Latinoamerika

Latinoamerika^[1] gaztelania, portugesa eta frantsesa eta hitz egiten den Amerikako herrialdeen multzoa da, hau da, antzina Espainia, Portugal eta Frantziaren kolonia izandakoena. Herrialde horien guztiek antzekotasun handiak dituzte, latinetiko hizkuntza, erlijioa, legedi oinarria eta abar, Espainiaren menpe egon ziren estatuen artean batez ere. Quebec aldean frantsesa hitz egiten bada ere, gehienek ez dute Latinoamerikaren barnean sartzen. Izan ere, Quebeceko historia, kultura, ekonomia eta Britainiar moldeko erakunde politikoak Kanadako gainerakoari oso estu lotuta daude.^[2]

Latinoamerika, berdez.

Lurralde hartako biztanleak latinoamerikarrak dira.

Banaketa politikoa

Latinoamerikako estatuak.

Hauek dira Latinoamerika osatzen duten estatu burujabeak:

Argentina Bolivia Brasil Costa Rica Dominikar Errepublika Ekuador El Salvador Guatemala

Haiti Honduras Kolonbia Kuba Mexiko Nikaragua Panama

Paraguai Peru Txile Uruguai Venezuela

Eta ondorengo dependentziek:

Frantziarenak:

• Guyana Frantsesa
• Guadalupe
• Martinika
• Clipperton
• Saint Barthélemy
• Saint Martin

AEBenak:

• Puerto Rico

Historia

Latinoamerikako herrialdeek independentzia lortutako urteak.

Sakontzeko, irakurri: «Latinoamerikako historia»

• 1438an Inka Inperioa ezarri zuten izen bereko etniakoek gaur egungo Ekuadorretik Txileraino kostalde pazifikoan, kolonaurreko Amerikako inperio zabalena izan zena.

• 1492an, Kristobal Kolon gaur egungo Bahamasetara iritsi zen, Espainiar Inperioa Latinoamerikan 300 urtez ezartzeari bidea emanez.

• 1500ean Pedro Álvares Cabral gaur egungo Brasilera heldu zen: Portugaldar Inperioa bertara ere hedatu zen hiru mendean zehar.

• 1813an Simon Bolivarri "Askatzailea" titulua eman zioten; izan ere, Venezuela, Kolonbia, Ekuador, Bolivia, Peru eta Panamako independentzia prozesuetan paper nagusia izan zuen.

• 1914ko abuztuaren 15ean Panamako kanala inauguratu zuten, merkataritza balio handia duena Ozeano Barea eta Atlantikoa lotuz.

• 1945ean Juan Domingo Perón agintari argentinarrak abiatu zuen peronismoa izeneko masa-mugimendua. Urte hartan bertan Gabriela Mistral idazle txiletarra Nobel Saria lortzen lehen egile latinoamerikarra izan zen.

• 1959an Kubako Iraultza amaitu zen, Fulgencio Batista boteretik kenduta Fidel Castrok nagusiki gidatutako prozesuan. Kuba Latinoamerika osoko gerrillen base izan zen, eta bere gudarosteak Afrikan ere (Angolan eta Etiopian) esku hartu zuen. Bost urte lehenago, AEBek lehen esku hartze esanguratsua egin zuen zonaldean, komunismoaren aurka Guatemalako kontra-iraultzaileak lagunduz.

• 1971n Gustavo Gutiérrezek "Teología de la Liberación: Historia, Política y Salvación" liburua aurkeztu zuen, Askapenaren Teologiari hasiera emanez.

• Bi urte geroago, 1973an, Augusto Pinochet jeneralak Salvador Allende erregimen demokratiko txiletarra ezabatu zuen: Latinoameriketako zenbait herrialdek (Bolivia, Uruguai, Argentina eta Brasil) aintzat hartu zuten eredua eta diktadurak eta desagertuen tragedia eragin.

• 1991an Mercosur merkataritza arloko erakundea osatu zuten Argentinak, Brasilek, Paraguaik eta Uruguaik.

Ekonomia

Estatua	Nazio Errenta Osoa	Per capita errenta	BPG per capita	BPG	Berdintasun eza[3]	Giza Garapen Indizea
	USD milioiak	USD	USD	USD milioiak	Gini indizea
Argentina	173.020	4.470	13.920	558.755	52,8	0,863
Bolivia	9.271	1.010	2.740	26.225	60,1	0,692
Brasil	644.133	3.460	8.230	1.576.728	58	0,792
Costa Rica	19.867	4.590	9.680	43.207	49,9	0,841
Dominikar Errepublika	21.080	2.370	7.150	67.410	51,7	0,751
Ekuador	34.759	2.630	4.070	56.509	43,7	0,765
El Salvador	16.832	2.450	5.120	36.478	52,4	0,729
Guatemala	30.259	2.400	4.410	56.295	55,1	0,673
Haiti	3.876	450	1.840	15.657	59,2	0,482
Honduras	8.586	1.190	2.900	20.091	53,8	0,683
Kolonbia	104.520	2.290	7.420	354.265	58,6	0,790
Kuba[4]	-	-	-	-	-	0,826
Mexiko	753.394	7.310	10.030	1.052.443	49,5	0,821
Nikaragua	4.968	910	3.650	20.189	43,1	0,.698
Panama	14.951	4.630	7.310	25.478	56,4	0,809
Paraguai	7.854	1.180	4.970	30.547	57,8	0,757
Peru	73.045	2.610	5.830	174.144	54,6	0,767
Txile	95.584	5.870	14.470	205.884	57,1	0,859
Uruguai	15.096	4.360	9.810	35.185	44,9	0,851
Venezuela	127,799	4,810	6,440	173,583	44,1	0,784

Kultura

Latinoamerikako hizkuntzak

Hizkuntza erromantze mintzatuenen banaketa gaur egun: gaztelania (berdea), frantsesa (urdina), portugesa (laranja), italiera (horia) eta errumaniera (gorria).

Latinoamerikako hizkuntza ofizialak erromantze hizkuntzak dira (bakarrak ez badira ere), hots, gaztelania, portugesa eta frantsesa. Hala ere, lurraldeotan askoz ere hizkuntza gehiago mintzatzen dira, onartuak izan edo ez. Haietako batzuk ondokoak dira:

• Ketxua
• Aimara
• Nahuatla
• Maia
• Guaraniera
• Tainoa
• Mapudunguna

Erreferentziak

1. Euskaltzaindia. (2012-05-25). 170. araua: Amerikako toponimia. .
2. Leslie Bethell (argitaratzailea) (1984): The Cambridge History of Latin America, 1. liburukia, XIV. orrialdea. Cambridge University Press. ISBN 0-521-23223-6.
3. "Gini">Human Development Report Programme 2006 335. orr. United Nations
4. Munduko Bankuak ez du Kubari buruzko daturik ematen. CIA Factbook-ren arabera, berriz, Kubaren BPG estimatua 40.060 milioi USDkoa eta per capita BPGa 3.500 USDkoa da.

Ikus, gainera

• Hispanoamerika
• Hego Amerika
• Erdialdeko Amerika
• Karibe
• Lusofonia
• Frankofonia

Kanpo estekak

• Datuak: Q12585
• Multimedia: Latin America / Q12585