From Wikipedia, the free encyclopedia
Txantxangorria (Erithacus rubecula) passeriforme klaseko hegaztia da, Muscicapidae familiakoa.[1] Europa osoan da, gehienbat hegoaldean, eta urte osoan leku berean bizi da. Europako Iparraldearen eta Afrikako ipar-mendebaldearen arteko migratzaile partziala da. Txantxangorria hegazti lagunartekoa, ausarta eta bitxia denez, ohikoa da txori horrek momentu batez basoa atzean utzi eta begi bistan jartzea, bere bizilekura zein edo zer iristen den ikusi ahal izateko. Deiadar bereizgarria du eta alerta gisa erabiltzen du. Kantu melodikoa du, urretxindorrarenaren oso antzekoa.
| Txantxangorri | |
|---|---|
 | |
| Iraute egoera | |
 Arrisku txikia (IUCN 3.1) | |
| Sailkapen zientifikoa | |
| Klasea | Aves |
| Ordena | Passeriformes |
| Familia | Muscicapidae |
| Generoa | Erithacus |
| Espeziea | Erithacus rubecula |
| Banaketa mapa | |
 eta  | |
| Datu orokorrak | |
| Masa | 2,4 g |
| Zabalera | 21 cm |
| Kumaldiaren tamaina | 4,9 |
| Eguneko zikloa | eguneko |
| Errute denbora | 15 egun |
| Arrautza | |
 | |
Bular gorriagatik bereizten den hegazti txikia da, 14 cm luze ingurukoa. Gazteak arreak dira, tantoz josiak, eta arren eta emeen artean ez dago desberdintasun fisikorik. Zientzia Ikerketen Kontseilu Nagusiak egindako ikerketa baten datuen arabera, txantxangorrien lumadiari erreparatuta, beren sexuaren eta adinaren informazio zehatza jakin daiteke.[2]
Intsektu txikiak eta zizareak elikadura iturri nagusi ditu. Euskal Herri osoan zehar egiten ditu habiak (gehiago lurralde hezeetan idorretan baino). Neguan populazioak gora egiten du, Europa iparraldeko hotzetik ihesi datozen txoriak ere gerturatzen direlako. Euskaraz beste hainbat izen ere baditugu: anttonpapargorri, antxogorri, lepogorri, papargorri, papogorri, txantxako, txantxango, txindor, txotxolongorri.[3]
Txantxangorri heldua 5-14 cm luze da, 16-22 g-ko pisua du eta 20-22 cm-ko hego-zabalera. Bai arraren bai emearen lumadia antzekoa da. Ar eta emeen ezaugarriei dagokienez, paparra eta aurpegia laranja kolorekoak dituzte, gris-urdin kolore batez inguratuta, goiko alde marroia dute eta sabel alde zuria; hankei eta oinei dagokienez, marroiak dira eta mokoa eta begiak, beltzak. Gazteek ez dute ia kolore laranjarik, gehienbat okre-kolorea baizik. Hala ere, pixkanaka-pixkanaka paparrean eta aurpegian laranja koloreko zati batzuk agertzen zaizkie nagusitu ahala.[4]
Carlos Linneo zientzialari eta naturalista suediarrak gaur egungo taxonomiaren oinarriak jarri zituen: bere Systema naturae[5] obran, txantxangorria, Motacila rubecula izenarekin deskribatu zuen. Haren berariazko epiteto rubecula latinezko gorri (ruber)[6] hitzaren txikigarri eratorria da. Erithacus generoa Georges Cuvier naturalista frantsesak sortu zuen 1800. urtean eta txantxangorriari izena eman zion, egun duen nomenklatura binomiala, hain zuzen, Erithacus rubecula.[7]
Txantxangorria intsektuak jaten dituen hegazti talde baten kidea da. Talde horren kide bezala birigarroa eta euli-txoria ere izendatu izan dira beste batzuen artean, taldeak taxonomikoki oso antzekoak baitziren. Azkenik, birigarroaren eta euli-txoriaren espezieak berriz aztertu ziren eta, horren ondorioz, Erithacus generoa Saxicolini taldearekin lotu zen. Saxicolini taldeak bere baitan aurreko hiru espezieak izateaz gain, urretxindor arrunta ere hartzen du, Saxicolini familiako beste hegazti askorekin batera.[8]
Ekialdeko Paleartikoan bi espezie daude Erithacus generoan: Erithacus akahigea eta Erithacus komadoria. Hala ere, datu biogeografiko eta DNA sekuentzia batzuk adierazten dutenaren arabera, bi horiek Ekialde Urruneko urretxindorrekin batera sailka daitezke, Erithacus generoan europar espezieak soilik utzita.[9]
Britainiako Erithacus rubecula melophilus azpiespeziea hegazti kontinentaletatik arintasunez desberdintzen den bakarra da. Azpiespezieei dagokienez, James Clementsek[1] hurrengo hurrengoak aitortzen ditu:
Eurasiako area kontinentalaren zati handi batean txantxangorrien arteko desberdintasunak oso urriak izanik, azpiespezieak desberdintzeko, gehienbat uharteak eta mendiko zonaldeak erabiltzen dira.[10][11]
Erithacus rubecula melophilus, Europako mendebaldearen zati handi baten bizi den subespeziea, Britainiar uharteak barne, Afrikan, Korsikan edo Sardiniako ipar-mendebaldean ere ibiltari aritzen da. Erithacus rubecula witherbyi espeziea Erithacus rubecula melophilusen oso antzekoa da; hala ere, lehenengoa hego-zabalera txikiagoa izateagatik bereizten da. Erithacus rubecula tataricus, ipar-ekialdeko espeziea, handi samarra da eta bere lumak tonu ilunekoak dira. Banaketa eremuei dagokienez, hego-ekialdean, Krimeako penintsulako Erithacus rubecula valens espeziearen, Kaukasoko eta Transkaukasiako Erithacus rubecula caucasicus espeziearen eta Irango Erithacus rubecula hyrcanus espeziearen arteko diferentzia nabarmenak onartuta daude.[12]
Madeirako eta Azoreetako azpiespezieak Erithacus rubecula microrhynchos izena hartu du. Morfologia desberdina ez duen arren, haren isolamenduak subespezietzat konfirmatzeko baliotasuna ematen du.
Euskal Herrian bizi den txantxangorria Erithacus rubecula espeziekoa da: 14 cm luze da eta 16-22 g-ko pisua du. Kasu horretan, lurrean, sastraketan eta antzeko tokietan bilatzen ditu zizare, barraskilo, intsektu edota armiarmak; neguan, fruitu edo haziak ere jaten ditu, horretarako, herrietako parke eta lorategiak darabiltzz. Udaberrian, hegazti-hazkuntza leku freskoetan egin ohi du.[13] Txantxangorria oso zorrotza da bere lurraldeko mugak zaintzen, eta borroka egiten du, hara hurbiltzen diren espeziekide guztiak uxatzeko.[14]
Txantxangorriei eraztun ipintzeak Kantauri kostako leku aberasgarrienetan egin dira: Urdaibaiko Biosferaren erreserban, hain zuzen.[15]
Bikotea topatu ondoren, egun batzuetarako elkarrengandik aldendu egiten dira. Gero, emea kabia egiten hasten denean, berriz ere elkartu egiten dira. Bien arteko kopulak hasten dira arrautzak erruteko momentua heldu arte. Euskal basoetan arrautzen kopurua 4 eta 6 artekoa izaten da orokorrean.[16]
Kanariar uharteetan bi espezie dira; batetik, Kanaria Handikoa (Erithacus rubecula marionae) eta, bestetik, Tenerifekoa (Erithacus rubecula superbus). Ezaugarri bereziak dituzte: beteraztun zuria, bularreko kolorazio bizia eta kolore marroia eta gorrixka banantzen dituen marra gris bat. Sabelaldea guztiz zuria da.[17]
B zitokromo sekuentzien eta bokalizazio sekuentzien datuek[18] Tenerifeko eta Kanaria Handiko txantxangorriak oso desberdinak direla erakusten dute. Seguruenik, gutxi gorabehera orain dela bi milioi urte egon zen hegaztien kolonizaziotik eratorriak dira. Gainera, bi espezieok deberdintasun genetiko esanguratsuak dituzte.[10]
2003an, Christian Dietzen, Hans-Hinrich eta Michael Wink autoreek, Avian Science aldizkarian, The phylogeographic differentiation of the European robin Erithacus rubecula on the Canary Islands revealed by mitochondrial DNA sequence data and morphometrics: evidence for a new robin taxon on Gran Canaria?[10] izeneko ikerketa argitaratu zuten. Amaieran, konklusio bat lortu zuten: Kanaria Handiko txantxangorriak bere Europako senideetatik orain dela 2.300.000 urte aldendu zela eta Tenerifekoak, aldiz, handik 500.000 urtera gauza bera egin zuela, hau da, orain dela 1.800.000 urte. Horren arrazoia kolonizazio desberdina da, lehenik eta behin Kanaria Handira izan zen kolonizazioa eta handik urte askotara, bertatik Tenerifera[19]. Marionae eta superbus subespezieen arteko desberdintasunak zehazteko eta auzi horiei erantzuna emateko oraindik ez da lan zehatzik argitaratu. Aurretiazko emaitzek iradokitzen dute Kanaria Handiko txantxangorriaren hegoak % 10 laburragoak direla, bestearekin alderatuta.
Kanariar uharteetako hegoaldeko herriak berriagoak dira, erdi pleistozenokoak eta beraien dibergentzia genetikoa hasiberria da. Mendebaldeko Kanariar uharteetako (Hierro, La Palma eta Gomera) Erithacus rubecula microhynchus txantxangorria txantxangorri kontinentalaren (erithacus rubecula)[12] antzekoa da. Azkenik, Fuerteventuran aurkitutako txantxangorriak kontinentalak dira; hala ere, hori ez da harrigarria, espezieak ez baitu habia egiten ez Fuerteventuran ez Lanzaroten. Hegazti horiek negua igaro edota joan-etorrikoak dira, esaterako Afrikatik Europarako migrazioa.
Txantxangorriaren banaketak toki asko hartzen ditu: Europa, Asiako ipar-mendebaldea, Afrikako iparraldea eta ekialdean Siberiako mendebaldera arte hedatzen da, hego-ekialdean Kaukasoko mendikateak arte eta hegoaldean Aljeria arte. Era berean Britainiar Uharteak eta Makaronesia eskualdea ere hartzen ditu.
Eskandinaviako eta Errusiako txantxangorriak Mendebaldeko Europara migratzen dute haien lurraldean egiten duen hotzagatik ihes egiteko. Hegazti migratzaile hauek haien goialdeko tonu grisagatik eta paparreko kolore laranjagatik bereizten dira. Europa iparraldean gustukoen duten habitata izei basoa da, Britainiar uharteetan berriz nahiago dituzte parkeak eta lorategiak.[20]
XIX. mendearen amaieran espeziea Australian eta Zeelanda Berrian sartzea nahi izan zuten baina planak ez zuen arrakastarik izan. Hegaztiak Melbourne, Auckland, Christchurch, Wellington eta Dunedin inguruan askatu ziren, baina ez zuten kokatu eta lurraldeetara egokitu. Ipar Amerikan ere antzeko emaitza izan zen. Hegaztio Long Islanden askatu ziren; 1852an, New Yorken; 1889an, Oregonen; eta 1908an, Saanicko penintsulan eta Kolumbian, baina saiakera horiek ere ez zuten emaitza onik ekarri.[21]
Eguneko hegaztia da, noizbehinka ilargi gauetan edo argi artifizialaren inguruan intsektuak ehizatzen dituen arren.[11] Ornogabe lurtarrez elikatzen da gehienbat, armiarmak, zizareak edo intsektuak, esate baterako. Udazkenean eta neguan, bere eguneroko ornogabeen dieta baia eta fruitukin osatzen du.[20] Txorien elikagailuetan jartzen diren hazien nahasteak ere jaten ditu.[4]
Gizakien presentziara nahiko ohituta dago, adibidez, norbaitek lurra mugitzen dagoenean bertara hurbildu ohi dira bertan zizareak edo antzeko harrapakinak harrapatzeko asmoarekin. Horren ondorioz, uharte britainiarretan txantxangorria lorezainaren laguntzat hartzen da, eta ez zaio kalte egiten hainbat arrazoi folkloriko direla eta. Europa kontinentalean —bertan txantxangorriak beste hainbat hegazti txiki espezie bezala ehizatu ziren—, arretatsuagoak eta arduratsuagoak bilakatu ziren.[4] Lurrazalean beste elikagai batzuk aurkitzeko asmoarekin, txantxangorria animalia basatiei ere hurbiltzen zaie, basurdeari eta lurra mugitzen duten beste animalia batzuei ere, esate baterako.
Arrek lurraldetasun portaera nahiko oldarkorra eta erasotzailea dute. Haien lurraldera hurbiltzen diren beste arrak erasotzen dituzte, eta inongo itxurazko probokaziorik gabe beste espezie txikiago batzuk erasotzen ere ikusi izan dira. Askotan, baten bat hil da erasoan: eremu jakin batzuetan, txantxangorri helduen % 10aren heriotzak irudikatzen edo ordezten ditu.[22] Bestetik, espeziea Dasypsyllus gallinulae deituriko arkakuso batek josita egoten da.
Migrazioei dagokienez, lurraldearen arabera jokaera erabat desberdina dute. Europako ipar-ekialdean guztiz udako populazioak dira, baina hegoaldean, sedentarioak.[23]
Habia egiteko, era askotako lekuak erabiltzen ditu: zulogune edo zulo bat duen edozein leku habia egiteko leku egoki da txantxangorriarentzat. Ohiko arrakalez edo babesa duten bankuez gain, txantxangorriak habia egindako leku arraroen artean daude makineria piezak, barbakoak, bizikleten eskulekuak, baztertutako lapikoak, ureztontziak, lorontziak... baita txapelak ere. Habia goroldioarekin, orriekin eta larrearekin egiten du, eta belar fin, ile eta lumekin estaltzen du. Kumeak izateko garaian edo umealdietan, martxo edo apirilean hasi eta abuztu edo irailera arte, bost edo sei arrautza jartzen ditu, bi edo hiru errunalditan. Arrautzak krema kolorekoak, beixak edo zuriak dira, izpildunak edo marroi gorrixka batekin orbainduta, eta gehienetan mutur luzeenean orbain gehiago izaten ditu.[24]
Emea bigarren errunaldia hazten ari denean, arra lehen errunaldiaren elikadurarekin arduratzen da. Txitaldi aldia 13-14 egunekoa da. Jaioberriak kuxkutik irten eta 13-14 egunera hegan egiten hasten dira.
Hegaztiak oraindik marroi izpildun kolorekoak direnean, bi hilabetetik hiru hilabetera bitartea daramatenean habiatik kanpo, lehen luma laranjak agertzen zaizkie kokots azpian, eta hurrengo bi edo hiru hilabeteetan, apurka-apurka kolore laranja hori zabaldu egiten da, lehen lumaldatzea egin eta nagusi itxura izan arte.
Kume garaian kantu ildaskatu eta txioa dauka: askotan gauez kantatzen du, batzuetan oso berandu arte. Hori dela eta, urretxindorrarekin (Luscinia megarhynchos) nahasten da. Hiri giroan egiten duen gaueko kantua egunez oso zaratatsuak diren guneetan izaten da, horrek aditzera ematen du gaueko lasaitasunean kantatzen duela, bere mezua argitasun gehiagoz hedatzen edo zabaltzen delako.[25] Neguan zehar, arrek eta emeek lurralde banatuak dituztenean, bi sexuetako txorien kantuak udan baino errukigarriagoak edo penagarriagoak dira. Neguan zehar, emea habiaraketa gunetik irten eta gune gertuagoko lurralde batera mugitzen da, janari bila. Arra habiaraketa lurraldean egoten da urte guztian.
Txantxangorri europarraren iparrorratz magnetikoa zabalki ikertua izan da eta ikusmenean oinarritutako “magneto harrera” erabiltzen duela esan daiteke. Bertan nabigaziorako erabilitako kanpo magnetikoa antzemateko, eta hegaztiaren begian sartzen den, argiak eragina du.[26] Modu ulergarriagoan esanda, animalia askok lurraren kanpo magnetikoa antzeman dezakete, eta hori orientatzeko eta nabigatzeko erabiltzen dute, objektu, harrapakin edo leku baten norabidea, kokapena eta altitudea jakiteko aukera ematen baitie.[27] Hala ere, oraindik ez da guztiz ezagutzen bere zentzu magnetikoaren mekanismo fisikoa.
Txantxangorria, txori txikia izanik, mota askotako harrapariak dauzka bere bizi zikloaren fase guztietan. Zuhaitzetan ibiltzen diren karraskari ezberdinek txantxangorri arrautzak eta txitak jan ditzakete. Ugaztunen zerrendarekin jarraiki, lepahoriek, lepazuriek, ipurtatsek eta erbinude txikiek ere txantxangorri txitak zein helduak ehiza ditzakete aukera izanez gero. Katajinetak ere harrapariak izan daitezke zuhaitzetara igoz gero.
Narrastien artean, eskulapioaren sugea mehatxu bat izan daiteke arrautzentzat eta txita zein gazteentzat, suge mota honek zuhaitzetara igotzeko eta txorien habiak erasotzeko trebetasuna baitu.
Dena den, txantxangorriaren harrapari nagusiak beste hegazti batzuk dira, hala nola, korbidoak eta hegazti harrapariak. Hegazti harrapari asko daude txantxangorriaren harraparien zerrendan, baina nagusia gabiraia da. Gabiraia basoetan eta zuhaitzen artean ibiltzen diren txori txikien ehizan espezializatu da, eta txantxangorria txori multzo horretan sartzen da. Aztorea eta belatz gorria ere harrapari ditu. Korbidoen artean belabeltzak eta eskinosoak behatuak izan dira txantxangorrien habiak erasotuz eta hauen arrautzak zein txitak ehizatuz.
Etxe-katuak ere mehatxu bat dira populazio handiko koloniak dauden lekuetan, etxe-katuek txoriak eta bestelako mikrofaunan eragin eta presio nabaria izan ditzakete, ikerketa ezberdinen datuen arabera.
Txantxangorria oso garrantzitsua da folklore britainiarrean eta Frantziako ipar-mendebaldean, baina ez horrenbeste Europako beste leku batzuetan. Europako iparraldeko mitologian, ekaitz txoritzat hartzen zuten: ekaintzaren jainko Thor-entzat, sakratua zen.[28] Babes in the Wood deituriko umeentzako ipuin tradizional batean ere agertzen da, hildako umeen gorpuak gorde edo estaltzen.
Berriki Gabonekin lotu izan da kultura anglosaxoian: horregatik, Eguberretako txartel askotan agertzen da XIX. mendeko erdialdetik egun arte, baita Gabonetako posta zigilu askotan ere. Hain zuzen, garai viktoriarrean, postari britainiarrak uniforme gorriak jantzen zituztenez, Robin ("txantxangorri") izenaz ezagutzen ziren. Seguruenik horixe da Gabonetako txarteletan txantxangorria agertzearen arrazoi nagusia, txartela ematen duen postariaren ikurra delako.
Kristau ikonografian aipatzen da elezaharretan, eta errepresentatu izan da margoetan, txantxangorria, Kristoren odol isuriaren sinbolo gisa. Kristori gurutzean iltze bat errukiz kentzeko ahaleginean, odolarekin paparra gorriz margotu zitzaion txantxangorriari, hori da funtsean istorioa[29].
Bestalde, euskal kulturari eta euskarari dagokionez, Euskararen txantxangorria delakoa ere ezaguna da. Ekimen hori Eusko Jaurlaritzak, Arabako Foru Aldundiak, Bizkaiko Foru Aldundiak, Gipuzkoako Foru Aldundiak, Donostiako udalak, Gasteizko udalak, Bilboko Udalak eta EUDELek bultzatzen dute. Hala ere, Euskararen txantxangorria ez da instituzio horiena, gizartearena baizik. Sinboloak euskaraz hitz egiteko gonbita egiten du, euskara gehiago erabiltzeko eta entzuteko helburua du, bakoitzak ahal duen neurrian, helburu komun batekin. Beste helburu bat administrazio publikoko bulegoetan, eraikin publikoetan, garraio zerbitzuetan, osasun zerbitzuetan, eskoletan, kirol instalazioetan, unibertsitateetan... txantxangorri hori ikusgai egotea da. Txori hori sinbolo gisa aukeratu zen, animalia txikia delako, oso maitea, azkarra eta bizia: euskarak bezala, hegan egiteko eta airean mugitzeko hegoak astindu behar ditu.[30][31]
Euskararen txantxangorriak aurretik aipatutako guztia irudikatzeaz gain bere abestia ere badu, abestia Sorotan Bele taldeko Urbil Artolak eta Gorka Sarriegik egina da, Dani Venegas musikariarekin batera. Hitz hauek ditu:[32]
| « |
Sortaldeko argi berriari |
» |
Bestalde, Itoiz taldearen Hegal egiten deituriko abestiak ere txantxangorria du aipagai. 1985ean Espaloian diskoaren barnean kaleratu zen. Kanta basora ihes egiten duen gazte bati buruzkoa da, horrela txantxangorri bat bezala bizitzeko. Hitzak Bernardo Atxagak sortu zituen, eta hauek dira:[33][34]
| « |
Neukan guzti zen amets bat, amets bat, |
» |
_juvenile.jpg)
.jpg)
.jpg)
_cropped.jpg)
_in_snowy_winter_landscape.jpg)
,_Struy_-_geograph.org.uk_-_3199408.jpg)
,_Bristol,_UK.jpg)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
