hizkuntza eraikia, Lluís Llàtzer Zamenhof izan zen sortzailea From Wikipedia, the free encyclopedia
Esperantoa munduan zabalduen dagoen nazioarteko hizkuntza planifikatu edo hizkuntza eraikia da.
| Esperanto | |
|---|---|
| Esperanto | |
 | |
| Datu orokorrak | |
| Lurralde eremua | Mundu osoan |
| Hiztunak | 100.000 eta 2 milioi artean (gehienek bigarren hizkuntzatzat dute) eta jaiotzezko 200-2.000 hiztun inguru |
| Ofizialtasuna | Ez da inongo hizkuntza ofiziala, baina nazioarteko talde gutxi batzuek ofizialtzat dute |
| Araugilea | Akademio de Esperanto |
| Hizkuntza sailkapena | |
| Hizkuntza eraikia | |
| Informazio filologikoa | |
| Hizkuntza-tipologia | ordena libreko hizkuntza, nominatibo-akusatibo hizkuntza, hizkuntza eranskaria, hizkuntza isolatzailea eta subjektu aditza objektua |
| Denbora gramatikalak | orainaldia, lehenaldia eta geroaldia |
| Modu gramatikalak | infinitiboa, baldintzazko modua eta volitive (en)  |
| Kasu gramatikalak | akusatiboa eta nominatiboa |
| Alfabetoa | latindar alfabetoa |
| Sortzailea | L. L. Zamenhof |
| Aurrekaria | Proto-Esperanto (en) |
| Sorrera-testua | Unua Libro (en) |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-1 | eo |
| ISO 639-2 | epo |
| ISO 639-3 | epo |
| Ethnologue | epo |
| Glottolog | espe1235 |
| Wikipedia | eo |
| Linguasphere | 51-AAB-da |
| Linguist List | epo |
| IETF | eo |
Ludwi Lejzer Zamenhof mediku okulista poloniarrak 1887an Lingvo Internacia («nazioarteko hizkuntza») izenarekin argitaratu zuen berak hamarkada batean zehar garatutako hizkuntza. Laster, Zamenhofek erabilitako ezizena, "Doktoro Esperanto" (Doktore Itxaropentsua), hizkuntzaren beraren izena bihurtu zen.
Nazioarteko komunikazioa erraztuko zuen hizkuntza laguntzaile neutral eta ikasteko erraza sortzea izan zen Zamenhofen helburua. Hizkuntza neutral horrek, hizkuntza naturalak ez bezala, ez zuen tokian tokiko hizkuntzarik ordezkatu behar: aldiz, gizateria osoaren bigarren hizkuntza izan behar zuen eta, horrela, herri guztien arteko elkar ulertzea ekarrita, horrexen ondorioz, bakea ere bai.
Gaur egun esperantoak erabilera zabala dauka: bidaiatzeko, elkarri idazteko, kultur trukeetarako, konbentzioetarako, beste hizkuntzetako literatura irakurtzeko, irratia entzuteko eta hizkuntza naturalak errazago ikasteko, besteak beste. Zenbat jendek hitz egiten duen esatea oso zaila da, ez baita inongo estatuko hizkuntza, baina zenbaketa fidagarrienek diote mundu osoan ehun milatik hiru milioira bitarte direla esperantodunak, eta horien artean 2.000 inguru direla jaiotzatiko hiztunak.
XX. mendearen hasieran sortu ziren lehen elkarte esperantistak Euskal Herrian. 1905ean Sestaon "Fido, scienco kaj tradicio" taldea, eta hurrengo urtean Bilbon, Portugaleten eta Donostian; eta 1910ean Iruñean. 1909an Bilbon “Nova Sento” izeneko aldizkaria hasi ziren argitaratzen[8].
1935ean Teodoro Elizondok Esperanto-Slosilo ikasliburua euskaratu zuen mendebaldeko euskalkian (izenburua Esperantoa Giltza zuen). Ikasmaterial horretan, hiztegiaz gain, esperantoaren hamasei oinarrizko arauak eta egoki ahoskatzeko aholkuak biltzen dira. Aitor Aranak Esperantoa ikasgai argitaratu zuen arte (1990), hura izan zen euskarazko azalpen gida bakarra. Aranak are lan mardulagoa argitaratu zuen urteen buruan, 2015eko Euskara-Esperantoa-Euskara hiztegia / Eŭska-Esperanta-Eŭska Vortaro hiztegi elebiduna[9].
Euskaratik esperantora itzuli diren lanen artean daude Jon Miranderen “Haur besoetakoa” (La Baptofilino), Jose Mari Sarasuak itzulia (Fonto argitaletxea, Brasil, 2001)[8] eta Bernardo Atxagaren "Behi euskaldun baten memoriak", Aitor Aranak itzulia[9]. Haur literatura ere itzuli du Aranak: bere Klauda kaj la rivera sekreto (Klaudia eta baloien sekretua), Iñaki Zubeldiaren Knabo en Marso (Euskaldun bat Marten) eta Mariasun Landaren Capulo la fantomo (Txan fantasma)[10].
Hizkuntza eraikia denez, esperantoa ez dago inongo talde etnikoren hizkuntzarekin genealogikoki erlazionaturik. Haren lexikoa latinotzat har daiteke; aldiz, ikuspegi morfologikoaren arabera, nagusiki aglutinatzailea da, baina maila batean izaera zertxobait Isolatzailea izanda. Fonologia, gramatika, lexikologia eta semantika funtsean mendebaldeko hizkuntza indoeuroparretan oinarrituta daude, nahiz eta hiztegiaren zati handiena hizkuntza erromantzeetatik datorren; fonema errepertorioari dagokionez, eslaviarra da. Tipologiaren aldetik, preposiziodun hizkuntza da, eta perpausen ordena normalean subjektua, aditza + objektua da eta izen sintagmena, adjektiboa + izena da. Hala ere, teknikoki, hitz bakoitzaren funtzio gramatikala adierazten duten morfemei esker, edozein ordena posible da. Aurrizkien eta atzizkien erabilera zabal-zabalak hitz berriak sortzea ahalbidetzen du.
Esperantoak 5 bokal eta 23 kontsonante ditu (horietako bi erdibokalak dira). Ez dauka tonurik. Azentua ez da idazten, eta beti azkenaurreko silaban jartzen da. Bokal bakoitzak silaba bat adierazten du, ŭ letraz egindako diptongoak izan ezik. Adibidez: [fa.mi.lí.o], baina [aŭ.tú.no].
| Ezpainbikaria | Ezpain-horzkaria | Hobikaria | Hobi-atzekoa | Sabaikaria | Belarra | Glotala | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Herskaria | p eta b | t eta d | k eta g | ||||
| Sudurkaria | m | n | |||||
| Dardarkaria | ɾ | ||||||
| Igurzkaria | f eta v | s eta z | ʃ eta ʒ | x | h | ||
| Afrikaria | ʦ | ʧ eta ʤ | |||||
| Albokaria | l | ||||||
| Hurbilkaria | j | ||||||
| Aurrekoa | Atzekoa | |
|---|---|---|
| Itxia | i | u |
| Ertaina | e | o |
| Irekia | a |
Esperantoak euskararen 5 bokalak ditu, ez da bokalen luzeraren arteko ezberdintasunik egiten, eta ez dago bokal sudurkaririk.
Sei beheranzko diptongo daude: uj, oj, ej, aj, aŭ eta eŭ. Izan ere, j letra euskara batuko j bezala ahoskatzen da (jadanik hitzean bezala), eta ŭ letra ere kontsonantea da.
Alfabetoak 28 letra ditu: latindar alfabetoaren bertsio bat da, zeinu diakritikook dituena: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ eta ŭ. Aldiz, q, w, x eta y letrak ez daude:
c eta zeinu diakritikozko letrak alde batera utzita, beste guztiak nazioarteko alfabeto fonetikoko euren baliokideen antzera ahoskatzen dira:
Hiztegia hizkuntza askotatik dator. Zenbait hitz berri Europaz kanpoko hizkuntzetatik hartu dira —adibidez, japonieratik—, nazioartekoak direlako; baina ele gehienak hizkuntza erromantzeetatik —gehienbat latinetik eta frantsesetik—, alemanetik eta ingelesetik datoz.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
