Euzko-Gogoa Jokin Zaitegik 1950ean, Guatemalan, sortutako iritzi eta literaturari buruzko euskarazko aldizkaria izan zen.[1]
| Euzko-gogoa | |
|---|---|
| Mota | Literatura bihilabetekaria |
| Fitxa teknikoa | |
| Hizkuntza | Euskara |
| Argitaratze lekua | Guatemala (1950)-(1955) Biarritz (1955)-(1959) |
| Argitaletxea | Liceo Lindeaga |
| Banaketa | |
| Ekoizpen osoa | 44 |
| Banatze-eremua | Guatemala (1950)-(1955) Ipar Euskal Herria (1955)-(1959) |
| Historia | |
| Ideologia | Abertzalea |
| Sortzailea | Jokin Zaitegi |
| Zuzendaria | Andima Ibiñagabeitia |
| Erredaktoreak | Nikolas Ormaetxea Orixe |
Zaitegik Nikolas Ormaetxea Orixe Guatemalara deitu zuen aldizkariaren argitalpenean lagun ziezazion. Orixe aldizkariko idazkaria izan zen 6 hilabetez (1950). Ondoren Zaitegik beste lagun bati deitu zion, Parisen erbesteratutako Andima Ibiñagabeitiari hain zuzen ere. Ibiñagabeitia ez zen 1954. urtera arte heldu eta bertan aritu zen Guatemalan inprimatutako azken zenbakira arte. Zaitegik 1955. urtean Euskal Herrira itzultzea erabaki zuen eta hurrengo urtetik aurrera aldizkaria Biarritzen prestatu eta kaleratzen zen. Hortaz, aldizkariak bi epe izan zituen: Guatemalako aldia, 1950-1955 urteen artekoa, eta Biarritzeko aldia, 1956-1959 urteei dagokiona.
Bi hilabetez behin argitaratu eta Iparraldera bidaltzen zen, eta handik euskal erresistentziak Hegoaldera pasatu eta banatzen zuen, aldizkaria legez kanpokoa baitzen estatu espainiarrean.
Aldizkariak gorabeherak izan zituen argitaratzeari dagokionez, zeren berau finantzatzeko Jokin Zaitegik bere ondasun apurrak erabiltzen baitzituen. 1953an, esate baterako, ez zen alerik argitaratu. Guztira, 44 zenbaki argitaratu zituen Euzko-Gogoak 1950etik 1959ra (azken zenbakia urte horretakoa da nahiz eta inprimategitik 1960ko uztailean atera), eta 3.658 orrialde, bi tamaina erabat desberdinetan.
Sailak
Aldizkariak sail finkoak zituen:
- Olertia: poesia.
- Elertia: prosa.
- Eresertia: musika eta kantua.
- Antzertia.
- Euskera.
- Yakintza.
- Gizartea: soziologia.
- Idazti deunak: eskritura santuak.
Gaiei dagokienez ere, Euzko-Gogoak hainbat gai erabili zuen, euskaraz landu gabeak, baina gehienbat giza eta gizarte zientzietakoak. Literaturak, adibidez, leku esanguratsua izan zuen argitalpenean, gai guztien %57. Gai filosofikorik, berriz, ez zen falta izan (%3,35). Gai berrikuntza horrek helburu aitortua zuen aldizkarian eta Zaitegiren asmoetan: bideak erraztea Euskal Ikastetxe Nagusiari, alegia, unibertsitateari.
1956a ezkero Miarritzen finkatu eta euskal gaien inguruko artikuluak argitaratu zituen.
1959an desagertu zen.
Aldizkariaren garrantzia
Bere apalean, Euzko-Gogoa oso garrantzitsua izan zen gerraosteko urteetan, garai hartan Hego Euskal Herrian geratu ziren euskal idazleek apenas zuten-eta non idatzi. Euzko-Gogoak bete zuen hutsune hori atzerritik.
Aldizkariaren orrialdeetan begiratzen duenak, hantxe aurkituko ditu orduko euskal idazleen arteko izenik garrantzitsuenak: Orixe, Zaitegi, Ibiñagabeitia, Villasante, Ithurralde, Mirande, Peillen, Iratzeder, S. Mitxelena, Aresti, Etxaide eta Txillardegi, besteak beste. Alegia, orduko idazle zahar eta gazteak, ateo eta fededunak, denak plaza berean.
Aipamenak
Joseba Intxausti: “Errepublika aurretik eta Errepublikarekin kanpora irten beharrean aurkitu ziren josulagun gazteek, beren heldutasunera iristean egindako aldizkaria izan zen. Egan (aldizkaria) eta, gero, Jakin agertu ziren arte, berau izan zen erbesteko eta Euskal Herri barneko lankide euskaltzaleak bildu zituena”.
Koldo Izagirre: “Euzko-Gogoa, euskal literaturak inoiz ezagutu duen adierazpen esparrurik libreena, gure poesia modernoaren ataria, Iokin Zaitegik sortu eta kudeatu zuen”.
Aita Villasante: “Gerra ondoko urte latz haietan, euskaraz ezer egiterik ez zegoenean, gau beltzaren erdian, izar bat agertu zen, non eta Guatemalan. Euzko-Gogoa aldizkaria esan nahi dut. Eta hara bildu ziren euskararen alde zerbait egin nahian zebiltzanak”.
Aldizkariaren historia
Aurrekariak
Espainol faxismoak piztutako 1936ko gerrak zinez askotariko lurrikara eragin zuen. Sinesmen erlijiosoak auzitan jarri zituen -zenbaitetan gehiago finkatu ere-, eta euskal kulturaren transmisioa errotik ebaki zuen, besteak beste, euskal kulturgintzan ari zirenetako askok ihes egin behar izan zutelako faxismoaren atzaparretatik, eta erlijiosoak kanpora egotzi zituztelako, maletak egin beharrean suertatu ziren 150.000 lagunen artean.
Hura gertatzean haur edo gaztetxo zirenak aurreragoko belaunaldi euskaltzale-abertzaleekiko erabat etenik geratu ziren -Internetik ezean, onenean, gutungintzara beharturik harremanetarako; fraideen obedientziapean zirenek hori ere debekatua askotan-; aurrekoek egindakoaren ezagutzarik gabe, kasik zerotik hasi beharrean zirelako sentipenarekin. Esan liteke guztiek sentitu zutela Euskadiren eta euskaldunen egoera larriaren kontzientzia mingarria, eta horrek sentiberenak eta gaituenak konpromisora bultzatu zituen.
Alde batera, aldizkariei gagozkiela, mirari bezalako bat gertatu zen; hainbeste ezin eta debeku eta iluntasun artean, argi igorle bat: Euzko-Gogoa aldizkaria plazaratu zen, erabat euskaraz, eta herri-gaiak baino eskolatuen arteko gaiak jorratuz egin zuen aurrera. Euskarazko lehenbiziko kultur aldizkaria; non eta Guatemalan, Jokin Zaitegi zuzendari zuela eta Andima Ibinagabeitia laguntzaile onena, eta Orixek ere parte-hartze handia izan zuen, hots, orduko euskal idazle handienek.
Matxinatuek Jose Aristimuño Aitzol erail zuten ankerki, eta Lauaxeta ere bai -Lizardi eta Loramendi balbe gaiztoak eroan zituen- baina Zaitegik berak Aitzolen gizaldia deiturikoak bizirik jarraitu zuen erbestean, txingarrei eragiten, euskara lantzen, eta 1949ko udazkenean, Guatemalatik altxa zuen euskaraz landutako kultur aldizkari jasoaren bandera. Aitzolen gizaldia hilik ez zetzan, eta gainera kultur aldizkari bat euskara hutsez ateratzera zihoan.
Euzko-Gogoa baino lehenagotik, "Herria" zeritzan herri-aldizkaria plazaratzen zen Baionan astero 1944az geroztik -1887tik 1944ra arte plazaratu zen Eskualduna-ren erreleboa-, euskaldunei zuzendua; frantsesezko artikulu bat izan ezik -legea betetzeko- guztia euskaraz, Pierre Lafitteren zuzendaritzapean, eta kolaboratzaile nagusi Etienne Salaberri zuela. Telesforo Monzonentzat, esaterako, -garai hartan erbesteko Eusko Jaurlaritzaren kultur sailburua; gehiago lagundu zuen diruz Herria Euzko-Gogoa baino- aldizkari horixe zen garrantzizkoena gerraondoko urterik gogorrenetan: euskaldunek irakurriena.
Hori herri-aldizkaria bezala -gizarte, politika, nazioarte eta herrietako albisteak laburkiro-; Gure Herria kultur aldizkariak Euzko-Gogoak baino pittin bat geroxeago baina urte berean ekin zion bigarren aroari,J. Saint-Pierreren zuzendaritzapean, II. Mundu Gerragatik etenik egon ondotik, baina lehen aroan bezala (1921-1939), ia dena frantsesez,eta euskaraz herri-arloko gaiak jorraturik (poemak, herri kontakizunak...).
Ipar Euskal Herrian halaber, Hegoaldetik Iparraldera joan beharrean gertatu ziren nazionalistek edo jelkideen inguruan mugitzen zirenek Gernika kultur aldizkaria plazaratu zuten 1945ean; eta EAJrekin haserre, hark kontrolpean eduki nahi zuelako aldizkaria, Thalamas Landibar eta Isidoro Fagoagak berriro atera zuten 1948an: kultur aldizkari humanista, EAJtik askea. Bost urtez baino ez zuen iraun, eta gehiena gaztelaniaz agertu zen. Paper garrantzizkoa jokatu zuen, eta bertan Orixek, Zaitegik, Ibinagabeitiak, Krutwigek, Mirandek-eta kolaboratu zuten.
Kultur gaiak euskaraz
Lehenbizi, Joseba Intxaustik azpimarratu zuen Zaitegik Guatemalan, lehenik, eta gero Miarritzen, atera zuen aldizkariaren inflexio balioa (Jakin 12-13, 1979-1980), kultur gaiak erdaraz lantzetik –gogora bedi J. Aristimuño Aitzolen Yakintza aldizkaria, gehienik gaztelaniaz, edota Jules Moulier Oxobi eta Jean Saint-Pierreren Gure Herria, gehienik frantsesez ateratzen zirela- euskaraz lantzera igarotzearen garrantzi itzela, hizkuntzan oinarrituriko abertzaletasunarekin batera.
Zaitegi hil zenean (1979-08-17) jarri zen Intxausti Euzko-Gogoaren eta Zaitegiren garrantziaz hausnartzen, eta baieztapen honekin ekin ere:
“Gaurkoak gaurko eta gazteagoak gazteago, euskal lanetarako 1950/1960 hamarraldian jaio ginenontzat, ahantzi ezineko gizona izan da Jokin Zaitegi”.
Jon Etxaidek ere bai:
“Ezin gaitezke ahantzi euskaldunok Zaitegi-ri zor diogunaz. Honek, Estatu espainolaren barruan ezin egin zitekeen lanari, kanpotik ekin zion, Euzko Gogoa euskal aldizkaria argitaratuz Guatemala-n eta bere inguruan bilduz orduko euskal idazlerik ezagunenak”.
Guatemalatik aberrira bidali zuen Zaitegik “Asmoa” izeneko orria 1949ko udazkenean, besteak beste, hitz hauek zekartzala:
“Arrezkero, euskeraz bakarrik idatzi nai dugu, eusko-gogoaren barnemuiñetaraño eldu gaitezen: azkatasunaren giltza galdu bai-dugu, euskera galdu ezkero. (...)Aldizkari au zuri, Euzkadi laztana, eskeintzen dizugu, gure gogoko ametsen barnemuiña baitzaitugu: bai, gure aleginak oro eskeintzen dizkitzugu asmorik zintzo ta garbienaz: zure gorabide ta betiko askatasuna opaz”.
Euskara eta askatasuna biak baturik: hizkuntza pentsamenduaren eta askatasunaren ardatz. Euskaraz bakarrik idazteko erabakia. Orduraino inork ez zuen horrelakorik amestu eta burutan atera.
1955eko urtearen amaieran aberriratu zenean, errepikatu zuen mezua:
“Euskera erdaldun batzuk begietan artua dute zoritxarrez, eta zazpi eginalak egiten dituzte, len-bai-len gal dadin: nolarebait, ori adi liteke. Inola ere, ezin ditzakegu siñetsi, Euskalerrian sortuak diran euskaldun seme-alabak euskera bazterrerazteko egiten dituzten aleginak: are gutxiago, beren buruak abertzale egin zituztenen, edo, aberriarren beren burua eriopean ikusi zutenen euskerakiko izozkeria. Euskaldunenak egin du, euskera galdu ezkero, euskerak egin baikaitu euskaldun: Erri bezala irautekotan, euskera iraunerazi bear dugu, egunean eguneango iardunean, edonon eta edonoiz”1.
Eta beste hitz hauek, aldiz, askoz problematikoagoak erantsi zituen:
“Euskerak euki baikaitu beste gizamota guzietatik bereiz, eta lengo euskaldun zindo ta zintzoen odol garbiak baitirau oraindino gure zainetan. Nor euskaldun iatorra baino Iainkozaleagorik?”.
Bera ere jakitun zen hogei urtean gauzak asko aldatu zirela:
“Ioan diran ogei urte aundiotan bada gure bazterretan bestelako aizerik, zoritxarrez: gure erri txikietan eta baserrietan ere erdera sartu nairik ari da, gurasoen zabarkeriz eta eliz-gizon eta lekaimeen zitalkeriz: orrela iarraitzekotan, emendik amar bat urteren epean, beren artean euskeraz itz egingo duten aurrik arkitzen naikoa lan. Garai artantxe, Euskal-erriaren etsaiek izango duten atsegina!”.
Estatuko botereen zapalkuntza salatzea du eskas, haren beldurrak eragina hain segur. Ez zetorren, haatik, amore ematera; aitzitik, gerra ematera euskararen alde. Joseba Intxaustik zioen bezala, etorkizunean sor zitezkeen euskaldun eskolatuentzat pentsatua zegoen Euzko-Gogoa aldizkaria, geroko euskal unibertsitaterako langaiak sortuz joateko. Horretan, Zaitegik eta Ibinagabeitiak erradikal jokatu zuten, eta Lizardiren ametsa: Baña nik, izkuntza larrekoa,/ nai aunat ere noranaiko, orduan eraman zen praktikara lehenbizikoz, taldean.
J.M. Velez de Mendizabali Zaitegik berak aitortuz zionez (Iokin Zaitegi. 1981), hogeita bost urte lehenago (1924) hartua zuten Zaitegik eta Ibinagabeitiak, Primo de Riveraren diktadura garaian, Loiolako santutegi atzeko mendian R. Goikoetxea Evangelista de Ibero kaputxinoaren Ami vasco liburuxka nazionalista irakurri ondoan, jesuitetan gaztelaniaz lantzen zituzten gaiak euskaraz jorratzeko asmoa. Haien ikaskide eta euskal akademiakide izandako Iñaki Goenaga azpeitiarrak honelatsu kontatzen zuen 20ko hamarkadan egiten hasi zirena:
"Euskal akademia geuk sortu genian. Junioradoan gogor ikasten genitian Virgilio eta Horazio eta; grekoak, berriz, Homero-eta; orduan, ba, alde batetik horiek, eta horiez gain, hizkuntza modernoetako autore klasikoak ere euskarara itzultzeko asmo sendoa hartu genian, eta bestetik geure burua euskaraz ondo prestatzekoa. (...) Besteak pikatxoi eta palekin bide espainiarrak irekitzen ari zituan, horretarako prestatzen; gu, berriz, bide euskaldunak urratzeko" (Andimaren idazlan hautatuak. 1999, hitzaurrea).
Iberoko ebangelistaren liburuxkak izandako eraginera etorriz berriz ere, Zaitegiren beraren lekukotasun garrantzizkoari erantsi behar zaio liburu hargatik kargu hartu ziola orduan irakasle izan zuen Errandonea aita beratarrak, negar eraginik. Jesuitek, erabat harturik, onartzen zuten apaizgai jesuitek euskara lantzea besterik ez zekiten euskaldunek ere salbatzeko aukera izan zezaten, haiei predikuak egoki egiteko, baina inola ere ez euskal nazioa eraikitzeko: hori politika zen. Hots, politikoki espainol monarkikoak ziren eta Espainia katolikoaren alde ari ziren. Eta Iñaki Goenagaren testigantzaren arabera, Aita Bianchi errektorea aurkako handia izan zuten. Aita jesuitekiko kontrakarrean goritutako euskaltzaletasuna zuten Zaitegik eta Ibinagabeitiak.
Biek eutsi zioten 1924an egindako amets urdinak gauzatzeko asmoari; Zaitegik esku hartu zuen II. Errepublikaldiko Euskal Pizkundean, -1934ko olerki lehiaketan saritua izan zen Tori nire edontzia poemarekin-, eta batez ere 36ko gerrak Ameriketara haizatu arren, Francoren aldeko jesuitek hara joan beharturik, jarraitu zuen poemak idazten euskaraz, eta klasiko grekoen eta autore modernoagoen itzulpenak egiten, eta 1944an jesuita izateak euskalgintzan erabat murgiltzeko zekarzkion oztopo eta betebeharretatik askaturik, ez erbesteko Jaurlaritzak emandako diruz baizik eta Guatemalako unibertsitate batean eskolak ematetik ateratako diruarekin, eta mezenas baten dirulaguntzarekin aurrera atera zuen lehen alea. Altube euskaltzainaren eta Argarate misiolariaren bi lan izan ezik, gainerakoak bere uztako lanez osatu zuen lehenbizikoa. Bigarrenean, jada Orixe, Andima, Gotzon Urrutia eta Norbert Tauer euskaltzale txekiarraren lanak, eta horrela azkenean 70 idazleren kolaborazioa lortu arte. Txapela kentzekoa da Zaitegiren eta Ibinagabeitiaren kixotekada.
Guatemalako aroan (1950-1955) euskarazko aldizkari inportanteena izan zela baiezta liteke, mitikoa, heroikoa; zubi gertatu zen gerraurreko belaunaldien eta geroagokoen artean, eta erbesteratuen eta aberri barnekoen artean -batzuetan barne-erbesteratu-: Nemesio Etxaniz, Salbatore Mitxelena, J. Etxaide, F. Krutwig, J. San Martin, J. Mirande, G. Aresti...
1955eko azaroan itzuli zen gorago adierazi bezala Zaitegi, eta Euskadi penintsularrean ezin argitaratu izan zuen ahaleginak eginagatik. Frankismoan horrelako euskarazko kazetetarako askatasunik ez zegoenez, Miarritzen jarri zen bizitzen. Ordurako Egan euskaraz ateratzen zuten A. Arruek, A. Irigaraik eta Koldo Mitxelenak, Gipuzkoako Aldundiaren babes eta finantzaketarekin, eta Jakin frantziskotarren aldizkaria 1956ko irailean abiatu zen. Euskaltzaindiak Euskera aldizkaria plazaratu zuen urte berean, eta esan liteke 1956ko urte hartan desplazatu egin zela euskal kulturaren erdigunea, erbestetik aberrira.
Jada utzi zion aldizkari mitikoa izateari Euzko-Gogoak, eta eztabaidapean gertatu zen. Nabarmendu gabe utzi ezin diren eztabaida batzuk garatu ziren, eta horietako lehenbizikoa izan zen ea euskal kultura ordurarte bezala erdaraz landu behar zen, ala handik aurrera euskaraz egin behar zen.
Eredu linguistikoari buruzko eztabaida
Paulo Iztuetak zioen bezala (Erbesteko euskal pentsamendua. 2001), 50eko hamarkadaren hasiera hartan kultur aldizkari edo aldizkari politiko gehienak erdaldun hutsak edota gehienik erdarazkoak ziren: Gernika, Boletín de la R.S. Vascongada, Boletín del Instituto Americano de Estudios Vascos, Gure Herria, Alderdi, Euzko-Deya, Euzko-Jakintza...; halere, egoera hura salatzeko akuilagarri Jokin Zaitegiri Euskaltzaindiaren Euskera aldizkaria gertatu zitzaion, hark gerraondoko lehen alea ateratzean, (1956) zortzi artikulutatik sei erdaraz agertu zituenean:
“Dirudienez, zenbaiten iritzian, euskera zaitzeko biderik ederrena erderaz idaztea da. Nik behintzat, eztut aien begietatik ikusten, ala bearrik (...) iakintzaren sail geientsuenetan euskera larru gorritan ageri zaigu. Areago euskeraz mintzatzeko ta idazteko garaian bizi gera, euskera dala-ta erderaz baino (...) Euskalariak baino areago euskaldun eta euskaltzaleak bear ditugu, noski baino noskiago, beste nonbait idatzi nunez [2]
Koldo Mitxelenak ironiaz blai erantzun zion Euzko-Gogoaren zuzendariari. Batez ere Zaitegiren hitz hauei: “Euskalariak baino areago euskaldun eta euskaltzaleak bear ditugu, noski baino noskiago, beste nonbait idatzi nunez”; hona Mitxelenaren erantzuna: “Adimen aberatsa bear gizonak orren antzeko burutapen bat izateko! Orrelakorik bein bederen izan duena lasai il daiteke, esan baitezake arako arek baino eskubide obez: “Non omnis moriar”. Eta utsa balitz esaten digu U. Jaunak “nonbait” idatzi zuela! Ez ote du geiagorik merezi? Burutapen garai guztiak bezala, bakuna da, xinplea, zoroak ere igerriko liokeana. Bi gizon-mota baizik ezta; gauza nabariagorik!: euskalariak batetik, euskaldun-euskaltzaleak bestetik. Nortzu dira euskeraren etsai? Euskalariak. Nortzu laguntzaile? Euskaldun-euskaltzaleak. Akaba ditzagun, beraz, leen baiño leen euskalariak eta bake ederrean biziko gera aurrerantzean euskaldun-euskaltzaleok [3]
Azal ironikoa alde batera, edukiari bagagozkio, K. Mitxelenak zioen berak erdaraz idatzi zuela artikulua euskaldunek erdaraz irakurtzen badakitelako eta “irakurtzea nai nukean zenbait erdaldunek, berriz, eztakite euskeraz”. Euskaltzaletasuna eta zentzua ez direla elkarren etsai zioen, eta, esaterako, Suediako Studia Linguistica aldizkariak (1947an sortua, hizkuntzalaritzaren oinarri zientifikoak aztertzeko) aleman, ingeles, espainol eta frantsesezko idazlanak bakarrik jasotzen zituela.
Zaitegik aski luze erantzun zion, eta oso idatzi argigarria da arrasatearraren lana ezagutzeko eta konprenitzeko:
“Bigarren agerraldiko <<Euskera>>ren lenengo banakoari buruz bere iritzia eman zun U´k [beste batek idatzi balu bezala; baina Zaitegik berak idatzi zuen]. Okerrean ezpagaude, bere lantxoan auxe adierazi nai zien Euskaltzaindi´ari ta bertako euskalariei, beren lanak euskeraz emateko beraren aldizkarian, alegia. Euskaltzaindi´ari ta zenbait euskalariei ori eskatzea, ordea, ONU´ri ta Einstein edo Fleming´i beren erabaki ta asmakizunak euskeraz emateko eskatzea bide da: zentzugabekeri ta quijotekeri utsa, alegia. Ori dala-ta, U. ori astinduka darabil Mitxelena iaunak (...) Lan bikain-bikaina burutu dezake Euskaltzaindia´k; egin bear luke. Egingo al du. (...) Euskeraren alde zerbait egiteko bildurrez ta izu-ikaraz euskaldunak lur iota ziranean, asi ginan Guatemala urrunetik gure erriko izkeraren alde, zoli ta ozen, oiu ta irrintzi. Asiera asieratik gure biotz-begiak [Lizardiri keinua] gure erriarengan tinkaturik egon ziran. Ezkinan laino goietan galduta ibili, gure erria euskeraren alde iratzartzeko asmotan baino. Laguntzaile eder euskal-idazleak izan ditugu. Eundik gora baditugu gure inguruan. Gurean erosta geitxoegi darabilgula esan digute. Bai, erostarik badarabilgu, baita erosta eztiran lanak ere, euskerari erderaz ari diran kritikuak baino indar geiago dakarkioten lanak, izan ere. (...) Lizardi aundiak egin zun amets txarra egia izaterik eztugu opa, inolaz ere. <<Euskalerria nenkusan, ordeka soil bat iduri. Ez mendi, ez baserri, ez ezetasunik inon: ez-eta ere euskerarik, ila baitzan betirako. Bainan, ordeka erdian yaun ilezuri agurgarri batzuk ari zenituen zerbaitetan, mai baten inguruka, paper ta idatzi sail aundien artean. Urbildu natzaie, ta...badakizute zer ziarduten?...Euskel-iztegi bikain bati azken orraztuak egiten, euskera ordurako ila ta lurperatua zanik oartzeka. Agian, bazekiten berak, artean; baita..., erderaz ari baitzenituen...Olakorik ez bezaigu gerta, Yainko ona, otoi.>>”. [4]
Zergatik gertatu zen Euzko-Gogoa eta Eganen zuzendaritzen arteko talka bortitz hori?
Zaitegi etorri zen Guatemalan lan asko eginda bere aldizkaria aurrera ateratzen, bere euskara ereduarekin konbentzituta -Azkueren hiztegian eta Altuberen joskeran oinarritua gutxi asko-, eta aberrian asmo handiak burutzeko asmotan: lehenik, Euzko-Gogoa aberrian bertan ateratzea; bigarrenik, Euskal Idazleen Elkartasuna sortzea; hirugarrenik, Euskal Idazleen Etxea atontzea, eta laugarrenik, Euskal Argitaletxea eratzea Euskal Unibertsitaterako langaiak sortuz joateko. Hasteko, ez zuen lortu bere aldizkaria “barruan” ateratzeko baimena, eginahalak eginagatik.
Bigarrenik, ez zuen behar bezala pisatu Francopean lanean ari ziren euskaltzaleek zer-nolako morrontzak zituzten erregimenarekiko, bizirik jarraitu nahi bazuten: Euskaltzaindia indartzen hasi berria, eta Egan aldizkaria, euskara hutsez argitaratzen hasi berria. Alfontso Irigoienek eta Koldo Mitxelenak trukatutako gutunetan ikusten da oso arriskutsua zeritzotela bi Euskadietako idazleez osatutako elkarte bati, esaterako, Antonio Arrue-eta gaitzitu eta erregimenaren tolerantzia galbidean jar zezakeelako. Gainera, euskara batuaren ibilera ez zuen Zaitegik erabaki behar, baizik eta hizkuntzalari profesionalek, hots, Koldo Mitxelenak eta. Euskal mundutxoan botere borroka bat egon zen hor, Francoren erregimenak ezarritako zapalkuntza eta askatasun murrizketen azpian.
Honela ziotson Alfontso Irigoienek Koldo Mitxelenari, 1956ko irailean Euskaltzaindiak hiru eguneko batzarrak egin ondotik:
“Arantzazuko bilkurek naikoa ondorio ekarri dituzte gentearen girora. Lengo egun batean Aretxabaletako Peli Ugalde ta Jaunsoro jaunak egon ziren nirekin Arantzazun eta galdetu zidaten ia Euskaltzaindiaren itzalpean edo egin zitekean idazle-elkargu bat. Ori horrela izanik datorren igandean Arantzazun biltzeko asmotan gara ortaz itz egiteko, nola eraman ditekean aurrera asmo ori ikusteko (...). Gauzak onela daudelarik gaur goizean agertu zait Zaitegi jauna modu oso txarrean eta eztakit zeinbat astakeri esan dizkidan Euskaltzaindiaren kontra. Bere gogo bizia Euskaltzaindiatik kanpo egitea da elkargu orren listak Baionan edukitzea emen arriskugarri izango litzakeala idazleentzat-eta. (...) Gaiñera arriskugarriago litzakeala klandestinitatean ibiltea, kanpotik zuzendurik. Datorren igandean an izango dugu eta gentea bere aldera eramateko asmoz dijoa, iñoren errazoirik entzun gabe” [5].
Eta K. Mitxelenaren erantzuna:
“Norbaitek pentsa dezake billera ori beste zerbaiten isatsa dela [Parisen egin zen Lehen Mundu Batzarraren isatsa, alegia]. Ezta ala, baiña orrelakorik iñori bururatuko balitzaio, nork kenduko lioke burutapen ori? (...) Baiña bada besterik, zerorrek diozunez. Delako jaun horrek, bere itsumen arroan, bestek urteen buruan aalegiñez egin dutentxoa instant batean deusezta dezake. Eta, gaizki pentsatzea bada ere, eztut uste orrelako ondamendiak asko minduko lukeanik. Nere burubidea auxe da: zabiltzate erne, eztedilla beintzat ortik iñorentzat -eta batez ere etxekoentzat- ixtillurik sor. Eztut uste galduan aterako giñakeanik erabaki zeatzik artuko ezpazendute. Asmoarekin aski izango litzake oraingoz. (...) Nere ustez, eztugu iñoren asmoen kontra joan bearrik: ikusiko dugu zer ondore duten. Maizenik, badakizu, bururik gabe asitako lanak bururik gabeko azkena izan oi du”.
Borrokak gorabehera, Euskaltzaindian eragitea lortu zuen Zaitegik, eta Euskera agerkaria euskaraz ateratzea. Euskaltzaindiaren ahozko jokabideari zegokionez, F. Krutwig izan zen zirikatzaile eta lortzaile, eta idatziari dagokionez, Zaitegi, besteak beste.
Baina Zaitegik hein batean erbesteko Eusko Jaurlaritzaren, batez ere lehendakariaren laguntzarik izan bazuen ere, Euskal Lehen Mundu Batzarrean (Paris. 1956ko iraila) eraturiko Euskal Kulturaren Alde batzordearen bitartez, laguntza apalegia izan zuen, eta euskal lanerako gogo biziz aberriratu zen Zaitegi etorri eta urte eta erdira oso jota zegoen, lagunik handiena izan zuen Andima Ibinagabeitiari kontatzen zionez:
“Aurrerantzean, geroago ta bakarrago bizi izateko gogoa dizut, gogait aundi egin baitut euskaldun idazle garako geientsuenekin. Asmorik onenaz etorri nintzan, eta gutxien uste nitun zakurrek zaunka egin didate. Iñoiz baino alkartuago egon bear ginan aldi gorriotan, bildurra, diru-zalekeria, norkeriak dira nagusi, damurik [hiru etsai nagusi: Francoren erregimenarekiko beldurra; diruzalekeria eta protagonismo-guraria]. Jauntxo oiek auxe nai lukete: berak neurri, gu ibili. Egiten dan baino amar aldiz geiago egin diteke oraintxe bertan, nik uste. Zerbait egiten ari naizelako, begiko zikina baino ezin ikusiago naute. Gure Mitxelena´k eman zidan astindua ikusia duzu: Iturria´k idatzi zunez, ori idatzi dun gizona zitala baino zitalagoa izan bear. Arrue´k (zarrontzalea bera) ioan dan Euskaltzaindi´ko batzarra ondoren, Etxaniz´ek idatzi didanez: irugarren banakoa abertzale-uts azaldu dala, euskera baino politika geiago maite dudala, paltsua naizela ta abar eta abar...Labaien ergelak, berriz, or zabaldu digu beltzagoa oraindik: lapurtutako diruz ari naizela euskeraren alde, igesi etorri nintzala Ameriketatik lapurreta ori dala-ta, diru-arazoetan kontuz ibiltzekoa dala nerekin, errekara ioanen dirala ta abar. (...) Orain arte erre dudan diru osoa nere sakeletik aterea duzu: zenbaki bat bakarra ordaindu dit orain arte lendakariak eta urteko beste bat Ameriketako euskaldunek ordainduko omen dit [sic]. Oiek aginduak dituzu oraindik. Dana dala, Lendakaria nere alde ikusi dutelako, estu ta larri. Lendakariarengana berarengana eraman omen dute nere diru arazoa. (...) Buruko mina eman bide dizut onezkero, ta parkatu. Oraingoz aski dugu. Tori nire euskal-agurrik kartsuena. Guzion aleginez euskera iraun erazi, edertu ta zabaldu dezagun. Agindu euskeraren onerako adiskide laztan duzun Zaitegi eta Plazaola´tar Iokin´i” [6]
Aurrera jarraitu zuen, halere; harik eta 1962ko urtarrilean, atzera berriz Guatemalara abiatu zen arte. Ibinagabeitiak Hirutasun Santua deizioa asmatu zuen Orixek, Zaitegik eta berak osatutako hirukotea izendatzeko. Orixe aita, 50eko hamarkadan idazle miretsiena; Zaitegiren bizitzak baditu Jainkoaren Semearen ezaugarrietarik, aldeak alde, Guatemalako zerutik itzuli aberrira eta hemen kulturalki erabat jipoitua eta erreta Guatemalara joan beharrean izaki, eta Ibinagabeitia Espiritu Santu aski liberala, aurrerago ikusiko dugunez.
Euskara batua
Bigarren eztabaida nabarmendu beharrekoa idatzirako behar zen eredu batuarena izan zen. Koldo Mitxelena eta Txillardegi nabarmendu ziren gipuzkera osotuaren ordezkari nagusiei azpia jateko orduan, eta haren defentsan, aldiz, Orixe eta Zaitegi eta Aita Manuel Lekuonarekin batean Iñaki Bastarrika orduan Arantzazuko frantziskotarra.
Baionan Euskal Idazkaritza elkartea, zortzi bat hilabetez (1963-1964) jardun aurretik, euskara batzen joatea xede, Solaun eta Monzon EAJtik, Txillardegi eta Eneko Irigarai ETAtik, Jean Louis Davant Enbatatik eta hiru erlijioso: Piarres Andiazabal, Jean Hiriart-Urruti eta Roger Idiart -Txillardegi taldeburu-, eta 1968ko Arantzazuko batzar famatuaren aurretik ere, polemika bizia eraiki zen idatzirako euskara ereduaz. Zaitegi aberriratu eta laster, 1956ko irailean, Euskaltzaindiak hiru eguneko batzarrak egin zituen Arantzazun, hizkuntza-ereduaz eta kultur hitzak nola sortu behar zirenaz, eta orduan hasitako prozesuak eraman gaitu gauden lekura.
50eko hamarkadaren hasieran nagusiki Krutwigek eta Aita Villasantek bultzaturiko lapurtera klasikoa behera etorria zen, besteak beste, Villasantek berak uko eginik; Euzko-Gogoaren eredua, “gipuzkera osotua” esan dezagun indarrean zela, baina auzipean; Bizkaian Anaitasuna aldizkaria beste bide herrikoiago bat jorratzen ari; Iparraldean Herria nafar-lapurtera herrikoian, eta Gipuzkoan ardazturik, jada Mitxelena eta Txillardegi eta Villasante bera ere Iparraldean eta Hegoaldean prestigio gehien zuten lapurtera eta gipuzkera elkarrenganatzeko Nafarroako euskalkietara gehiago begiratu beharra aldarrikatzen zuen eredua zirriborratzen.
Kultur-hitzen sorrera eta onarpenari zegokionez, Aita Lekuonak idazleei kasu egin beharra defendatzen zuen, eta Villasantek, aldiz, ongi zeritzon Euskaltzaindiak orientazioa emateari, arlo bakoitzeko hitz-multzoak aurreratuz. Manuel Lekuonarentzat Zaitegik ondo egin zuen Bidalien eginak liburua idazteko orduan, premien arabera terminologia sortzen joan izana, eta horixe zen bidea, idazleek bide berriak urratu ahala hitz berriak ere beraiek sortzea, eta horren ondotik Euskaltzaindiak epaia ematea, hots, ofizial bihurtzea edo baztertzea idazleen sortu edo moldatutako hitzak. Labur-zurrean zirriborraturiko koiuntura hartan, Zaitegiren eta M. Oiartzabalen eta M. Lekuonaren eta sinplifikaturik gipuzkera osotuaren aldekoen idazleburua Orixe zen, eta munta handia izan zuen Koldo Mitxelenak haren itzulpen bere garaian famatu Agustin Gurenaren Aitorkizunak-i alde onak eta makurrak aurkitu izanak. Alde onak aurkitzea orduko iritzi nagusiarekin bat zetorren, Orixe maisu miretsia baitzen, Orixeren trebezia gauzarik zailenak ere modu erraz itxurakoan emateko oso onartua zen, baina makurrak aurkitzea ez, eta Mitxelenak makurrak aurkitu eta jendaurrean agertu zituen.
Beste hitzez esanda, jada ez zen maisu ezin eztabaidatuzkoa Orixe.
Aldi bertsuan Txillardegi eta Iñaki Bastarrikaren arteko ika-mika gertatu zen, antiguarrak Leturiaren egunkari ezkutua argitaratzearen karietara. Alderdi ideologikoa eta literarioa izan zituen. Hemen literarioari helduko diogu. Iñaki Bastarrikak Txillardegiri:
“Egia esan, alperrikako zerizkidak eta ez ain ongarri euretzat ere, gure aurrekoek geiegi arroturik duten euskera-joera kontu oietan naastea. Etenkigarririk [sic] baiño kalte geiago sortzen ditek gai oek; onetxek ere urruntzen dizkik gure aurrekoak elkarrengandik. Arrazoi aski badik gure Zaitegi jaunak Uztaila-Daguenila´ko “Euzko-Gogoa” aldizkariko atarian onako au ziagokanean: “Beste errietan gerta danez, gazteok begirunez ta itzalez io oi dute garako gizonengana argi-eske ta laguntza-eske. Gurean zoritxarrez, ez da orrelakorik gertatu: maiz gazteok asaldatu dira garako gizonen aurka: ortik gure alkar buru eziña. Zenbait gaztek uste dute berak agertu arte, ez dala euskeraz idatzi. Esate baterako 1.900-1937 arteko Azkue, Eguskitza, Lizardi, Olabide, Orixe ta abar bazterrean utzi nai lituzkete. Gazteok egokiera aundirik eztute izan, nonbait, idazle bikain oien lanak bear den egonarriz auznartzeko (...) Jendea leporaño uste dikat amaigabeko berriketa oekin. Antziñako zaarrak aztertu bear dizkagula? Ondo zegok. Baiño gizaldi onen asieratik euskera bide okerretik abiarazi dutela? Utikan! Joan gizaldikoak, eta Axular bera ere ikusi nai nikek egungo gaietan barna! Itzalez ta begirunez ta mirespenez begira bear dizkagu gizaldi ontako idazle-sailla, eta oek batez ere. Oek, garako idazleak, urratu zizkigutek iakintza ta gizapide-landa guziak, ta onen bearra zikan baitipat gure euskerak Lan gogor eta astunena oen bizkar zamatu duk doi-doi [7]”.
Bastarrikaren aburuak laburbildurik: Zaitegi-eta ditugu eredu eta jarraibide, gerraurrekoak; horiek bidea urratu digute eta bide finkatu horretan egin behar ditugu gure urratsak. Txillardegiren erantzuna:
“Arras kaltegarri deritzazu euskerari buruzko nere joerari; eta bikaiña berriz, zureari. Zure ustez, konparazio batera, zoragarriak dira 1900 ezkerozko “garako” idazleak, eta berai zarraizkiete dudarik gabe. Eta onelakoak entzuteko nazkaturik nagoen ezkero, enaiz gaur ontatik pasako. Zu -eta zu bezelako guziak- euskera il nai duzute, zuen laguntzarik gabe ere arriskuan ez ba lego bezela; eta asmo gaiztoz eta apropos ari zeratela pentsa liteke, euskera akabatzekotan, noski!..Ezjakin utsak bakarrik eutsi ditzake zuen txorakeriak (...) Orra “garako”en arnaria! Itzetik ortzera ondatzen ari zera euskeraren giarra. Zuk, Bastarrika, euskeraren eriotza nai duzu oarkabean, eta bere galeraren bidean barrena zoaz (...) Ni beintzat, Bastarrika ori, esnai nago oraindik; eta OSO GUTXI dakidala dakit. Eta edozein basarritarrekin itzegiten dudan guzietan, asko ikasten dut; eta Axular, Mendiburu, edo Joanes Etxeberri irakurtzean berdin. Zuk, berriz, eta zu bezelako andigurakoak, eskemak eskuan eta erdal-etorria buru-muñean, ez bide daukazute ezer ikasterik; eta onetxek ondatzen zaituzte (...) Gaur gaurkoz beraz, bi joera dira: euskera egiazkoarena bat, eta “garako” idazle batzuen asmazio egoskaitzetakoa bestea. Eta bi gauza gerta daitezke: edo euskera il auek, edo alderantziz. Zuk, ortaz, euskera egiazkoaren garaipena opa ba duzu, zeure mordollo orren akabera eskatu bearrean zera (...) Edan egin bear da euskera goxoa Euskal Erritik. Eta ez ahantz au: Axular, Mendiburu, Lartzabal, Xenpelar, eta gaurko baserritarrak lerro berean daude: euskera biziaren lerroan ain zuzen. Zuek, berriz, sasi-euskerarenean.” [8] 7.
Aburu arras ezberdinak. Eta forma bortitzak.
Atzera berriz Koldo Mitxelenarengana etorriz, Orixeren itzulpen famatubati egindako kritika zorrotza eta eragin handikoa izan bazen -Orixe bizi zela egina-, are zorrotzagoa eta eragingarriagoa suertatu zen Olabideren euskarari egina:
“Laburzki mintzatzeko, saio-izkera, ots, euskera experimentala deritzat Olabide´ren izkerari, bide berri batetik abiatu ezkero noraiño el litekean sortua edo. Orretarako, bihar-etzitako euskaldunei begira, aaztu egin bear nora ezean, gutxi edo geiago, gaurko euskaldunak, atzokoak ez ezik” [9].
Bizkitartean Zaitegik Euzko-Gogoaren ale oso bat eskaini zion Olabideri, eta Orixek honela goratu zuen:
“Olabide aipatuz geroz “euskera berria, berak asmatua” esaten dute ez-ikasiek. Olabide´k ba-ditu zenbait itz berak ederki asmatuak; baiñan, ariora, itz zarrez umelduak askoz geiago ditu, ta oriek gogortzen dute, batez ere, Olabide´ren euskera, ez-ikasiendako. “Norentzat ari zera euskeraz idazten? galdegin zion bein beste jesuita batek, eta “dakitenentzat” erantzun zion. Beste errietan ez dira ioaiten irakurtzera izkuntza ikasteko, artarako liburuetara ezik. Badakite, agiz, idazlearen izkuntza (...) Iritxi naiz, noizbait ere, Paul Gurenaren eskutitzetaz itzegin bear izatera. Ori da, oraiñarte, Olabide´k eta beste iñork euskeraz egin digun lanik izugarriena. Zenbat estualditatik ateratzen nau! (...) Irakurri oi ditut Paul Gurenaren gutun oriek gaztelaniz, prantsesez, latiñez, eta iatorriko izkuntzaz; baiñon illungune aunitz edireiten ditut guzi orietan. Neri argitasunik aundiena Olabide´k emaiten dit”.
Aita Manuel Lekuonak ere goresmenak Olabiderentzat:
“Aita Olabide, gure lexikolaririk jakintsuena genduan. Nere iritzia gai onetan beti auxe izan da: Olabide´k Azkue´ren Iztegi aundia oso-osorik bere buruan zeramala...Azkue´k berak bañon obeto oraindik. Ez da Azkue´rentzat mendragarri. Azkue, biltzalle zan. Eta nolako! Bañan ark bildutako itzen ausnartzalle ta beretzakotzalle, iñor ere ez Olabide añakorik”.
Aldi bertsuan, 1958ko urtean Bilbon egindako batzar garrantzikoaren ondorio gisa Txillardegiren txostena nabarmendu behar da; hartan oinarriturik ekin baitzioten 1963an Baionan Euskal Idazkaritzaren baitan euskara batzeko ekintzari.Lehenagotik ari zen Mitxelena, nazioarteko oinarrien arabera, euskal hitzak zein ziren azaltzen:
“Laburpen bezela esango dut euskal-itzak eta erdal-itzak eztituela iturburuak eta jatorriak alkarrengandik bereizten. Euskaldunak non eta noiznai darabilen itza euskal-itz jatorra da orrenbestez. (...) Adibide batzuek jarriko ditut ezkaitezan inabstracto beti ari, zenbait itz garbi niretzat: Arima, arku, arropa, arraza, arrazoi, baliatu, barkatu, birjiña, birtute, bista, burla...” [10]
Eta Euskaltzaindiaren agirira etorrita:
“Sustrai aundiko itzak, bada, euskal-itzak dira, naiz eta erderatik etorri (...) Berebat, izkuntza berezien gaiñetik zabaldurik dauden kultura eta zivilizaziozko itza ontzat artzea eta erabiltzea Euskaltzaindiak begi onez ikusten du. Adibidez: politika, teknika, literatura, liturjia, metro, kilometro, ta abar”.
Agiri horrek zatiketa eragin zuen idazleen artean. Batzuk Olabide, Azkue eta Orixerekin zeuden: Zaitegi, Lekuona, Urrestarazu, Etxaniz, Ibinagabeitia, eta oro har, Euzko-Gogoa eta Karmel, eta Olerti ere (Santi Onaindia); eta, aldiz, Bizkaiko Anaitasuna, eta Yakin-en zuzendaritza berria (Joseba Intxausti eta Joxe Azurmendi), eta, noski, K. Mitxelena, Aita Villasante, Txillardegi eta Alfontso Irigoien eta Joan San Martin eta Jon Etxaide ere Euskaltzaindiarekin.
Jokin Zaitegi eta Euzko-Gogoa esan liteke gailendu egin zirela Euskaltzaindiak bere agerkari Euskera euskaraz atera behar zuelako aburuan, eta Euskera bezala kultur aldizkariak, nahiz eta jakina bezala, hainbat aldizkarik ez dioten bide horri jarraitu; aldiz, testu idatzietarako erabili behar zen euskara batuari dagokionez, esan liteke galduan atera zirela, nahiz eta handik hona joera ezberdinak bizi izan ditugun eta gorabehera hauek oraindik puska batean ez diren erabat ebatziko.
Erreferentziak
Bibliografia
Kanpo estekak
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
