From Wikipedia, the free encyclopedia
Arma edo iskilua ehizan, erasoan edo babesean indarra aplikatzeko eta hedatzeko erabiltzen den tresna da. Armek, oro har, abantaila mekanikoak erabiltzen dituzte indarrak sendotzeko. Armak oso elementu sinpleak izan daitezke, esaterako, mutur zorrozdun makila bat, edo teknologiaren laguntzarekin sortutako objektu konplexuak, hala nola kontinente arteko misil balistiko bat.
Arma ehizarako eta autodefentsarako tresna da, eta gizakien aurka erabil daiteke indar edo instalazio etsaien eraso, defentsa eta suntsiketa lanetan, edo, besterik gabe, mehatxu eraginkor gisa. Arma, beraz, indar baten irismena eta magnitudea zabaltzen dituen gailua da[1]. Beste interpretazio baten arabera, indar bat biderkatzeko abantaila mekanikoak erabiltzen dituzten gailu sinpleenak dira[2]. Erasoan, armak hertsapen-tresna gisa erabil daitezke, zuzenean edo jaurtigaiak erabiliz. Tresna horiek, beraz, makila zorrotz bat bezain gauza sinpletik hasi eta teknologia multzo konplexu bateraino doaz, kontinente arteko misil balistiko bateraino, esaterako. Zentzu metaforikoan, kaltea eragiteko gai den edozer armatzat uler daiteke, eta zentzu horretan interpretatzen da XX. mendeko gerretako gerra psikologikoaren garapena. Adibide gisa, Junkers Ju 87 hegazkinek, «Stuka» izenez ezagunak, bonbardaketetan, beren bozinak martxan jartzen zituzten etsaiengan beldurra eragiteko.
Oraintsuago, hilgarriak ez diren armak diseinatu izan dira talde paramilitarrek, segurtasun indarrek edo borrokan ari diren tropek erabiltzeko diseinatuak, eta haien helburua da aurkari bat neutralizatzeko behar adina kalte eragitea heriotza eragin gabe eta ingurumenean duen eragina gutxituz[3]. Praktikan, kalteak eragin ditzakeen edozein elementu armatzat har daiteke (nahiz eta hori ez izan haren funtzio nagusia), erabiltzen den zirkunstantzien eta helburuen. Antzeko irizpidea erabiltzen da Zuzenbidearen Zientzian ere: ukabila, naiz eta berehalako eginkizuna kalte egitea ez izan, armatzat har daiteke[erreferentzia behar]. Hala ere, herrialde askotan indarrean dagoen zigor zuzenbidearen arabera, objektu bat ezin da armatzat hartu eraso edo defentsa egiteko funtzio espezifikoekin sortu ez bada. Adibidez, Espainiako legeriak hau ezartzen du:{{Aipua:Zentzu horretan, objektu bat juridikoki «arma» gisa hartu ahal izateko, fabrikatzeko momentuan «armatzat» erabilia izatea izan behar du helburu nagusia, bai erasorako, bai defentsarako[4].}}
Oro har, erasotzeko edo defendatzeko balio duen objektu edo tresna da arma. Armaren oinarrizko funtzioa ez da aldatu antzinatik. Armek gauza hauetako bat edo gehiago egiten dituzte:
Armak iraingarriak izan daitezke ―energiaren transformazioa helburu baten gain erortzeko egokiak―, edo defentsakoak, etsai batek gugan bil dezakeen energiaren zati bat neutralizatzera, saihestera edo, gutxienez, xurgatzera zuzenduak. Aurrerago, xehetasun handiagoz aztertzen dira, irizpide espezifikoagoen arabera.
Goi-mailako beste ugaztun-espezie batzuk behatuta (adibidez, txinpantzeak) ikus daiteke tresnak nola erabiltzen diren, eta armak ere definizio horren barruan daude[6]. Craig Stanfordek, primateetan aditua eta Kaliforniako Hegoaldeko Unibertsitateko antropologia-irakasleak, iradoki izan du tximino handiek lantza zakarrak aurkitzeak (hau da, makila zorrotz samarrak) agerian utz dezakeela, analogiaz, gizakiak erabilitako lehen armak, duela bost milioi urte inguru[7]. Beraz, modu naturalean, makilek eta hesola zorrotzek osatu dute gizateriaren lehen armategia, eta litekeena da jaurtigai gisa ere erabili izana, harri txikiekin batera.
Tresna horiek oso erabilgarriak izan zitezkeen gizakiarentzat, ezen bere eboluzio biologikoa, baliabideak lortzeko lehian, beste izaki batzuk baino geldoagoa, baldarragoa, txikiagoa edo ahulagoa baitzen. Izan ere, adarrez, atzaparrez, letagin zorrotzez edo azal zula-ezinez hornitutako animalien aurkako lehian, giza espeziearentzat, armak oso tresna onuragarritzat hartu behar dira, zeinak, bestalde, laster jo baitzuen defentsa natural horietara bere armategia perfekzionatzeko. Nolanahi ere, harrizko aizkorak dira kontaktu zuzenaren bidez kalteak eragiteko berariaz garatutako lehen giza armak, energia-anplifikadore sinple gisa erabiltzen direnak.
Datazio fidagarria duten lehen jaurtigaiak egurrezko zortzi lantza dira, 1,80 eta 2,30 metro artekoak eta pinu egurrez eginak[8]. Schöninger Speere deritze, eta duela 400.000 urte egin zirela uste da. Zortzi lantza horiek Schöningenen (Alemania) aurkitu zituen (1995 eta 1998 artean) Hartmut Thiemek zuzendutako talde batek. Ikuspuntu aerodinamiko batetik aztertu zituzten, eta perfektuak zirela ondorioztatu zuten. Oso artisau trebeek eraiki zituzten, eta grabitate-zentroa kontuan hartu zuten lantza hegaldian ahalik eta gutxien desoreka zedin eta, aldi berean, jaurtitzeko erraza izan zedin. Punta isatsa baino astunxeago jarri zuten, eta grabitate-zentroa ez zegoen zehazki erdian, baizik eta aurrerantz pixka bat mugituta[9].
Duela 250.000 urte inguru hasi ziren sua erabiltzen puntak gogortzeko, eta lantza punta gisa eskuz zizelkatutako lehen harriak K.a. 80.000. urte inguruan datatu dira. Hogei milurteko geroago, arkuak eta geziek iraultza ekarri zuten armen teknologiara, eragindako indarra biderkatu baitzuten, erabiltzailearen muskulu-ahalegina murriztuz gainera[10]. Kontserbatutako lehen xabalina K.a. 42.000. urte inguruan erabili zen. Paleolito garaian, geziak baino zehatzagoak ziren dardoak erabiltzen hasi ziren, eta aurkitutako atlatlarik ―lantzak bulkatzeko erabiltzen den arma― zaharrenak 27.000 urte inguru ditu.
Antzinaroko armek abantaila ugari eskaintzen zituzten historiaurrekoen aldean, hobekuntza nabarmenak baitzituzten, baita material eta erabilera-teknikak eta iraungarritasun handiagoa ere. Metalen fusioaren ikaskuntzak oso figura garrantzitsuak bihurtu zituen errementariak giza komunitate guztietan, eta haien ezaugarri magiko batzuk burdinazko ezpatei, ezkutuei eta armadura pertsonalei gehitutako iraultza teknologikoari zor zitzaizkion. Fintasun tekniko horretatik, fintasun taktiko handiagoa lortu zen, eta, hala, helburu zehatzetarako armak diseinatzen hasi ziren, hala nola alabarda edo kaskoa. Gurpilaren hedapenak eta zaldiketak, garapen metalurgikoarekin batera, lehen unitate militar konposatua eratu zuten, gerra-zalgurdia, K.a. XX. mende inguruan asmatu eta K.a. XIII. mende inguruan goia jo zuena. (ikus Kadeshko gudua). Garai hartan, zaldi gainean muntatutako unitateak eratzeak paradigma militar bat sortzea ekarri zuen, zalditeria, XX. mende luze arteraino iraungo zuena.
Europan, Antzinaroaren bukaerak, Zisma Nagusiaz eta gizarte feudalaren hedapenaz definitua, armamentuetan iraultza berri bat ekarri zuen berekin: batetik, defentsarako eraikin handiak eraikiz eta, bestetik, setio-armak perfekzionatuz. Zalditeriak gizarte estatusaren balioa hartzen du. Noblezia indar militarrarekin identifikatzen da ―zaldun feudalarekin―, eta, monarkiak, kleroarekin batera, nagusitasuna hartzen du hierarkia feudal zorrotzean. Mendeetan iraun zuen eredu soziokultural hori aldatu egingo da, Pizkundea deiturikoa bultzatzeraino, bolboraren agerpenak ere definitua, zeinak estrategia militarrean paradigma guztiz berria planteatu baitzuen.
Bolbora 1200. urte inguruan sartu zen Europan, ekialdetik, eta iraultza beliko berri baten hasiera izan zen. Bolboraren agerpen-data alde batera utzita, badaude su-armen erabileraren froga fidagarriak adierazten dutenak erreinu kristauek Kalifato arabiarren aurka iberiar penintsula birkonkistatzeko borroketan erabili zituztela. Kronikek «trumoi-tiroak» aipatzen dituzte Algeciras[11] (1342), Orihuela (1331), Baza (1312), eta bereziki Niebla konderrian (1257) eta Zaragozako berreskuratzean (1118).
Pizkundean zehar, armak hobetuz joan ziren, hala nola bonbarda, kulebrina edo espingarda. Gerrak izaera erabat berria hartu zuen, eta, ondorioz, itsasontzi mota berriak sortu ziren, galeoia edo bergantina, esaterako. Pixkanaka, setio-arma horiek fintzeak erabilera pertsonaleko su-armak sortzea ekarri zuen, konkistatzaile espainiarrentzat funtsezko elementua izango zena Aurkikuntzen Aroan. Teknologia horrek eragin erabakigarria izan zuen munduaren historian, kontinentearteko mailan.
| « | Harakinek uharteak soildu zituzten. Guanahani izan zen lehena martirien istorio horretan. Buztinaren umeek irribarrea hautsita ikusi zuten, oreinen altuera hauskorra kolpatuta, eta heriotzan ere ez zuten ulertzen. Lotu eta zauritu egin zituzten, erre eta erre egin zituzten, hozka egin eta lurperatu egin zituzten. Eta eguraldiak palmondoetan dantzan baltsa jiratu zuenean, areto berdea hutsik zegoen.
Hezurrak baino ez ziren geratzen, gurutze itxuran tinko jarriak, Jainkoaren eta gizakien aintza handiagorako. III. kantua, Los Conquistadores - Vienen por las islas (1493), Pablo Neruda. |
» |
.jpg)
Su-armek jauzi kualitatiboa suposatu zuten, bada, energia material leherkor batean biltzen baitzen, propultsatzaile izenekoa, bolbora, esaterako; horrela, ez zen erabiltzaileak eragindako pisu edo mugimendu baten menpe egon behar. Energia hori abiadura handiagoan askatzen da, eta gailua berrerabil daiteke materiala eta eramailea nekatu gabe eta denbora-tarte labur samarrean. Su-armak ezinbesteko faktore bihurtu ziren XVII. mendeko inperio handiak eratzeko[12], eta arma horien irismena, potentzia, zehaztasuna edo birkarga-abiadura hobetzeko hainbat azterketa egin ziren.
Ameriketako Estatu Batuetako Independentzia Gerratik XX. mendearen hasierara arte, gorputz-gorputzeko borroka-armak, azkenean, baztertu egin ziren borroka-eremutik, irismen txikia eta irismen horren barruan erabilera zaila zutelako. Batzuetan, fusilaren aroa izenez aipatu izan da; garai horretan, su-armak infanteriarako garatu ziren, eta kanoiak, tropei eusteko, eta armak automatizatzen hasi ziren. Ipar Amerikan, «amerindiarrak beren antzinako kokalekuetatik atera ziren, hasieran armez eta gero diplomaziaz konbentzituz komeni zitzaiela indiarren erreserba batera joatea»[13]. Geroago, Gerra Zibilean, lehen korazatua eta lehen metrailadorea sortu zituzten Estatu Batuetan. Bestalde, lurrun-makinaren erabilerak bela-nabigazioa ordezkatu zuen, nabigazio mota hori baitzen, antzinatik, edozein ontziren indar eragile nagusia. Oro har, testuinguru hori da nagusi XIX. mendeko armada moderno gehienetan, gorabehera nabarmenak izanik herrialde batetik bestera.
Teknologia belikoaren hobekuntzen erritmoa, izan ere, biderkatu egin zen XX. mendeko gatazka beliko handietan. Lehen Mundu Gerran, burdinazko armen aroa amaitu zen, eta infanteria eta artilleria funtsezko arma bihurtu ziren. Arma mota berriak, hala nola obusa, edozein eraikuntza mota suntsitzeko gai ziren. Hegazkina, orduan hamarkada bateko bizitzaz, armada modernoen parte izatera igaro zen, eta gudu-zelai askoren protagonista izan zen, diseinatu berri ziren unitate blindatuekin batera, unitate autopropultsatu gisa zalditeria ordezkatu zutenak. Itsasoan, itsaspekoak agertu ziren. Gizarte industrializatuen arteko gatazkaren ezaugarri gisa, armen gorakadak ―etsaiaren edozein aitzinamendu erreproduzitu eta indargabetzean datzana― gerra-makinaren industrializazioa ekarri zuen, lehen pentsaezinak ziren baja ugari eraginez.
Bigarren Mundu Gerrak lubaki-gerraren esperientziatik atera zuen bere ikasketa: Arma berriei gerra taktika berriak dagozkie, blitzkrieg edo tximista gerra kasu, Frantzia gisako potentzia militarretan (antzinako gerraren ikuskera bati atxikita) behin-behineko porrota eragingo dutenak. Gerrako hurrengo 6 urteetan, lehia teknologiko zorabiagarria izango da. Armadaren hiru armei eragiteaz gain, biztanleria zibila izango du helburu: alde batetik, propaganda bidez ―eta etsaiaren kontra-propaganda bidez―; bestetik, hiri-kontzentrazio handietan bonbardaketa masiboak antolatuz, ez hainbeste etsaien armadari kalte egiteko, baizik eta, saturazioz, garraiobideak geldiarazteko[14]. Tenperatura altuek eta, ondorioz, lekuz aldatutako aire-masek «su-ekaitzak» eragiten zituzten[15], eta, egun gutxiren buruan, hiri osoak ezabatu ziren mapatik[16]. Hegazkina ehiza-hegazkin eta bonbaketarien zereginetan dibertsifikatzen da, eta teknologia berriz hornitzen da (Hispano-Suiza HS.404: napalm, radarra eta jet propultsioa), arma beliko gisa duen balioa biderkatzen dutenak. Herrialde guztietako itsas armadak itsaspekoak bereganatzen ditu. Gerra batean inoiz erabilitako arma boteretsuenen erabilerarekin amaitzen da gatazka: Fat Man eta Little Boy[17].
.jpeg)
Bigarren Mundu Gerraren ostean, Gerra Hotzaren etorrerarekin, arma berrien etengabeko garapena instituzionalizatu zen, eta superpotentzia handiak eskalada teknologiko batean inplikatu ziren armak eta kontra-armak garatzeko. Armen egoera horrek gaur egunera arte jarraitzen du, eta, herrialde askorentzat, hainbat tirabiren iturburu izan da. Bigarren Mundu Gerraren ondoren garatutako armamentuaren alderdi nabarmenetako bat izan da arma nuklearrak misil balistikoekin konbinatzea izan da, eta horrek gaur egun dagoen armarik boteretsuena sortzea ekarri du: kontinentearteko misil balistikoa.
Gerra Hotzak bonba atomiko gisako armak sortzera ere eraman zuen. Bonba atomikoak, bere jabeak ziren Estatu Batuak eta Sobietar Batasuna (gaur egun, Errusia) giza zibilizazio oro suntsitzeko ahalmen nahikoa zuten potentzia belikotzat ezartzen zituen: Izan ere, ez batak, ez besteak, ez zuen gatazka bat hasi nahi, gatazka horrek norberaren deuseztapena bakarrik ekar zezakeela bai baitzekiten, «Elkar Suntsiketa Ziurtatua» delakoaren doktrinaren arabera. Arma horien izaera indiskriminatua dela eta, eskala txikiagoko misil nuklearrak nahiko alferrikakotzat jo dituzte. Ohiko gudu-zelaietako alternatiba iritsi zen teknologia informatikoa, doitasun handiko munizioa (bonba adimenduna ere deitua) eta teknologia detetektagaitza aplikatzeari esker, dagoeneko ohikoak baitira gerra-hegazkin mota askotan.
1970eko hamarkadan, harreman politikoak baretu egin ziren, SALT itunek (Arma Estrategikoak Mugatzeko Elkarrizketen ingelesezko sigla) erakutsi zutenez; The Encyclopædia Britannicak dio itun horietan, bi superpotentziek muga bat ezarri ziotela gaitasun nuklearra duten ICBM misilen eta misil estrategikoen kopuruari. 1980ko hamarkadaren amaieran, Gerra Hotza pixkanaka amaitzen joan zen. Nazioarteko Bakerako Carnegie Funtsaren txosten batek dio: «Gerra Hotzaren amaierak Estatu Batuak eta Sobietar Batasuna hainbeste denboran aurrez aurre jarri zituen armamentu nuklearreko karrera bertan behera uzteko itxaropena piztu zuen».
Armagabetzeari eta kontrol nuklearrari buruzko negoziazioen ondorioz, ehunka armategi nuklear desegin dituzte azken urteotan. 1991n, Sobietar Batasunak eta Estatu Batuek Murrizketa Estrategiko Ofentsiboen Ituna (START1) sinatu zuten, eta, horren ondorioz, bi superpotentzia nuklear horiek mugatu ez ezik, ojiba estrategikoen kopurua murriztu behar izan zuten, historian lehen aldiz, bando bakoitzeko 6.000 unitaterekin geratu arte. 2001eko amaieran, akordioaren baldintzak bete zituztela ziurtatu zuten bi herrialdeek. Gainera, 2002an Moskuko Ituna sinatu zuten, eta, horren arabera, hurrengo hamar urteetan armategia txikitzen jarraitu behar dute, 1.700 eta 2.200 unitate arteko kopurura iritsi arte.
Etsaiak mehatxuari erantzun ahal izan baino lehen prestatzeko, maniobratzeko eta erasotzeko gaitasuna abantaila erabakigarri gisa probatu da, eta armadaren adar guztien artean zabaldu da horren erabilera. Hala, aipatu dugun teknologia detektagaitzaren erabilerari, gaueko ikusmeneko ekipamendua gehitzen zaio, unitate operatiboetarako garatutakoa, ikuspen gutxi edo ikuspenik gabeko baldintzetan. Zaintza lanak, arrisku berezikoak, tripulaziorik gabeko ibilgailuei eman zaizkie, zeinak antzemanak izanez gero autosuntsitzen diren.
Indarren koordinazioa izan da gerra garaikidearen doktrinaren beste ardatzetako bat, eta hala islatu da kriptologia sistemak eta komunikazio gailu berriak sartzearekin, baita etsaien informazioa atzemateko sistemak ere. Etsaien azpiegitura, inteligentzia-sarea eta komunikazioak hausteko, ezinbestekoa da haien ekipoak oso informatizatuta egotea. Hori dela eta, gerra digitalaz hitz egiten hasi dira, ekipoak geldiarazteko, agindu nahasiak bidaltzeko edo, besterik gabe, etsaiaren egiturak sabotatzeko gai den arma gisa. Espazioko lasterketak (karrera armamentistikoaren barruan sortutako pasarte gisa) sateliteak komunikabide edo satelite espioi gisa ez ezik Lurraren aurka arma eraginkor gisa erabiliko lituzkeen balizko gerra espazial bat planteatzeko aukera eman du.
2009ko urtarrilean, zortzi estatuk 23.300 arma nuklear baino gehiago zituzten, Suediako Bakerako Ikerketarako Stockholmeko Nazioarteko Institutuaren arabera.
Armak sailkatzeko bi irizpide erabil daitezke: nork erabiltzen duen eta nola funtzionatzen duen.
Muga-gatazkengatik oso lehiatuak diren zonaldeen artean dauden herrialdeak, edo (gerra kontuei dagokienez) herrialde indartsuagoen mehatxupean daudenak, edo superpotentziak, mota guztietako armen erosle, esportatzaile eta fabrikatzaile handienen artean daude. Latinoamerikako herrialdeek Mendebaldeko bankuei zor dizkieten 350.000 milioi dolar amerikarretatik, 90.000 milioi inguru gastu militarretarako erabiltzen dira. Gerran zeuden Erdialdeko Amerikako herrialdeen gastu militarrak % 50 handitu ziren 1979 eta 1983 artean. Nahiz eta nazio batzuk egoera ekonomikoan egon, inflazioa ikaragarrizkoa denez, pertsona bakoitzak urtero ordaindu behar duen kopurua esanguratsua da: Argentinan, bere PBIaren % 3,5; Txilen, PBIaren % 3,5; Mexikon, % 2,5; Brasilen, % 3,4. Arauaren salbuespen gisa, gaur egun Venezuela eta Txile dira, defentsan gastu txikia izan arren, armamentu erosle handienak Hego Amerikako azpikontinentean[erreferentzia behar].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
