Hylpersk
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
It Hylpersk (Hylpersk: Hylpers) is it argayske Fryske dialekt fan it stedsje Hylpen, dat oan 'e westkust fan 'e provinsje Fryslân leit, op in skiereilantsje dat útstiket yn 'e Iselmar. It hat in tige behâldende klanklear en wurdskat, dêr't in protte fan it Aldfrysk yn bewarre bleaun is. De ferskillen yn útspraak en wurdskat tusken it Hylpersk en it Standertfrysk binne sa grut dat de ûnderlinge fersteanberens yn gefaar komt.
Remove ads
Untwikkeling
Troch syn lizzing op in skiereilân hat Hylpen oant yn 'e tweintichste iuw fierhinne isolearre west fan syn efterlân. It wie folle mear op 'e see oriïntearre, en hie iuwenlang in protte kontakten mei de Hollânske kuststêden oare kant de Sudersee. De tradisjonele sjenswize is dat it Hylpersk dêrtroch mear ynfloed fan 'e Hollânske dialekten ûndergien hat as de oare Fryske dialekten. Benammen it Amsterdamske stedsdialekt soe troch de iuwen hinne in beskate ynfloed op it Hylpersk útoefene hawwe. Dêrnjonken soe it Hylpersk ek bleatstien hawwe oan (iere) ynfloeden fan it Ingelsk en fan Noardgermaanske talen, lykas it Noarsk.
Yn it doarp Molkwar, dat tusken Hylpen en Starum yn oan 'e Iselmarkust leit, waard foarhinne in Frysk dialekt sprutsen dat sterk op it Hylpersk liek. Dat saneamde Molkwardersk is lykwols yn 'e njoggentjinde iuw útstoarn. Likegoed waard it bestean fan dy taalfoarm tradisjoneel sjoen as in befêstiging fan 'e ûntsteansskiednis fan it Hylpersk, mei't Molkwar nei alle gedachten yn earder tiid ek sterk op 'e see oriïntearre west hat, en om't de taalfoarm dy't dêr sprutsen waard krekt as it Hylpersk en it Stedfryske Starumersk in grutte Hollânske ynfloed ûndergien hawwe soe.
Yn 2019 stelde leksikograaf Siebren Dyk by de publikaasje fan syn Graet Hylper Wordebook lykwols fêst dat er yn 'e wurdskat fan it Hylpersk mar in ferrassend lyts tal lienwurden út it Hollânsk weromfûn hie. Fierders wied er mar ien wurd tsjinkommen dat mooglik fan bûten de Nederlânske grinzen ôfkomstich wie: nôkel, foar "waarle" (in blokje hout dat om in spiker draait en tsjinnet as ienfâldich ôfslútmeganisme foar doarren en finsters). Dyk ornearre dat "nôkel" in lienwurd út it Noarsk wêze koe, fan nøkkel (mei deselde betsjutting). Mar it wie neffens him ek mooglik dat it in reliktwurd út it Oergermaansk wie.[1]
Remove ads
Skriuwtaal
It Hylpersk is yn elts gefal al fan 'e santjinde iuw ôf skriftlik oerlevere. Oan 'e ein fan 'e fyftiger jierren fan 'e tweintichste iuw waard troch meiwurkers fan 'e Fryske Akademy, ûnder lieding fan 'e lettere perfester H.T.J. Miedema en mei help fan frijwilligers, úteinset om in trochsneedapparaat op 'e doe bekende Hylper teksten te meitsjen, foarútrinnende op 'e gearstalling fan in wurdboek fan it Hylpersk. Om't dat trochsneedapparaat net de folsleine wurdskat foar alle libbensgebieten opsmiet, fregen frou H.G. Nijboer-Terpstra en de hear Sj. Zeijl yn opdracht fan 'e Fryske Akademy by de Hylper âlderein noch ferskate terreinen nei, wêrûnder in stikmannich spesifike beroppen, de húshâlding en it waar. Yn desimber 1975 begûn Gosse Blom alle gearbrochte ynformaasje om te setten ta in wurdboek, dat úteinlik yn 1981 ferskynde as it Hylper Wurdboek, in útjefte yn 'e Rige Fryske Dialektstúdzjes fan 'e Fryske Akademy.
Neitiid wurke Blom jierrenlang oan 'e gearstalling fan in alomfiemjend wurdboek fan it Hylpersk. Letter rekke ek leksikograaf Siebren Dyk by it projekt belutsen. Nei it hommels ferstjerren fan Blom, ein 2014, sette dy it wurk fuort. Ien jier letter krige er dêrby help fan 'e pinsjonearre wiskundelearaar Wiebe Zoethout, in memmetaalsprekker fan it Hylpersk. Dyk en Zoethout foltôgen it mear as tûzen siden tellende grutte wurdboek fan it Hylpersk, dat ein maart 2019 troch de Fryske Akademy útjûn waard ûnder de titel fan Graet Hylper Wordebook. Dat wurdboek brûkt it Nederlânsk as beskriuwende taal, hoewol't ek de Frysktalige ekwifalinten fan 'e lemma's jûn wurde. Fierders is efteryn in Nederlânske en in Fryske yndeks tafoege, sadat men ek fanút dy talen Hylperske wurden opsykje kin.[1]
Yn oktober 2019 kaam in berneboekje út 'e Nijntje-rige yn it Hylpersk út, ûnder de titel Aete en Ame Plús. De oersetting wie fersoarge troch skoaljuffer Tineke Blom. It boekje waard op freed 18 oktober yn 'e gymnastykseal fan basisskoalle De Skulpe yn Hylpen presintearre. It waard doedestiids sein dat dit it earste lêsboek wie dat ea yn it Hylpersk ferskynd wie.[2] Lykwols ferskynde earder al yn 2016 in lêsboek foar bern mei de titel De hönne op één poat (werom te finen yn it argyf fan it Tresoar yn Ljouwert), skreaun troch Gosse Blom en Roelie de Vries-Bakker. De Vries-Bakker wurke letter, yn 2018, doe't Ljouwert Kulturele Haadstêd wie, mei Ken Ho en Dyami Millarson gear foar it behâld fan it Hylpersk[3] en hja wie yn 2019 ek te hearren yn in fraachpetear mei Dyami Millarson dat gie oer de erkenning fan it Hylpersk, Skiermûntseagersk, Aastersk en Skylgersk as selsstannige talen troch de taalkundige webside Glottolog.[4] Har wurk jildt as it earste Hylper lêsboek sûnt jierren. Doe't har boek útjûn waard, fûn de Vries it sa spitich dat it Hylpersk hast net mear sprutsen waard troch de bern.[5]
Remove ads
Status
It Hylpersk genietet yn 'e gemeente Súdwest-Fryslân (dêr't Hylpen ta heart) gjin offisjele status of erkenning. Ek yn 'e provinsje Fryslân beskikt it as Frysk dialekt net oer erkenning los fan 'e Fryske standerttaal, en mei't it Hylpersk frij fier fan dat Standertfrysk ôfstiet, hat de offisjele status dy't it as dialekt dêrfan yn prinsipe dielt, yn 'e praktyk net folle te betsjutten. Hoewol't men it Hylpersk ynformeel sûnder beswier as ien fan 'e streektalen fan Fryslân beskôgje kinne soe, is it mar de fraach oft dat wetlik ek ta de mooglikheden heart, yn acht nommen dat mei "streektalen" yn 'e Fryske kontekst ornaris ferwiisd wurdt nei de net-Fryske dialekten yn Fryslân. As ôfwikend dialekt fan it Frysk, mei syn offisjele status, liket it Hylpersk in bytsje tusken de wâl en it skip yn rekke te wêzen.
Sprekkerstal
It Hylpersk waard neffens in skatting út 2018 noch sprutsen troch sa'n 300 minsken,[6] hoewol't Siebren Dyk, de skriuwer fan it Graet Hylper Wordebook, yn 2019 sei dat sa'n 40% fan 'e ynwenners fan Hylpen, oftewol 400 minsken, noch it dialekt spriek.[1] Dat binne foar it meastepart leden fan 'e âldere generaasjes, sadat it sprekkerstal de lêste desennia stadichoan tebekrint. Lykwols binne der noch al jongeren dy't it Hylpersk as deistige omgongstaal brûke en dy't it ek oan har eigen bern trochjaan wolle. Sa fetelde Dyk yn maart 2009 yn in fraachpetear mei de Ljouwerter Krante dat er okkerdeis yn 'e supermerk yn Hylpen noch in lyts famke tsjin har heit sizzen heard hie: "Fear, yk wol nei ame tó." ("Heit, ik wol nei beppe ta.").[1]
Mids novimber 2018 kaam yn it nijs dat taalfanaten Dyami Millarson út Ljouwert en syn maat Ken Ho út Hongkong, dy't earder al yn koarte tiid it Aastersk fan Skylge en it Skiermûntseagersk learden te sprekken, harsels no it Hylpersk oanleard hiene. Millarson hie dêr trije wiken oer dien, wylst Ho, dy't muoite mei de útspraak fan 'e fokalen en twaklanken hie, der in fearnsjier mei besteld west hie. De Hylpers wiene bliid ferrast mei de belangstelling, sa fertelde Roelie de Vries fan 'e Stifting ta Behâld fan Ymmaterieel Erfgoed Hylpen yn 'e Ljouwerter Krante. Fral, sa foege se deroan ta, nei't it Hylpersk folslein negearre wie troch it LF2018-projekt Lân fan Taal.[6]
Remove ads
Taaleigenskippen
Klanklear
Yn it Hylpersk is in sterk behâldende fariant fan it Frysk, benammen wat wurdfoarm en klanklear oanbelanget. It wichtichste ferskil mei de Fryske standerttaal is dat yn it Hylpersk de âldere en nijere brekking net trochfierd binne. Sa is de [e:] (ee fan "feest") gjin [i.ǝ] (ie fan "wiet") wurden (Frysk: "skiep", Hylpersk: skeep; Frysk: "grien", Hylpersk: green). Ek ferbûcht de [u.ǝ] (oe fan "goed") net ta de [ṷo] (uo fan "huodden"). Fierders is de l as dy tusken in lûd en in d of t stiet, oars as yn it Standertfrysk bewarre bleaun en net stom wurden; men seit fan aald ("âld"), kaald ("kâld"), haalde ("hâlde") en saalt ("sâlt"), wêrby't dus de l útsprutsen wurdt. Ek de -d oan 'e ein fan wurden is bewarre bleaun op plakken dêr't dy yn it Frysk weiwurden is, lykas yn laand ("lân") en wynd ("wyn"). Frjemd genôch is op oare plakken de wurdeinige -d krekt út it Hylpersk weiwurden wylst er yn Frysk bewarre bleaun is, lykas yn goo ("goed") en bloo ("bloed").
In oar ferskil is dat de troch-Fryske konsonantekluster [ʧ] (tsj fan "tsjûk") yn it Hylpersk net foarkomt; it Hylpersk hat as ekwifalint dêrfoar de [c] (tj fan "tjems"), dy't yn it Standertfrysk seldsum is. Sadwaande seit men yn it Hylpersk dus fan tjian ("tsjin"), tjep ("tsjep") en tjoene ("tsjoene"). Boppedat wurdt dy klank dan noch faak fierder ôfswakke ta in [s], lykas yn serke ("tsjerke"), settel ("tsjettel") en sees ("tsiis"). Wol hat it Hylpersk de konsonantekluster [sk] (sk fan "skoalle") beholden, dy't bgl. yn 'e Fryske dialekten fan Skylge en Skiermûntseach it fjild romje moatten hat foar de Nederlânskige [sx] (sch fan school).
De stavering fan it Hylpersk wykt op in stikmannich punten fan it Standertfrysk ôf. Sa wurde lange lûden ek yn iepen wurdlidden dûbel skreaun, lykas yn twaa ("twa") en siikant ("sydkant"). Krektsa behâldt de koarte ú ek yn iepen wurdlidden syn skerpteken en wurdt de koarte i altyd, ek yn iepen wurdlidden, mei in y stavere. Fierders makket it Hylpersk yn 'e stavering ûnderskie tusken de [o] (o fan "bok") en de [ɔ] (o fan "hok"), dy't yn it Standertfrysk gelikens skreaun wurde; yn it Hylpersk staveret men de o fan "bok" lykwols as o: sonne ("sinne"), wylst de o fan "hok" in klamteken kriget: tòlle ("telle"). Noch in útspraakferskil dat yn it Standertfrysk net sichtber is, komt foar tusken de koarte [y] (ú fan "tút") en de lange [y:] (ú fan "drúf"); want wylst de koarte foarm fan dizze klank yn it Hylpersk krekt as yn it Standertfrysk as ú skreaun wurdt, staveret men de lange ú yn it Hylpersk as uu.
Dêrnjonken beskikt it Hylpersk oer twa koarte en trije lange lûden dy't yn it Standertfrysk net foarkomme. Op it mêd fan 'e koarte lûden giet it dêrby om 'e [æ], bekend út it Ingelsk (bgl. yn hat), dy't stavere wurdt as ä, en de [ɜ], de koarte e fan "lek", mar mear yn 'e midden fan 'e mûle útsprutsen, dy't stavere wurdt as ö. De trije lange lûden binne de [ɑ:] (de lange a fan "baas", mar dan efter yn 'e mûle útsprutsen), stavere as aa; de [ɪ:] (de koarte i fan "pit", mar dan lang oanholden), stavere as ea; en de [ɜ:] (de lange ê fan "bêd", mar mear yn 'e midden fan 'e mûle útsprutsen), stavere as ö. Fierders hat it Hylpersk ek noch 26 twalûden dy't yn it Standertfrysk ûntbrekke (sjoch dêrfoar de klankynventaris hjirûnder). Dêrmei is it Hylpersk in tige klankrike taalfoarm.
Klankynventaris
Wurdskat
Der komme ek in stikmannich leksikale ferskillen foar tusken it Hylpersk en it Standertfrysk. Sa jout it Hylpersk siie foar "naaie" (ferlykje it Ingelske to sew), tät foar "happe" (yn 'e sin fan bernetaal foar "hynder") en öie foar "sipel" (ferlykje it Nederlânske ui). Yn 'e wurdskat fan it dialekt binne in protte wurdfoarmen bewarre bleaun dy't yn it Frysk net mear (folle) brûkt wurde, lykas het foar "wat" (ferlykje de âlde stavering "hwat") en jitte foar "noch" (âldere foarm: "jit"). "Wat dochsto dêre?" is sadwaande yn it Hylpersk "Het dweistû derre?", en "Hy is der noch net" is "Hy ys der jitte naat."[1]
Konklúzje
De ferskillen yn útspraak en wurdskat tusken it Hylpersk en it Standertfrysk binne sa grut dat de ûnderlinge fersteanberens yn gefaar komt. Lykwols hat in stekproef oanjûn dat it Hylpersk stadichoan nei it Standertfrysk tawaakst. Nei gedachten hat dat te krijen mei it tanimmende kontakt tusken de beide taalfoarmen, en mei de fêstiging fan sprekkers fan oare dialekten yn Hylpen.
Remove ads
Priuwke
Hjirûnder by wize fan priuwke fan it Hylpersk twa fragminten. Earst de begjinregels fan it gedicht Bitterswiet, fan Tiny Mulder, dat yn it ramt fan it Bitterswiet-projekt troch Gosse Blom oerset is yn it Hylpersk.
Hjirnei in proazafragmint út it mearke Fan 'e Fisker en Syn Frou, ien fan 'e minder bekende mearkes dy't troch de bruorren Grimm optekene waarden yn harren Kinder- und Hausmärchen ("Berne- en Hûsmearkes") fan 1812. It waard yn 2012 oerset nei it Frysk troch Anne Tjerk Popkema, as ûnderdiel fan 'e samling Mearkes fan Grimm. Foar dyselde bondel sette Gosse Blom it oer yn it Hylpersk, ûnder de titel De Fisker en Syn Frou.
Remove ads
Keppelings om utens
Boarnen, noaten en referinsjes
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads