entre o 16 e o 17 de xullo de 1936 iniciouse o golpe de Estado militar. O 18 de xullo, mentres os militares golpistas proseguen a súa sublevación, prodúcese a ausencia de poder por parte do colapsado Estado republicano (sucédense catro gobernos nun só día) que dá lugar a que as estruturas do Estado se disolvan ou paralicen alá onde os golpistas non se fan co poder. Para entón, a CNT conta con aproximadamente 1.577.000 militantes e a UXT con 1.447.000 militantes. O 19 de xullo a sublevación chega a Cataluña, onde os obreiros toman as armas e asaltan os cuarteis, erguendo barricada e freando os insurrectos.
Primeira fase da revolución (xullo-setembro 1936): O verán da anarquía
Os sindicatos CNT e UXT convocan unha folga xeral do 19 ó 23 de xullo como resposta tanto á sublevación militar como á aparente apatía do Estado fronte á mesma. Malia que xa existían antecedentes puntuais en días anteriores de distribución de armas entre sectores civís, é durante a folga xeral cando grupos de sindicalistas vinculados ós sindicatos convocantes e a grupos menores, asaltan moitos dos depósitos de armas das forzas da orde, independentemente de que estean sublevados contra o Goberno ou non. Xa nestas primeiras semanas se establecen dous matices entre os sectores revolucionarios anarcosindicalistas: o grupo radical, vinculado fundamentalmente á FAI e, a través dela, á CNT, aínda que tamén participen outras organizacións menores, que entende o fenómeno do que participa como unha revolución á usanza tradicional; e o grupo posibilista, formado tamén por membros doutro sector da CNT (e outros grupos revolucionarios máis moderados), que expresa a conveniencia de participar nunha fronte máis ampla, a posteriormente chamada Fronte Popular Antifascista (FPA), resultado de sumar os sindicatos á coalición electoral da Fronte Popular.
Paralelamente, xorde a formación de estruturas administrativas á marxe do Estado, a maioría delas de carácter local ou comarcal, superando en casos puntuais estes límites; algunhas das máis importantes serán:
- Comité Central de Milicias Antifascistas de Cataluña
- Comité Executivo Popular de Valencia
- Comité de Saúde Pública de Málaga
- Comité de guerra de Xixón
- Consello da Cerdaña
- Comité Antifascista de Ibiza
En todas estas estruturas queda reflectida a distinción anteriormente citada entre as dúas sensibilidades revolucionarias. En mans dos radicais quedan os comités de guerra e de Defensa, de progresivamente menor importancia. En mans dos posibilistas, o resto.
En poucos días articúlanse as frontes da guerra civil, dos que un dos principais no contexto da revolución é a de Aragón. O 24 de xullo de 1936 parte a primeira milicia voluntaria de Barcelona en dirección a Aragón. É a Columna Durruti, que contaba cuns 3.000 milicianos, maioritariamente traballadores coordinados por Buenaventura Durruti, que van implantando o comunismo libertario polos concellos polos que van pasando. Ademais fórmanse outras destas estruturas militares como a Columna de Hierro ou a Columna Rojo y Negro que parten tamén cara Aragón. Todo este movemento deu lugar a unha extraordinaria concentración de anarquistas na parte non tomada polos militares alzados. A chegada, por unha parte, dos millares de milicianos anarquistas de Cataluña e Valencia, e a existencia, por outra, dunha gran base popular rural aragonesa de filiación anarcosindicalista, permitirán o desenvolvemento progresivo da maior experiencia colectivista da revolución.
Durante esta primeira fase a maior parte da economía española foi posta baixo o control dos traballadores organizados polos sindicatos; principalmente en áreas anarquistas como Cataluña este fenómeno chegou ó 75% do total da industria, pero nas áreas de influencia socialista a taxa foi bastante menor. As fábricas foron organizadas por comités de traballadores, as áreas agrícolas chegaron a colectivizarse e funcionar como comunas libertarias. Incluso lugares como hoteis, salóns de peiteado, ou restaurantes foron colectivizados e manexados polos seus propios traballadores.
...desenvolvéronse novas estruturas que configuran as bases económicas e sociais dese contrapoder que se viu xurdir nos debates municipais e que lle outorgan a esta fase da guerra civil o carácter de Revolución Social, cando menos até os feitos de maio de 1937 en Barcelona...[2]
George Orwell describe unha escena de Aragón durante este período, no que participou como parte da División Lenin do POUM, no seu libro Homage to Catalonia:
Eu estaba integrando, máis ou menos por azar, a única comunidade de Europa occidental onde a conciencia revolucionaria e o rexeitamento do capitalismo eran máis normais que o seu contrario. En Aragón estábase entre ducias de miles de persoas de orixe proletaria na súa maioría, todas elas vivían e se trataban en termos de igualdade. En teoría, era unha igualdade perfecta, e na práctica non estaba moi lonxe de selo. Nalgúns aspectos, experimentábase un pregusto de socialismo, polo que entendo que a actitude mental prevalecente fose de índole socialista. Moitas das motivacións correntes na vida civilizada —ostentación, afán de lucro, temor ós patróns etcétera— simplemente deixaran de existir. A división de clases desapareceu ata un punto que resulta case inconcibible na atmosfera mercantil de Inglaterra; alí só estábamos os campesiños e nós, e ninguén era amo de ninguén.George Orwell
As comunas foron usadas de acordo ó principio básico de «De cada un de acordo á súa habilidade, a cada un de acordo á súa necesidade». Nalgúns lugares, os cartos foron totalmente eliminados, para ser substituído por vales. Baixo este sistema, o custo dos bens era con frecuencia un pouco máis dun cuarto do custo anterior. As áreas rurais incautadas e colectivizadas durante esta fase da revolución oscilan: máis do 70% en Cataluña, preto do 70% no Aragón reconquistado, o 91% de Estremadura que quedaba na República, o 58% en Castela-A Mancha, o 53% en Andalucía non sometida ós militares insurrectos, o 25% para Madrid, o 24% para Murcia[3] e o 13% na actual Comunidade Valenciana. No tocante á colectivización destas terras expropiadas, o total supón un 54% da superficie expropiada da España republicana, segundo datos do IRA.[4] Porén, dado que o Ministerio de Agricultura, e por extensión o IRA, estaban baixo control do Partido Comunista, hostil á colectivización, os datos poderían ser maiores. As provincias onde adquiriron maior importancia as colectividades rurais, foron as de Cidade Real, onde estaban colectivizadas en 1938, 1.002.615 has, o 98,9% da superficie cultivada en 1935- e Xaén -con 685.000 has e o 76,3%, quedando a moita distancia o resto das provincias republicanas.[5] Moitas colectividades aguantarían até o final da guerra.
No Aragón no que se proclama o comunismo libertario ó paso das columnas de milicias libertarias, fórmanse aproximadamente 450 colectividades rurais, a práctica totalidade delas en mans da CNT, cun número que roldará as 20 a cargo da UXT.
Na área valenciana constituíronse 353 colectividades, 264 dirixidas pola CNT, 69 pola UXT e 20 de xeito mixto CNT-UXT. Un dos seus principais logros foi o Consello Levantino Unificado de Exportación de Agres (coñecido polas súas iniciais, CLUEA) e a total socialización das industrias e servizos da cidade de Alcoi.[6]
Malia as críticas que clamaban pola máxima eficiencia, as comunas anarquistas producían máis que antes de ser colectivizadas.[7] As zonas liberadas recentemente traballaron sobre os principios libertarios: as decisións eran tomadas a través de concilios de cidadáns comúns sen ningún tipo de burocracia (cabe mencionar que o liderado da CNT-FAI neste período non foi tan radical como os membros responsables destes drásticos cambios).
Sumado á revolución económica, existiu un espírito de revolución cultural. Algunhas tradicións eran vistas como tipos de opresión. Por exemplo, ás mulleres permitíaselles abortar. A idea do amor libre fixouse e houbo un auxe do naturismo. Dalgún xeito, a liberación foi similar á dos movementos da «Nova Esquerda» da década de 1960.
Malia esta situación de descomposición de facto do poder estatal, para o 2 de agosto o goberno toma unha das primeiras medidas co obxecto de recuperar o control fronte á revolución: a creación dos Batallóns de Voluntarios, xermolo do Exército Popular da República. Tamén promulgará algúns decretos, máis simbólicos que reais, desbordado polo fenómeno revolucionario:
- Decreto do Goberno da República do 18 de xullo declarando cesantes ós militares que participen no golpe.
- Decreto do 25 de xullo declarando cesantes ós empregados do Goberno que simpaticen cos golpistas.
- Decreto do 25 de xullo de intervención da industria.
- Decreto do 3 de agosto de incautación dos ferrocarrís.
- Decreto do 3 de agosto de intervención nos prezos de venda de alimentación e roupa.
- Decreto do 8 de agosto de incautación de propiedades rústicas.
- Decreto do 13 de agosto de clausura de institucións relixiosas.
- Decreto da Generalitat Catalana do 19 de agosto de socialización e sindicalización da economía.
- Decreto do Goberno da República do 23 de agosto de creación dos Tribunais Populares.
Xorden tamén xa as primeiras tensións entre a estratexia da CNT e a política do Partido Comunista e a súa extensión en Cataluña, o PSUC, e o 6 de agosto saen os membros do PSUC do goberno autonómico catalán polas presións anarcosindicalistas.
Segunda fase da Revolución (setembro-novembro 1936): Primeiro Goberno da Vitoria
Tanto nesta etapa como na anterior as estruturas do Estado se limitan a lexislar sobre unha política de feitos consumados pola Revolución, aínda que debido ó crecemento da escalada bélica contra os militares sublevados, os sindicatos empezan a ceder circunstancialmente o control das columnas ó Estado para a Defensa de Madrid de outubro-novembro, que foi dirixida por un organismo semiindependente, no que estaban representados tódolos partidos da Fronte Popular ademais dos anarquistas, a Xunta de Defensa de Madrid, logo chamada Xunta Delegada de Defensa de Madrid. O inicio de todo este maior acordo e acercamento entre os partidos da Fronte Popular e os sindicatos plásmase na formación do primeiro Goberno da Vitoria (4 de setembro) de Largo Caballero.
Entre as medidas destinadas a absorber ou intentar lexislar a actividade dos revolucionarios destacan:
- Decreto do Goberno da República de incautación de propiedades rústicas de condenados polos Tribunais Populares do 17 de setembro.
- Decreto do 10 de outubro de creación dos Xurados de Urxencia do Goberno.
- Decreto da Generalitat Catalana do 22 de outubro de colectivizacións e control obreiro.
Malia este aparente consentimento ós revolucionarios, non intervén activamente no desenvolvemento da revolución, e o seu principal obxectivo será potenciar e fortalecer o Exército como pedra base do Estado, a través de distintas medidas, entre as que salientan, alén dos intentos reiterados de disolución dos Comités de Defensa e Comités de Guerra, as máis radicais:
- Constitución da Milicia de Vixilancia de Retagarda (16 de setembro) coas que o goberno controla ás milicias de retagarda, ata ese momento independentes.
- Decreto de transvasamento voluntario de xefes e oficiais das milicias populares ó Exército (28 de setembro).
- Decreto de aplicación do Código de Xustiza militar ás milicias populares (29 de setembro).
Cando a guerra se empeza a prolongar, o espírito dos primeiros días de revolución afrouxa e comeza a fricción entre os moi diversos integrantes da Fronte Popular Antifascista, en parte debida ás políticas do Partido Comunista, establecidas desde o ministerio de exterior da Unión Soviética estalinista,[8][9] a maior fonte de axuda estranxeira para unha República que neses momentos comezaba a relevantarse e que necesitaba imperiosamente da mesma.
A política comunista proclamaba que a guerra civil en proceso non era o momento adecuado para a revolución e que ata que non se gañase a guerra, a derrota das forzas de Franco debía ser o principal obxectivo, e non a abolición do capitalismo, o que se pospuña á fin da guerra. Os anarquistas e trotskistas estiveron fortemente en desacordo con isto, ó entender a maioría deles a guerra e a revolución como unha prolongación a unha da outra. Ás milicias dos partidos e grupos que se situaran en contra da posición soviética pronto se lles obstaculizou desde o Estado a axuda e recursos, vendo así estes reducida a súa capacidade de actuación, a causa do cal na maioría das áreas republicanas comezaron lentamente a reverterse os recentes cambios realizados.
Durante este período algunhas estruturas revolucionarias aproban novos programas de acción que subordinan ó Goberno, o que dá lugar á disolución ou inicio de absorción, apropiación e intervención das estruturas revolucionarias por parte do goberno estatal republicano.
Unha excepción constituíuna a consolidación do proceso colectivista en Aragón, onde chegaron miles de milicianos libertarios de Valencia e Cataluña, onde xa antes do inicio da guerra civil existía a máis importante base obreira anarcosindicalista afiliada á CNT de toda España. A asemblea convocada en Bujalaroz nas semanas finais de setembro de 1936 polo Comité Rexional da CNT de Aragón, con delegacións das vilas e as columnas confederais, seguindo as directivas propostas o 15 de setembro de 1936 en Madrid polo Pleno Nacional de Rexionais da CNT, de propor a tódolos sectores políticos e sindicais a formación de Consellos Rexionais de Defensa vinculados federativamente a un Consello Nacional de Defensa que faría as funcións do goberno central, acorda a creación do Consello Rexional de Defensa de Aragón, que celebra a súa primeira asemblea o 15 de outubro do mesmo ano.[10]
Malia todo, o 26 de setembro os sectores máis radicais e anarquistas (CNT-FAI) de Cataluña, finalmente dominados polos posibilistas, inician unha política de colaboración co Estado, integrándose no goberno autonómico da Generalitat de Cataluña, que renace fronte ó Comité Central de Milicias Antifascistas de Cataluña, autodisolto o 1 de outubro. Por outra parte o Consejo Regional de Defensa de Aragón é legalizado e regulado o 6 de outubro por decreto. Tamén se regulará o proposto Consello Nacional de Defensa, abortando o seu desenvolvemento. Fronte a esta aparente tolerancia, un decreto da Generalitat ilegaliza o 9 de outubro tódolos Comités locais en Cataluña, substituíndoos formalmente por Consellos Municipais da FPA.[11]
Terceira fase da Revolución (novembro 1936-xaneiro 1937): Segundo Goberno da Vitoria
O 2 de novembro o Comité Executivo Popular de Valencia aproba un novo programa de acción que o subordina á política do Goberno da República (segundo gabinete de Largo Caballero o 4 de novembro), no que se integran como ministros Joan García Oliver, Joan López, Federica Montseny e Joan Peiró, membros destacados da CNT. Durante este mes, a Columna de Hierro decide tomar brevemente Valencia, en protesta pola escaseza de aprovisionamentos que lle proporciona o Comité Executivo Popular, en mans dos posibilistas, producíndose posteriormente enfrontamentos polas rúas da cidade entre milicias libertarias e grupos comunistas, cun saldo de máis de 30 mortos.
O día 14 a Columna Durruti chega a Madrid, despois de ceder ante a presión dos posibilistas, que esixen a colaboración co Estado. O 20 morre Buenaventura Durruti en Madrid. Outra das estruturas radicais, o Comité de Guerra de Xixón, é transformado por decreto o 23 de decembro no Consello Interprovincial de Asturias e León, regulado e máis moderado, ó tempo que recoñece oficialmente a formación do Comité de Defensa Nacional.
O 17 de decembro o xornal soviético Pravda de Moscova publica un editorial onde se le: «Xa comezou en Cataluña a depuración de trotskistas e anarcosindicalistas; levouse a cabo coa mesma enerxía que na Unión Soviética».[12] A liquidación realizada polos comunistas leais a Stalin de numerosos antifascistas e de colectivizacións e outras estruturas xurdidas espontaneamente dende abaixo en consonancia coa Revolución que non se sometesen ás directrices de Moscova xa comezara.
Durante esta etapa o Goberno pasa a controlar definitivamente as milicias populares, disolvéndoas nun exército estruturado e xerarquizado baixo o seu mando. A revolución non sobrevivirá como poder independente tralo segundo goberno de Largo Caballero.
A fin da revolución (xaneiro 1937-maio 1937)
O 27 de febreiro de 1937 o goberno prohibe o periódico da FAI Nosotros, iniciando así o período durante o que a maior parte das publicacións críticas co goberno pasan a sufrir censura. Ó día seguinte prohibe ós policías pertencer a partidos políticos ou sindicatos, medida adoptada polo goberno autonómico catalán o 2 de marzo. O 12 do mesmo mes, a Generalitat aproba unha orde esixindo a entrega de tódalas armas longas e materias explosivas a quen non estean militarizados. Empezan máis enfrontamentos entre os sectores da FPA, e o día 27 prodúcese a dimisión dos conselleiros anarquistas do goberno autónomo catalán. Durante o mes de marzo complétase a militarización das milicias, transvasadas a un Exército regular, contra o que se alzaron moitas voces.
O 17 de abril, ó día seguinte de que os ministros da CNT volveran á Generalitat, unha forza de carabineiros en Puigcerdà pide ás patrullas obreiras da CNT que lles entreguen o control das aduanas, a Garda Civil e de Asalto enviada a Figueres e outras cidades por toda a provincia para arrancar o control policial das mans das organizacións obreiras, disolvendo o Consello da Cerdaña, un dos máis autónomos. Simultaneamente, en Barcelona, a Garda de Asalto procede a desarmar ós obreiros á vista, nas rúas.
Durante o mes de maio agudízanse os enfrontamentos entre os partidarios da revolución e os moderados. O día 13, tralos sucesos das xornadas de maio de Barcelona, os dous ministros comunistas, Jesús Hernández e Vicente Uribe, propoñen ó Goberno que se castigue á Confederación Nacional do Traballo (CNT) e ó Partido Obreiro de Unificación Marxista (POUM). O 16 dimite Largo Caballero, ó que segue a formación do goberno do socialista Juan Negrín, aparentemente un seguidor de Prieto, sen os anarquistas e os revolucionarios.
Sucesos posteriores relacionados
O día 25 queda excluída a FAI dos Tribunais Populares. O 8 de xuño de 1937 o goberno (trasladado a Valencia), lanza un decreto polo que legalizaba temporalmente as colectividades rurais que aínda non foran disoltas. O 14 de xuño fórmase un novo goberno da Generalitat, tamén sen os anarquistas e os revolucionarios. O 15 é ilegalizado o POUM e o seu comité executivo é detido. O 16 disólvese a 29ª División (Ex División Lenin, do POUM).
O 7 de agosto o goberno reautoriza o culto relixioso en privado, unha das súas moitas medidas intentando restablecer o poder do Goberno na zona republicana. Tres días despois tropas do Exército republicano ocupan militarmente o Consello Rexional de Defensa de Aragón, ó tempo que en Barcelona se producen manifestacións contra a suspensión da publicación anarcosindicalista Solidaridad Obrera, disoltas con gran violencia. O día 16 prohibense en Barcelona os mitins políticos. O 26 do mesmo mes o Consello asturiano proclámase Consello Soberano de Asturias e León, ente soberano e independente da República.
O 21 de outubro prodúcese unha manifestación da CNT e dos militantes socialistas ante a prisión do mosteiro de San Miguel dos Reis de Valencia, ameazando con botar as portas abaixo se non se liberaba ós presos. O 12 de novembro a CNT retírase dos comités da FPA.
O 6 de xaneiro de 1938 o Goberno publica un decreto polo que se prohibe toda nova emisión de billetes e moedas de comités, concellos, corporacións etc. e dase un prazo dun mes para que sexan retirados da circulación, intentando acabar cos últimos restos da Revolución.
Á coincidencia no tempo da revolución e a guerra civil fai que no campo militar se desenvolvan diversas iniciativas coordinadas polas novas administracións establecidas pola ondada revolucionaria, a maior parte das cales resultarán infrutuosas.
A toma de Aragón
Esta probablemente foi a primeira iniciativa, desenvolvida a partir do 24 de xullo de 1936 cando parte a primeira milicia voluntaria (a columna Roja y Negra, tamén chamada Sur-Ebro e Ortiz) de Barcelona en dirección a Aragón, concretamente cara Caspe. Ó día seguinte sae a columna Durruti cara a Zaragoza.[13]
Unha das últimas columnas será a columna Los Aguiluchos, saída de Barcelona o 28 de agosto en dirección a Huesca.
As columnas de Barcelona e Lleida dirixíanse principalmente cara a Huesca e Zaragoza, e as valencianas cara a Teruel, asediando as tres capitais provinciais reiteradamente.
A primeiros de setembro chega unha pequena columna: a de Carod-Ferrer, que se instala en torno a Villanueva de Huerva.
Esta operación prolóngase ata finais de setembro, cando ante o imperativo da inminente Batalla de Madrid algunhas das columnas teñen que ceder a súa independencia subordinándose ós requirimentos do Goberno.
O desembarco de Mallorca
A idea dunha expedición a Mallorca estivera presente desde que o 19 de xullo fora tomada polos sublevados, xunto a Eivisa e Formentera. Menorca era a única illa do arquipélago balear que non caera en mans dos franquistas.
Conseguen tomar as illas de Eivisa, Formentera e Cabrera, desembarcando na illa de Mallorca pola zona de Punta Amer e Porto Cristo (logo rebautizado a Porto Rojo).
O 5 de setembro, ante a orde do goberno de Largo Caballero de abandonar Mallorca, a columna de Bayo comeza a retirada, que se prolongará ata o 12 de setembro, regresando a Barcelona.
O chamado Desembarco de Mallorca pódese dar por definitivamente concluído cando o 20 de setembro tropas franquistas procedentes de Mallorca ocupan Formentera.
A defensa de Madrid
Esta operación foi quizais a última, desenvolvéndose en novembro de 1936. Nela morre o 20 de novembro de 1936 Buenaventura Durruti, un dos principais protagonistas da Revolución. A resistencia das milicias populares, pronto militarizadas para formar o Exército Popular Republicano, unida aos reforzos das Brigadas Internacionais, permitiu que Madrid resistise o ataque dos sublevados.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
