فهرست شاهنشاهان هخامنشی

فهرست شاهنشاهان هخامنشی فهرستی شامل ۱۳ شاهنشاه ایران است که از ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد بر بخش بزرگی از آسیا، آفریقا و اروپا فرمانروایی کردند. این شاهنشاهی که به دست کوروش بزرگ بنیاد نهاده شد، تقریباً همهٔ جهان متمدن آن روز را دربرمی‌گرفت و از دره سند در هند تا رود نیل در مصر و ناحیه بنغازی در لیبی امروزی و از رود دانوب در اروپا تا آسیای مرکزی وسعت داشت که آن را به وسیع‌ترین امپراتوری باستانی تاریخ جهان تبدیل کرد.^[2] شاهنشاهی هخامنشیان به یک نمونهٔ موفق در ادارهٔ یک دولت جهانی تبدیل شد، و دستاوردهایش نظیر حکومت متمرکز، سیستم جاده‌ای و پست، زبان رسمی، خدمات شهروندی و ارتش وسیع منظم توسط امپراتوری‌های پسین تقلید شد.^[3]

شاهنشاه شاهنشاهی هخامنشی
درفش کوروش بزرگ بنیانگذار و نخستین شاهنشاه هخامنشی
جزئیات
نخستین شاهنشاه	کوروش بزرگ
واپسین شاهنشاه	داریوش سوم اردشیر پنجم (مدعی)
آغاز فرمانروایی	۵۵۰ پ. م
پایان فرمانروایی	۳۲۹ پ. م
سکونتگاه رسمی	بابل پاسارگاد[1][توضیح 1]
گمارنده	جانشینی ارثی

هخامنشیان از خاندان پاسارگادیان بوده‌اند که در پارس سکونت داشته‌اند و سَر دودمان آن‌ها هخامنش نام داشته‌است. پس از کوروش بزرگ و پسرش کمبوجیه، داریوش بزرگ با فرونشاندن شورش‌های داخلی و سرکوب شورشیان در زمان بردیای دروغین (گئومات مغ)، دستگاه‌های کشوری و دیوانی منظمی ایجاد کرد که براساس آن همهٔ کشورها و ایالت‌های پیرو شاهنشاهی او می‌توانستند با یکدیگر و با مرکز شاهنشاهی ارتباط و از نظر سازمان اداری هماهنگ باشند.^[4][5][6]

پیشینه

مشخص نیست که اولین عضو سلسله، هخامنش، یک شخصیت اسطوره‌ای بوده یا یک پادشاه واقعی؛ اما خواه تاریخی یا اسطوره‌ای، وی برای هخامنشیان به‌عنوان پدر شناخته می‌شده‌است. ظاهراً، پادشاهی هخامنشی توسط چیش‌پیش بین پسرانش، آریارمنه و کوروش یکم تقسیم شد. از آن پس، این سلسله دارای دو شاخه از نوادگان آریارمنه پادشاهان پارس و نوادگان کوروش یکم پادشاهان انشان بودند. کمبوجیهٔ یکم، پسر کوروش یکم و پدر کوروش بزرگ، تحت فرمانروایی ایشتوویگو، پادشاه ماد، سلطنت، و با ماندانا، دختر پادشاه بزرگ ازدواج، و سپس علیه ایشتوویگو قیام کرد و در این شورش کشته شد. پسرش، کوروش بزرگ، قلمرو پدربزرگ خود را با موفقیت فتح، و شاهنشاهی هخامنشی را بنیان نهاد.^[7]

کوروش بزرگ، خود را یکی از نوادگان چیش‌پیش معرفی می‌کند:^[8][9]

منم کوروش، شاه جهان، شاه بزرگ، شاه نیرومند، شاه بابل، شاه سومر و اَکد، شاه چهارگوشهٔ جهان. پسر کمبوجیه، شاه بزرگ، شاه شهر انشان، نوهٔ کوروش، شاه بزرگ، شاه شهر انشان، نوادهٔ چیش‌پش، شاه بزرگ، شاه شهر انشان، از دودمان جاودانهٔ پادشاهی، که خدایان بِل و نَبو فرمانرواییش را دوست می‌دارند و پادشاهی او را با دلی شاد یاد می‌کنند.

— برگرفته از استوانه کوروش

در سنگ‌نبشتهٔ بیستون، داریوش بزرگ، هخامنش را پدر چیش‌پیش معرفی می‌کند و می‌گوید هشت هخامنشی پیش از او شاه بوده‌اند:

بدین جهت ما هخامنشی خوانده می‌شویم [که] از دیرگاهان اصیل هستیم. از دیرگاهان خاندان ما شاهان بودند. ۸ [تن] از نیاکان من شاه بودند. من نهمین [هستم] ما ۹ [تن] پشت اندر پشت (در دو شاخه) شاه هستیم.

— برگفته از سنگ‌نبشته بیستون

با این حساب، این هشت‌تن را باید اینگونه برشمرد:

• هخامنش (شاه پارس)
• چیش‌پیش (شاه پارس)
  • کوروش یکم (شاه انشان، پسر چیش‌پیش و پدر کمبوجیه یکم)
  • آریارمنه (شاه پارس، پسر چیش‌پیش و پدر آرشام)
    • کمبوجیه یکم (شاه انشان، پسر کوروش یکم و پدر کوروش بزرگ)
    • آرشام (شاه پارس، پسر آریارمنه، پدر ویشتاسپ و پدربزرگ داریوش بزرگ)
      • کوروش بزرگ (شاهنشاه ایران، پسر کمبوجیه یکم و پدر کمبوجیه دوم)
        • کمبوجیه دوم (شاهنشاه ایران، پسر کوروش بزرگ)

فهرست

شاهنشاهان هخامنشی
#	نگاره نام	زادروز مرگ سن	پدر و مادر ملکه	نسبت با شاهان پیشین	شرح مختصر	آغاز پادشاهی پایان پادشاهی مدت حکومت	آرامگاه	منبع
بنیانگذاری شاهنشاهی هخامنشی توسط کوروش بزرگ از شاخهٔ سلسلهٔ کوروش یکم
۱	کوروش بزرگ	۶۰۰ اوت ۵۳۰ ۵۰–۷۰ سال	کمبوجیه یکم و ماندانا کاساندان	پسر کمبوجیه یکم شاه پارس	کوروش بزرگ، بنیان‌گذار و نخستین شاه شاهنشاهی هخامنشی بود که بین سال‌های ۵۵۹ تا ۵۲۹ پ. م، بر نواحی گسترده‌ای از آسیا حکومت می‌کرد. کوروش بزرگ، به‌خاطر بخشندگی، بنیان گذاشتن حقوق بشر، پایه‌گذاری نخستین شاهنشاهی چندملیتی و بزرگ جهان، آزاد کردن برده‌ها، احترام به دین‌ها و کیش‌های گوناگون و گسترش تمدن شناخته شده‌است. او پس از فتح هگمتانه، سارد و بابل، این شاهنشاهی را بنیان نهاد و پس از ۲۹ سال فرمانروایی بر این شاهنشاهی، درگذشت. هرودوت گزارش می‌دهد که کوروش در جنگ با ماساگت‌ها کشته شد؛ ولی این دیدگاه را بیشتر مورخان جدید رد می‌کنند و معتقدند که داستان هرودوت ساختگی است.	۵۵۹ اوت ۵۳۰ ۲۹ سال	آرامگاه کوروش بزرگ	[10]
۲	کمبوجیه دوم	۵۳۰ تا ۵۲۲ ژوئیه ۵۲۲ ۳۶ سال	کوروش بزرگ و کاساندان فیدیما	پسر کوروش بزرگ	کمبوجیه دوم، دومین شاهنشاه هخامنشی و آغازکنندهٔ دودمان بیست و هفتم مصر و فرزند بزرگ کوروش بزرگ و ملکه کاساندان بود که پس از مرگ پدرش به تخت نشست. مهم‌ترین اتفاق دوران فرمانروایی‌اش، فتح مصر بود. او پس از به تخت‌نشینی، بیش از هر چیز وقت خود را صرف تهیهٔ مقدمات لشکرکشی به مصر کرد. سپاه او در ماه مهٔ سال ۵۲۵ پ. م خود را به پلوزیوم رساند و با سپاه مصر درگیر شدند و سرانجام بر سپاه پسامتیخ سوم غلبه کرد. در ماه ژوئن سال ۵۲۵ پ. م، سپاه او با پیمودن درهٔ نیل از شمال به جنوب، سراسر مصر را تسخیر کرد. پس از فتح مصر، وی تصمیم گرفت فتوحات خود را گسترش دهد و به سرزمین‌های ثروت‌مند دیگری همچون لیبی و کارتاژ لشکر بکشد. وی از تبس پنجاه هزار تن را به تصرف واحهٔ آمون فرستاد اما سپاه وی پس از عبور از واحهٔ بزرگ، در بیابان گم شد و هرگز خبری از آنان نیامد. بر پایهٔ سنگ‌نبشتهٔ بیستون و متون رسمی بابلی، کمبوجیه پس از ماه ژوئیه سال ۵۲۲ پ. م درگذشته‌است.	اوت ۵۳۰ ژوئیه ۵۲۲ ۸ سال	آرامگاه کمبوجیه دوم [توضیح 2]	[11]
۳	گئومات	نامشخص ۵۲۱	نامشخص فیدیما	پسر کوروش بزرگ (مدعی)	گئومات یا بردیای دروغین غاصب پادشاهی، نام مغی بود که به نوشتهٔ کتیبه بیستون وانمود کرد که پسر کوروش بزرگ، بردیا است و تخت پادشاهی را از آن خود کرد. پس از مرگ کمبوجیهٔ دوم، گئومات با فریبکاری و زورستانی با معرفی خود با نام بردیا، فرزند کوروش بزرگ، تخت پادشاهی را مالک شد. پس از آن داریوش بزرگ با یاری جمعی از نجیب‌زادگان پارسی، گئومات را کشت و به پادشاهی رسید.	ژوئیه ۵۲۲ ۲۹ سپتامبر ۵۲۲ ۱ سال	آرامگاه گئومات	[12]
آغاز شاخهٔ سلسلهٔ آریارمنه و پایان شاخهٔ سلسلهٔ کوروش یکم
۴	داریوش بزرگ	۵۵۰ اکتبر ۴۸۶ ۶۳ سال	ویشتاسپ و روزگونه آتوسا	داماد کوروش بزرگ پسر ویشتاسپ	داریوش بزرگ، چهارمین شاهنشاه هخامنشی بود و پس از رسیدن به پادشاهی، به فرونشاندن شورش‌های درون‌مرزی پرداخت. فرمانروایی شاهنشاهی را استحکام بخشید و سرزمین‌هایی چند بر آن افزود. ساخت تخت جمشید در زمان پادشاهی او آغاز شد. تقسیم قلمرو شاهنشاهی به چندین شهربانی، ایجاد راه شاهی، ایجاد سپاه جاویدان، تنظیم مالیات‌ها، ارتباط دادن دریای مدیترانه و دریای سرخ، یکسان کردن واحد پول و واحد اندازه‌گیری، بازسازی نیایشگاه‌ها و تدوین قانون مصر از جمله اقدامات داریوش در دوران حکومتش بود. داریوش در سال ۴۸۶ پ. م، پس از یک دوره بیماری درگذشت. آرامگاه او در دل کوه چمگان در نقش رستم قرار دارد.	۲۹ سپتامبر ۵۲۲ اکتبر ۴۸۶ ۳۶ سال	آرامگاه داریوش بزرگ	[13]
۵	خشایارشای بزرگ	حدود ۵۱۹ ۴۶۵	داریوش بزرگ و آتوسا آمستریس	پسر داریوش بزرگ	خشایارشا، پنجمین شاهنشاه هخامنشی است. داریوش خشایارشا را که بزرگ‌ترین فرزند آتوسا دختر کوروش بزرگ بود، به جانشینی برگزید. او در سال ۴۸۶ پ. م در سی و چهار سالگی پس از مرگ پدر به پادشاهی رسید. خشایارشا پس از نشستن به تخت با لشکری به سوی مصر رفت و توانست شورشی را که در آن جا بر پا شده بود فرو بنشاند. او برادر خود هخامنش را ساتراپ مصر کرد. با نوآوری خشایارشا پلی از کرجی‌ها بر روی داردانل ساخته شد که نیروی زمینی ایران توانست از روی آن بگذرد و به خاک یونان درآید. فتح آتن توسط او از مهم‌ترین رخدادهای حکومتش است. خشایارشا در تخت جمشید کاخ‌های دیگری ساخت که بر بزرگی و شکوه این گنجینهٔ باستانی افزود. سنگ‌نبشته‌ای در گنج‌نامه بر روی کوه الوند در همدان در کنار سنگ‌نبشتهٔ داریوش بزرگ و هم‌چنین سنگ‌نبشته‌ای دیگر در ارمنستان از او به جای مانده‌است.	۴۸۶ ۴۶۵ ۲۰ سال	آرامگاه خشایارشای بزرگ	[14][15]
۶	اردشیر یکم	نامشخص ۴۲۴ یا ۴۲۳	خشایارشا و آمستریس داماسپیا	پسر خشایارشا	اردشیر یکم، ششمین شاهنشاه هخامنشی و سومین پسر خشایارشا بود که پس از به قتل رسیدن پدر و برادرش داریوش به دست اردوان فرمانده گارد محافظ شاه، بر تخت شاهی نشست.	۴۶۵ ۴۲۴ یا ۴۲۳ ۴۲ سال	آرامگاه اردشیر یکم	[16]
۷	خشایارشا دوم	نامشخص ۴۲۳	اردشیر یکم و داماسپیا نامشخص	پسر اردشیر یکم	خشایارشا دوم هفتمین شاهنشاه هخامنشی بود. او پس از پدرش اردشیر یکم به پادشاهی رسید و به‌مدت ۴۵ روز پادشاهی کرد و توسط برادر ناتنی‌اش سغدیانه کشته‌شد. وی که تنها پسر قانونی اردشیر بود، در دوران پادشاهی پدرش ولیعهد او بود.	دسامبر ۴۲۴ ژانویه ۴۲۳ ۴۵ روز	آرامگاه خشایارشا دوم [توضیح 3]	[17]
۸	سغدیانه	نامشخص اوت ۴۲۳	اردشیر یکم و آلوگونه نامشخص	پسر اردشیر یکم	سغدیانه، احتمالاً پسر غیررسمی اردشیر یکم از یک زن بابلی به نام آلوگونه بوده‌است. پس از مرگ اردشیر یکم، دربار ایران دچار هرج و مرج شد و دستکم سه تن از پسرانش خودشان را شاهنشاه نامیده‌اند. دربارهٔ دوران فرمانروایی کوتاه او اطلاعات زیادی در دست نیست و تنها در نوشته‌های مورخ یونانی که در دربار هخامنشی حضور داشته‌است، یعنی کتزیاس، به او پرداخته شده‌است.	ژانویه ۴۲۳ اوت ۴۲۳ ۸ ماه		[18]
۹	داریوش دوم	نامشخص ۴۰۴	اردشیر یکم و کسمارتیدن پروشات	پسر اردشیر یکم	داریوش دوم، سومین پسر اردشیر یکم و نهمین شاهنشاه هخامنشی بود. او پس از شورش بر ضد برادرش سغدیانه — که خشایارشا دوم، پادشاه قانونی شاهنشاهی را به قتل رسانده بود — به تخت نشست و نام داریوش را برای خود برگزید. داریوش دوم نوزده سال بر ایران حکومت کرد.	فوریه ۴۲۳ ۴۰۴ ۱۹ سال	آرامگاه داریوش دوم	[19]
۱۰	اردشیر دوم	۴۵۳ یا ۴۴۵ ۳۵۸ ۸۶ یا ۹۴ سال	داریوش دوم و پروشات استاتیرا	پسر داریوش دوم	اردشیر دوم، دهمین شاهنشاه هخامنشی و پسر بزرگ داریوش دوم و پروشات بود که پس از مرگ پدر در سن سی سالگی به سلطنت رسید. داریوش دوم در سال ۴۰۴ پ. م، درست قبل از پیروزی نهایی سردار مصری، آمیرتائوس، بر ایرانیان در مصر درگذشت. جانشین وی پسر ارشدش، ارسامس بود که به‌عنوان اردشیر دوم در پاسارگاد تاجگذاری کرد. قبل از آنکه اردشیر دوم بر تخت سلطنت بنشیند، با مسئله‌ای روبرو شد که مشروعیت وی را به‌عنوان حاکم شاهنشاهی هخامنشی تهدید می‌کرد. کوروش کوچک، که در آن زمان فرماندار منصوب آسیای صغیر بود، نیز ادعای تاج و تخت داشت. اردشیر در طول جنگ قرنتیان (۳۹۵–۳۸۷ پ. م) درگیر جنگ با متحدان پیشین ایران، اسپارت‌ها شد. تلاش برای تصرف مصر در سال ۳۷۳ پ. م به فرماندهی پارنابازوس، ساتراپ هلسپونتین فرجیا، ناموفق بود، اما در سال‌های پایانی موفق شدند تلاش مشترک مصر و اسپارت را برای فتح فنیقیه شکست دهند.	۴۰۴ ۳۵۸ ۴۶ سال	آرامگاه اردشیر دوم	[20] [15]
۱۱	اردشیر سوم	۴۰۰ ۳۳۸	اردشیر دوم و استاتیرای یکم آتوسا	پسر اردشیر دوم	اردشیر سوم یازدهمین شاهنشاه هخامنشی بود. اردشیر قبل از به تخت نشستن ساتراپ و فرمانده ارتش پدرش بود. اردشیر پس از اعدام یکی از برادرانش به قدرت رسید، دیگری خودکشی کرد. اندکی پس از پادشاهی، اردشیر تمام خانوادهٔ سلطنتی را به قتل رساند تا جایگاه خود را به‌عنوان پادشاه تأمین کند. وی دو کارزار مهم علیه مصر آغاز کرد. اولین لشکرکشی با شکست روبرو شد و شورش‌هایی در سراسر بخش غربی شاهنشاهی وی به دنبال آن انجام شدند. در سال ۳۴۳ پ. م، اردشیر نکتانبو دوم، فرعون مصر را شکست داد و او را از مصر راند، در بین راه شورش در فنیقی را نیز پایان داد. در سال‌های بعدی اردشیر، قدرت فیلیپ دوم مقدونی در یونان در حال افزایش بود و سعی کرد یونانیان را به شورش علیه شاهنشاهی هخامنشی متقاعد کند. فعالیت‌های وی با مخالفت اردشیر روبرو شد و با حمایت او، شهر پرینتوس در برابر محاصرهٔ مقدونیه مقاومت کرد. شواهدی وجود دارد که سیاست جدید ساخت و ساز در تخت جمشید در سال‌های زندگی او وجود دارد، جایی که اردشیر کاخی جدید بنا کرد و آرامگاه خود را ساخت و پروژه‌های طولانی مدت مانند دروازهٔ ناتمام را آغاز کرد.	۳۵۸ یا ۳۵۷ ۳۳۸ یا ۳۳۷ ۲۰ سال	آرامگاه اردشیر سوم	[21][22]
۱۲	اردشیر چهارم	نامشخص ۳۳۶	اردشیر سوم و آتوسا نامشخص	پسر اردشیر سوم	اردشیر چهارم دوازدهمین شاهنشاه هخامنشی بود. اردشیر پس از مسموم شدن پدرش توسط باگواس خواجه که باعث تجدید حیات شاهنشاهی ایران شده بود، بر تخت شاهی نشست. در پی تضعیف شاهنشاهی هخامنشی پس از ترور اردشیر سوم و جانشینی پسرش، هم‌پیمانان یونانی در سال ۳۳۶ پ. م نیروهایشان را به آسیا اعزام کردند. او سعی کرد باگواس را از میان بردارد اما موفق نشد. در پاسخ، باگواس، اردشیر چهارم و همه خانواده‌اش را با سم کشت و سپس پسرعموی شاه، یعنی داریوش سوم را به‌عنوان شاهنشاه بعدی برگزید.	۳۳۸ ۳۳۶ ۳ سال		[23]
۱۳	داریوش سوم	۳۸۰ ۳۳۰ تقریباً ۵۰ سال	آرشام و سی‌سی‌گامبیس استاتیرا	نواده داریوش دوم	داریوش سوم یا دارا، سیزدهمین و آخرین شاهنشاه هخامنشی بود. داریوش برخلاف شاه پیشین خود، اردشیر چهارم از اعضای دور سلسلهٔ هخامنشی بود. او اوایل کار خود در میان هم‌سن و سالان خود چهره‌ای مبهم بود و برای اولین بار در لشکرکشی اردشیر سوم در دههٔ ۳۵۰ پ. م به شهرت رسید. به‌عنوان پاداش شجاعت، ساتراپی ارمنستان به وی اعطا شد. در حدود سال ۳۴۰ پ. م، وی به‌عنوان یک مقام عالی‌رتبه، مسئول خدمات پستی شاهی شد. پس از ترور شاهان پیشین توسط باگواس خواجه، متوجه قصد وی برای مسمومیت خودش شد و خیلی زود باگواس را مجبور به نوشیدن سم خود کرد. در سال ۳۳۴ پ. م، اسکندر مقدونی حمله به شاهنشاهی ایران را آغاز کرد و متعاقباً در چندین نبرد ایرانیان را شکست داد و در سال ۳۳۰ پ. م تخت جمشید را غارت و نابود کرد. در حالی که شاهنشاهی ایران اکنون به‌طور مؤثری تحت کنترل اسکندر بود، اسکندر تصمیم گرفت تا داریوش را تعقیب کند. با این حال، قبل از رسیدن اسکندر به او، داریوش توسط اردشیر پنجم، که ساتراپ باکتریا نیز بود، کشته شد.	۳۳۶ ۳۳۰ ۶ سال	آرامگاه نیمه‌تمام داریوش سوم در برزن جنوبی ارگ پارسه	[24][25]
۱۴	اردشیر پنجم	نامشخص ۳۲۹ نامشخص	هوخشتره و نامشخص نامشخص	برادر زاده داریوش سوم	بسوس که یکی از اعضای خاندان هخامنشی و برادرزاده داریوش سوم، ساتراپ باختر بود، مدت کوتاهی پس از کشتن داریوش سوم به قدرت رسید و متعاقباً تلاش کرد تا بخش شرقی امپراتوری را در برابر تهاجمات مقدونیان حفظ کند اما قلمروی او به سرعت شروع به فروپاشی کرد؛ از جمله باختر که مرکز اصلی فرمانروایی او بود. پس از فرار به سغد، افسرانش او را دستگیر و در نهایت، به اسکندر تسلیم کردند. او در هگمتانه اعدام شد.	۳۳۰ ۳۲۹ ۱ سال		[26][27][28][29]

گاه‌شمار

مقالهٔ اصلی: ٰگاه‌شمار هخامنشیان

تصویر ۱: سنگ‌نگاره مرد بالدار (احتمالاً از کوروش بزرگ) در پاسارگاد

• ۵۵۹: آغاز پادشاهی کوروش بزرگ (تصویر ۱: سنگ‌نگاره مرد بالدار) در انشان (فارس) و خوزستان. انتقال پایتخت هخامنشیان به شوش.
• ۵۵۳: آغاز شورش کوروش علیه مادها.^[30]
• ۵۵۰: شکست ایشتوویگو شاه ماد از کوروش و پیرو آن فتح هگمتانه. اتحاد ماد و پارس.
• ۵۴۹ تا ۵۴۸: تسخیر سرزمین‌های پارت، جرجان و احتمالاً ارمنستان توسط کوروش.
• ۵۴۶: فتح سارد پایتخت لیدی توسط کوروش و شکست کرزوس پادشاه لیدی.
• ۵۳۹: فتح بابل ثروتمندترین شهر غرب آسیا توسط کوروش. سقوطی که با مقاومت کم سپاه بابل در کرانه ساحلی رود دجله به وقوع پیوست.
• ۵۳۹: کوروش به یهودیان آواره اجازه داد تا به اورشلیم بازگردند و در آنجا آزادانه برای خود کنیسه بسازند.
• ۵۲۹: کوروش به قبایل سکاها در شمال شرق ایران حمله کرد و در جنگ با ماساگت‌ها کشته شد. وی را در پاسارگاد دفن کردند.
• ۵۲۹: کمبوجیه دوم فرزند کوروش به تاج و تخت رسید.
• ۵۲۵: سپاه ایران تحت فرماندهی کمبوجیه (دوم)، سرزمین مصر را کاملاً ضمیمه قلمرو پادشاهی هخامنشی کرد.
• ۵۲۲: مرگ کمبوجیه در راه بازگشت از مصر.
• ۵۲۱: فریبکاری و زورستانی تخت پادشاهی توسط گئومات مغ (بردیای دروغین) با طرح معرفی خود با نام بردیا فرزند کوروش بزرگ.

تصویر ۲: نقش‌برجسته داریوش بزرگ در نقش رستم

• ۵۲۱: داریوش بزرگ از خویشاوندان کوروش با یاری جمعی از نجیب‌زادگان پارسی، گئومات را کشت و به پادشاهی رسید. (تصویر ۲: سنگ‌نگاره در بیستون)
• ۵۱۹: سرکوب شورش‌های سراسری در بسیاری از ساتراپی‌های ایران توسط داریوش.
• ۵۱۸: آغاز بنای تخت جمشید به عنوان پایتخت جدید هخامنشیان در پارسه.
• ۵۱۴: حمله داریوش یه سکاها در ناحیه شمال قفقاز و دریای سیاه.
• ۴۹۴: شورش ایونیان در آسیای صغیر علیه حکومت هخامنشی و به آتش کشیدن سارد.
• ۴۹۴: حمله داریوش به یونان با عنوان جنگ لاده و شکست یونانیان در نزدیکی جزیره لاده.
• ۴۹۰: جنگ ماراتن بین ایران و یونان در محلی به نام ماراتن در یونان کنونی و شکست ارتش هخامنشی. نخستین پیروزی یونان بر ایران در خشکی.
• ۴۸۶: داریوش در سن ۶۳ سالگی درگذشت.

تصویر ۳: نقش‌برجسته خشایارشا بزرگ در نقش رستم

• ۴۸۶: پس از مرگ داریوش، فرزندش خشایارشای یکم (تصویر ۳: سنگ نگاره در تخت جمشید) بر تخت سلطنت نشست.
• ۴۸۵: خشایارشا شورش مصر را سرکوب کرد و برادرش هخامنش را به عنوان فرماندار ساتراپی مصر منصوب کرد.
• ۴۸۴: خشایارشا ضمن سرکوب شورش بابل، استحکامات دفاعی آنجا را نابود کرده و مجسمه خدای مردوخ را تخریب کرد.
• ۴۸۰: ارتش هخامنشی به یونان یورش برد و در شهر آتن رژه رفت اما ناوگان دریای هخامنشی در نبرد سالامیس شکست خورد و نهایتاً تاخت و تازهای ایران در این سال پایان پذیرفت.
• ۴۷۹: در جنگ پلاته ایران از یونان شکست خورد.
• ۴۶۵: یکی از مشاوران (محافظان) خشایارشا به نام اردوان، او را کشت.
• ۴۶۵: اردشیر یکم پس از به قتل رسیدن پدرش خشایارشا و برادرش داریوش که جانشین قانونی بود، بر تخت شاهی نشست.
• حدود ۴۶۵ تا ۴۲۴ ساخت بنای میترا و آناهیتا.
• ۴۲۴: مرگ اردشیر اول.
• ۴۲۴: تاجگذاری خشایارشای دوم.
• ۴۲۴: ترور و قتل خشایارشای دوم.
• ۴۲۴: تاجگذاری داریوش دوم.
• ۴۰۵: جدا شدن مصر از خاک ایران.
• ۴۰۴: تاجگذاری اردشیر دوم.
• ۳۸۷: صلح آنتالکیداس، یونان، حق حکمرانی و تملک ایران بر آسیای صغیر را به رسمیت شناخت.
• ۳۵۹: مرگ اردشیر دوم.
• ۳۵۹: تاجگذاری اردشیر سوم.
• ۳۴۲: بازپس‌گیری مصر و ملحق شدن آن به خاک ایران. این فتح پس از چندین حمله در دهه گذشته، نصیب شاهنشاهی هخامنشی گردید.
• ۳۳۸: اردشیر سوم به وسیله باگواس خواجه مسموم می‌شود.
• ۳۳۸: آغاز پادشاهی اردشیر چهارم.
• ۳۳۶: قتل اردشیر چهارم توسط باگواس.

تصویر ۴: نقاشی از نبرد ایسوس در موزه ملی باستان‌شناسی ناپل

• ۳۳۶: داریوش سوم آخرین پادشاه هخامنشیان به تاج و تخت می‌رسد.
  • ۳۳۶: ترور فیلیپ دوم مقدونی و آغاز پادشاهی اسکندر مقدونی.
• ۳۳۴: حمله اسکندر مقدونی به آسیا و شکست سپاه ایران در تنگه داردانل.
• ۳۳۴: نبرد گرانیک و شکست ارتش پارسیان از اسکندر در نزدیکی شهر تروآ.
• ۳۳۳: در نبرد ایسوس (تصویر ۴: نقاشی در موزه ناپل) ارتش اسکندر، قوای پارسی به فرماندهی داریوش سوم را شکست می‌دهد.
• ۳۳۱: شکست سنگین قوای ایران به وسیله اسکندر در جنگ گوگمل در شرق موصل امروزی.
• ۳۳۰: کشته شدن داریوش سوم، فتح هگمتانه، ویران کردن تخت جمشید به وسیله اسکندر مقدونی و پایان حکمرانی هخامنشیان بر ایران.
• ۳۲۸: کشته شدن اردشیر پنجم واپسین مدعی سلطنت خاندان هخامنشیان توسط اسکندر.

تبارنامه

هخامنش شاه پارس[*] ۷۰۵–۶۷۵

چیش‌پیش شاه پارس ۶۷۵–۶۴۰

کوروش یکم شاه پارس ۶۴۰–۶۰۰

آریارمنه شاهزاده[*]

کمبوجیه یکم شاه پارس ۶۰۰–۵۵۹

اروکو

آرشام شاهزاده[*]

کوروش بزرگ شاه ایران ۵۵۹–۵۳۰/۲۸

ویشتاسپ شاهزاده[*]

فارناک یکم ساتراپ فریگیه دودمان فارناکیان

مگاباتس رهبر نظامی

آرتیستون شاهدخت

بردیا شاهزاده بردیای دروغین) به عنوان او حکومت کرد.[*]) ۵۲۲

کمبوجیه دوم شاه ایران ۵۳۰–۵۲۲

آتوسا شاهدخت

داریوش بزرگ شاه ایران ۵۲۲–۴۸۶

آرتافرنه ساتراپ لیدیه

اردوان مستشار

مگابازوس فرمانده

پارمیس

(از دختر گئوبروه) آریابیگنه دریاسالار

(از آتوسا) ماسیشته ساتراپ باختر

(از آتوسا) خشایارشا شاه ایران ۴۸۵–۴۶۵

(از آتوسا) هخامنش ساتراپ مصر

(از آرتیستون) ارته‌زوستر ازدواج کرده با مردونیه

(از پارمیس) آریامرد

آرتافرنه دوم ساتراپ لیدیه

آرتیفیوس فرمانده

آرتاینته

اردشیر یکم شاه ایران ۴۶۵–۴۲۴

داریوش ولیعهد

ویشتاسپ ساتراپ باختر

آرشام ساتراپ مصر

آمیتیس ازدواج کرده با بغابوخش دوم

خشایارشای دوم شاه ایران ۴۲۴

سغدیانه شاه ایران ۴۲۴–۴۲۳

داریوش دوم شاه ایران ۴۲۳–۴۰۴

آرسیتس ساتراپ فریگیه

پروشات شاهدخت

باگاپایوس شاهزاده

اردشیر دوم شاه ایران ۴۰۴–۳۵۸

آمستریس شاهدخت

کوروش کوچک شاهزاده

اوستن شاهزاده

اردشیر سوم شاه ایران ۳۵۸–۳۳۸

آریاسپ شاهزاده

رودروگون ازدواج کرده با یرواند یکم ساتراپ سوفن و میتین

آپاما ازدواج کرده با فارناباز دوم ساتراپ فریگیه

سی‌سی‌گامبیس شاهدخت

آرشام دوم شاهزاده

داریوش سوم شاه ایران ۳۳۶–۳۳۰

هوخشتره هخامنشی شاهزاده

اردشیر چهارم شاه ایران ۳۳۸–۳۳۶

پروشات شاهدخت

اسکندر مقدونی پادشاه مقدونیه و ایران ۳۲۹–۳۲۳

استاتیرا شاهدخت

دری‌په‌تیس ازدواج کرده با هفستیون فرمانده

آماستریس ازدواج کرده با کراتروس فرمانده؛ دیونیسیوس هراکلیا حاکم هراکلیا؛ لوسیماخوس پادشاه تراکیه

جستارهای وابسته

• فهرست مادران شاهنشاهان هخامنشی
• فهرست پادشاهان اسطوره‌ای ایران
• فهرست شاهان ماد
• فهرست شاهان اشکانی
• فهرست شاهنشاهان ساسانی

توضیحات

1. از چهار اقامتگاهی که هردوت نام برده: — هگمتانه، پاسارگاد یا پارسه، شوش و بابل — آخرینشان [در عراق جای دارد] از دیگر پایتخت‌ها بیشتر مورد اهمیت بوده، زیرا زمستان متعادل داشته (اگر بابل پایتخت ارزشمندی بشمار نمی‌رفت؛ اداره کشور در هنگام زمستان بایستی در سمت دشت‌ها و در تابستان در کوهستان‌ها می‌بود) و در میانه کشور جای داشته‌است. در روزگار سلوکیان و اشکانیان جایگاه پایتختی میانرودان به بالاتر از بابل؛ نزدیک به دجله انتقال یافت — همچون سلوکیه و تیسفون. این جابجایی بیانگر آن بوده که بنیادهای نو و سپس بغداد از آجرهای بابل باستان ساخته شدند؛ زیرا اندکی بعد بغداد نیز در فرادست رودخانه از آجرهای شهرهای سلوکیه-تیسفون از ساسانیان ساخته شد.
2. بنای موسوم به «زندان سلیمان» در پاسارگاد که به عقیدهٔ برخی، آرامگاه کمبوجیه بوده‌است.
3. احتمالاً خشایارشا دوم در کنار پدر و مادرش در آرامگاه اردشیر یکم دفن شده‌باشد.

* ^{۱ ۲ ۳ ۴ ۵} : حاکمان تأیید نشده، براساس سنگ‌نبشته بیستون.

منابع

1. Fisher, W. B. (1968). The Cambridge history of Iran (به انگلیسی). Cambridge: University Press. OCLC 745412.‏
2. Snow، Dan. The History of Iran: Part 1 with Ali Ansari [تاریخ ایران بخش ۱] (پادکست) (به انگلیسی). historyhit. روی داده در ۴۰ دقیقه. دریافت‌شده در ۱۲ شهریور ۱۳۹۹.
3. Schmitt, Rüdiger (21 July 2011). "Achaemenid Dynasty". Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 3 December 2015. Retrieved 4 March 2019.
4. Olmstead, A .T. (1948). "Overtaxation and Its Results". History of the Persian Empire (به انگلیسی). University of Chicago Press.
5. Schmitt, Rüdiger (1983). "Achaemenid Dynasty". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 6 August 2020.
6. Taagepera, Rein (1979). "Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D." Social Science History (به انگلیسی). New York. 3 (3 and 4): 115–138 – via jstor. {{cite journal}}: Invalid |دسترسی پیوند=آبونمان (help)
7. "ACHAEMENES – Encyclopaedia Iranica". www.iranicaonline.org. Archived from the original on 27 October 2020. Retrieved 2019-04-05.
8. رزمجو، شاهرخ (۱۳۹۳). «ترجمهٔ فارسی استوانهٔ کوروش بزرگ». در دریایی، تورج. کوروش بزرگ: پادشاه باستانی ایران. ترجمهٔ آذردخت جلیلیان. تهران: توس. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۱۵-۷۳۸-۸.
9. "cylinder". The British Museum (به انگلیسی). 1972-01-07. Archived from the original on 6 May 2021. Retrieved 2021-05-08.‏
10. Dandamayev, Muhammad A. (1993). "Cyrus iii. Cyrus II The Great". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 6 August 2020.
11. Dandamayev, Muhammad A. (1990). "Cambyses". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 6 August 2020.
12. Briant, Pierre (2000). "Gaumāta". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 6 August 2020.
13. Shapur Shahbazi, Alireza (1994). "Darius iii. Darius I the Great". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 3 August 2020.
14. Huot, Jean-Louis (1998). "Xerxes I". Encyclopædia britannica (به انگلیسی). Retrieved 3 September 2020.
15. زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۶۴). تاریخ مردم ایران، پیش از اسلام. امیرکبیر.
16. Schmitt, Rüdiger (1986). "Artaxerxes I". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 6 August 2020.
17. بریان، پیر (۱۳۸۷). امپراتوری هخامنشی. ترجمهٔ ناهید فروغان. فرزان روز. شابک ۹۷۸۹۶۴۳۲۱۰۷۸۶.
18. The Editors of Encyclopaedia Britannica (1998). "Bessus". Encyclopædia britannica (به انگلیسی). Retrieved 3 August 2020. {{cite encyclopedia}}: |نام خانوادگی= has generic name (help)
19. Sanchisi-Weerdenburg, Heleen (1994). "Darius iv. Darius II". Encyclopædia britannica (به انگلیسی). Retrieved 6 August 2020.
20. "Artaxerxes II - king of Persia". Encyclopedia Britannica (به انگلیسی). Archived from the original on 13 May 2021. Retrieved 2021-05-08.‏
21. «اردشیر سوم (هخامنشی) - دانشنامه ایران». مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ۲۰۱۹-۱۲-۳۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ مه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۸.‏
22. Schmitt, Rüdiger (1986). "Artaxerxes III". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 6 August 2020.
23. Foundation, Encyclopaedia Iranica (2021-04-18). "Welcome to Encyclopaedia Iranica". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Archived from the original on 26 May 2020. Retrieved 2021-05-08.‏
24. EIr. (1994). "Darius v. Darius III". Encyclopædia britannica (به انگلیسی). Retrieved 6 August 2020.
25. Wilcken, Ulrich (1967). Alexander the Great (به انگلیسی). W. W. Norton & Company.
26. Weiskopf 1989, pp. 174–175.
27. Briant 2002, p. 871.
28. Olbrycht 2021, p. 45.
29. Stark 2021, p. 702.
30. "HISTORY OF IRAN (PERSIA)". HistoryWorld (به انگلیسی). Archived from the original on 9 March 2013. Retrieved 2021-05-08.‏

منابع۲

• Binder, Carsten (2021). "From Darius II to Darius III". In Jacobs, Bruno; Rollinger, Robert (eds.). A Companion to the Achaemenid Persian Empire. John Wiley & Sons. pp. 457–473. ISBN 978-1-119-17428-8.
• Briant, Pierre (2002). From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire. Eisenbrauns. ISBN 978-1-57506-031-6.
• Briant, Pierre (2015), Darius in the Shadow of Alexander, Harvard University Press, ISBN 978-0-674-49309-4
• EIr. (1994). "Darius v. Darius III". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Volume VII/2: Dastūr al-Afāżel–Dehqān I. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers. pp. ۵۱–۵۴. ISBN 978-1-56859-020-2.
• Foltz, Richard (2019). A History of the Tajiks: Iranians of the East. New York: Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-78453-955-9.
• Frye, R. N. (1983). "The political history of Iran under the Sasanians". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-20092-X.
• Heckel, Waldemar (2006). Who’s Who in the Age of Alexander the Great: Prosopography of Alexander’s Empire. Blackwell Publishing. ISBN 978-1-4051-8839-5.
• Heckel, Waldemar (2020). In the Path of Conquest: Resistance to Alexander the Great. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-007668-9.
• Kuhrt, Amélie; Sancisi-Weerdenburg, Helen (2006). "Bessus". In Salazar, Christine F.; Landfester, Manfred; Gentry, Francis G. (eds.). Brill's New Pauly. Brill Online.
• Nawotka, Krzysztof (2021). "The Conquest by Alexander". In Jacobs, Bruno; Rollinger, Robert (eds.). A Companion to the Achaemenid Persian Empire. John Wiley & Sons. pp. 473–485. ISBN 978-1-119-17428-8.
• Olbrycht, Marek Jan (2021). Early Arsakid Parthia (ca. 250-165 B.C.). Brill. ISBN 978-9004460751.
• Tavernier, Jan (2007). Iranica in the Achaeamenid Period (ca. 550-330 B.C.): Lexicon of Old Iranian Proper Names and Loanwords, Attested in Non-Iranian Texts. Peeters Publishers. ISBN 978-90-429-1833-7.
• Tuplin, Christopher J. (2020). "The Bodleian Letters: Commentary". In Tuplin, Christopher J.; Ma, John (eds.). Aršāma and his World: The Bodleian Letters in Context: Volume I: The Bodleian Letters. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-968764-0.
• Schmitt, R. (1986). "Artaxerxes". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Volume II/6: Art in Iran I–ʿArūż. London: Routledge & Kegan Paul. pp. ۶۵۴–۶۵۵. ISBN 978-0-71009-106-2.
• Stark, Sören (2021). "The Iranian East". In Jacobs, Bruno; Rollinger, Robert (eds.). A Companion to the Achaemenid Persian Empire. John Wiley & Sons. pp. 695–711. ISBN 978-1-119-17428-8.
• Weiskopf, Michael (1989). "Bessos". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Volume IV/2: Behruz–Bibliographies II. London: Routledge & Kegan Paul. pp. ۱۷۴–۱۷۵. ISBN 978-0-71009-125-3.
• Wiesehöfer, Joseph (1986). "Ardašīr I i. History". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Volume II/4: Architecture IV–Armenia and Iran IV. London: Routledge & Kegan Paul. pp. ۳۷۱–۳۷۶. ISBN 978-0-71009-104-8.

• شارپ، رلف نارمن (۱۳۸۴). فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی. تهران: مؤسسهٔ فرهنگی و انتشاراتی پازینه. شابک ۹۶۴-۵۷۲۲-۷۴-۸.