Ingalaterran sortutako mendebaldeko germaniar hizkuntza From Wikipedia, the free encyclopedia
Ingelesa mendebaldeko germaniar hizkuntza da, Ingalaterran jatorria duena eta nazioarteko lingua franca bilakatu dena[1][2]. Angloen izena darama, Britainia Handira migratu zuen germaniar herri bat eta Ingalaterrari izena eman ziona. Bi izenak Baltikoko Anglia penintsulatik datoz. Frisieratik oso gertu dago, baina haren hiztegiak beste germaniar hizkuntza batzuen eragin handia izan du, bereziki antzinako eskandinavieratik, eta, maila txikiagoan, latinetik eta frantsesetik[3].
| Ingelesa | |
|---|---|
| English | |
.svg) Ingelesa eta ingelesa creole munduan Hizkuntza nazionala edo gehiengoaren ama-hizkuntza
Hizkuntza ofiziala baina ez gehien erabiliena | |
| Datu orokorrak | |
| Lurralde eremua | Ameriketako Estatu Batuak, Australia, Erresuma Batua, Kanada, Zeelanda Berria eta beste hainbat herrialdetan |
| Hiztunak | ~500 milioi (ama hizkuntza) |
| Rankinga | 1 edo 2 |
| Ofizialtasuna | Ameriketako Estatu Batuak (de facto), Australia, Erresuma Batua (de facto), Kanada, Zeelanda Berria eta Commonwealth-eko herrialde gehienetan |
| UNESCO sailkapena | 1: ziurra |
| Araugilea | arautu gabea |
| Hizkuntza sailkapena | |
| giza hizkuntza indoeuropar hizkuntzak germaniar hizkuntzak mendebaldeko germaniar hizkuntzak anglo-frisiar hizkuntzak angliar hizkuntzak | |
| Informazio filologikoa | |
| Hizkuntza-tipologia | subjektu aditza objektua, nominatibo-akusatibo hizkuntza, hizkuntza azentuala, place–manner–time (en)  eta hizkuntza fusionatzailea |
| Denbora gramatikalak | simple present (en) , present continuous (en) , present perfect (en) , present perfect continuous (en) , simple past (en) , past continuous (en) , past perfect (en) , continuous pluperfect (en) , geroaldi burutua, simple future (en) , future perfect continuous (en) eta future continuous (en) |
| Modu gramatikalak | indikatiboa, subjuntiboa eta interrogative (en) |
| Genero gramatikalak | genero maskulinoa, genero femeninoa eta genero neutroa |
| Kasu gramatikalak | genitiboa, nominatiboa eta oblique case (en) |
| Alfabetoa | latindar alfabetoa eta English orthography (en) |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-1 | en |
| ISO 639-2 | eng |
| ISO 639-3 | eng |
| Ethnologue | eng |
| Glottolog | stan1293 |
| Wikipedia | en |
| Linguasphere | 52-ABA |
| ASCL | 1201 |
| IETF | en |
Ingelesa 1.400. urtean zehar garatu da, gutxienez. Haren formarik zaharrenak, Britainia Handira V. mendean eramandako Ingvaeoniar dialektoak antzinako ingelesa izena hartzen du. Ingeles ertaina XI. mendearen amaieran hasi zen erabiltzen, Ingalaterrako normandiar konkistaren ostean, eta frantsesaren eragin zuzena izan zuen[4]. Ingeles moderno goiztiarra, XV. mendearen ondotik, inprenta Londresera iritsi zenean ezarritako hizkuntzari deitzen zaio, Jakue Erregearen Biblia inprimatu eta Bokalen Desplazamendu Handia hasi zenean[5].
Britainiar Inperioaren nazioarteko eragina dela eta, ingeles modernoa XVII. mendetik XX. mendera arte hedatu zen mundu osoan zehar. Medio idatzi zein elektronikoetan eta Ameriketako Estatu Batuak superpotentzia bilakatzearekin batera, ingelesa mundu osoko hitzaldietako hizkuntza nagusia da, eta lingua franca gisa balio du hainbat eskualdetan, testuinguru profesionaletan, zientzian, nabigazioan eta zuzenbidean[6].
Munduan, gehien hitz egiten denen artean, hirugarren hizkuntza da, txinera eta gaztelaniaren ostean[7]. Bigarren hizkuntza gisa gehien ikasten den hizkuntza da, eta, 60 herrialdetan, ofiziala edo ofizialetako bat da. Lehen hizkuntza gisa dutenek baino pertsona gehiagok ikasi dute ingelesa bigarren hizkuntza gisa. Erresuma Batuan, Ameriketako Estatu Batuak, Kanada, Australia, Irlanda eta Zeelanda Berrian gehien hitz egiten den hizkuntza da, eta oso hedatuta dago Karibean, Afrikan eta Hegoaldeko Asian[8]. Nazio Batuen Erakundeko eta Europar Batasuneko hizkuntza koofiziala da, eta nazioarteko hainbat erakunderen hizkuntza ofiziala. Hiztun gehien dituen germaniar hizkuntza da. Hiztegi handia du, nahiz eta zenbat hitz dituen kontatzea ezinezkoa den hizkuntza gehienetan[9]. Hiztunei anglofono deritze[10].
Ingelesa modernoaren gramatika indoeuropar hizkuntzetatik eratorria da; hitzen ordena erlatiboki nasaia eta inflexio asko dituen familiatik subjektu-aditz-objektu egitura finkora pasa da, eta sintaxi konplexua garatu du[11]. Ingelesa modernoak aditz laguntzaileen eta hitzen ordena erabiltzen du esaldi konplexuak erabiltzeko, hala nola pasiborako, galderetarako eta ezeztapen batzuetarako. Ingelesaren fonetika eta fonologia oso askotarikoa da hiztunen artean, eta, batzuetan, baita hiztegia, gramatika eta idazketa ere, baina mundu osoan zehar dauden ingeles hiztunek modu errazean ulertzen dute elkar.
.svg)
Ingelesaren lehen forma antzinako ingelesa edo anglosaxoia (550 – 1066) da. Antzinako ingelesa mendebaldeko germaniar dialekto multzo batetik sortu zen, askotan anglo-frisiar edo ipar itsaso germaniar hizkuntza gisa taldekaturik, eta, jatorriz, Frisia; Saxonia Beherea, eta hegoaldeko Jutlandiako kostaldeetan zehar, angles, saxoi eta jute[12] izenez ezagutzen diren germaniar herriek hitz egiten zuten. V. mendetik aurrera, anglo-saxoiek Britainia Handian finkatu ziren, erromatar ekonomia eta administrazioa gainbehera zihoazela. VII. menderako, anglo-saxoien hizkuntza germaniarra nagusitu zen Britainia Handian, erromatar britaniar hizkuntzak ordezkatuz (43-409): britoniko arrunta; hizkuntza zeltak, eta latina, erromatarren okupazioak Britainia Handira ekarria[13][14][15]. Harrezkero, Ingalaterrak eta ingelesak (jatorriz, Ænglaland eta Ænglisc) angles izena dute[16].
Ingeles zaharra lau dialektotan banatzen zen: angliar dialektoak (merziera eta northunbriera) eta saxoi, kentish eta mendebaldeko saxoiak[17]. Alfredo Handia erregeak IX. mendean egindako hezkuntza erreformen eta Wessexeko erresumaren eraginaren bidez, mendebaldeko saxoiaren dialektoa aldaera idatzi estandar bihurtu zen[18]. Beowulf poema epikoa mendebaldeko saxoian idatzia da, eta ingelesezko lehen poema, Cædmon 's Hymn, northumbrieraz idatzia da[19]. Ingeles modernoa merzieratik garatu zen batez ere, baina, eskoziera, northumbrieratik garatu zen. Antzinako ingelesaren hasiera garaiko inskripzio labur batzuk idazkera runiko bat erabiliz idatzi ziren[20]. VI. mendean latinezko alfabeto bat onartu zen, letra erdi untzialez idatzia. Ber barnean hartzen zituen: Wynn ⟨ƿ⟩ hizki runikoa, (Þ) thorn hizkia eta latinezko (Ð) eta (Æ) hizki eraldatuak[20][21].
Antzinako ingelesa, funtsean, ez da ingeles modernoaren antzekoa, eta ia ezinezkoa da XXI. mendeko ingeles ikasi gabeek ulertzea. Bere gramatika gaur egungo alemanaren antzekoa zen: izenondoek, adjektiboek, izenordainek eta aditzek askoz ere bukaera eta modu flexibo gehiago zituzten, eta hitzen ordena askoz askeagoa zen ingeles modernoan baino. Ingeles modernoak kasu-formak ditu izenordainetan, eta aditz inflexio batzuk, baina antzinako ingelesak kasu amaierak zituen izenordainetan ere, eta aditzek pertsona eta numero gehiago zituzten[22][23][24]. Ahaiderik hurbilena, frisiar zaharra da, baina migrazio anglosaxoia gertatu eta mende batzuetara ere, ingeles zaharrak beste aldaki germaniarrekiko elkar-ulergarritasun handia gorde zuen. IX. eta X. mendeetan ere, danelaw eta beste inbasio bikingoen artean, antzinako eskandinaviarrek eta ingeles zaharrek elkarren ulergarritasun handia mantentzen zutela[25] erakusten duten froga historikoak daude, nahiz eta ziur asko ingeles zaharraren iparraldeko dialektoak antzinako eskandinaviarraren antzekoagoak izan hegoaldeko dialektoak baino. Teorian, 900. urte arte, Ingalaterrako zenbait lekutako (iparraldekoak) plebeio batek elkarrizketa bat izan zezakeen Eskandinaviako zenbait lekutako plebeio batekin. Ingalaterrako eta Eskandinaviako herrietako hamaika tribuen xehetasunak ikertzen jarraitzen da, baita elkarren arteko harremanak ere[26].
VIII. mendetik XII. mendera arte, ingeles zaharra, pixkanaka-pixkanaka hizkuntza-kontaktuaren bidez, ingeles ertainera eraldatu zen. Ingeles ertaina, Gilen I.a Konkistatzaileak, Ingalaterrako konkistarekin 1066an, hasi zuela definitzen da askotan, baina gehiago garatu zen 1200. eta 1450. urteen artean.
Lehenik eta behin, VIII. eta IX. mendeetan, britainiar uharteetako iparraldeko kolonizazio eskandinaviar uholdeek antzinako ingelesa harreman bizian jarri zuten antzinako eskandinavierarekin, iparraldeko germaniar hizkuntza. Eskandinaviarren eragina indartsuagoa izan zen Danelaw inguruan hitz egiten zen antzinako ingelesen ipar-ekialdeko aldaeretan, York inguruan, zeina eskandinaviar kolonizazioaren erdigunea zen; gaur egun ere, ezaugarri horiek bereziki presente daude eskoziar eta iparraldeko ingelesetan. Hala ere, badirudi ingeles iparraldetuaren erdigunea Lindsey inguruko Midlandsen egon zela, eta 920. urtearen ondoren, Lindsey politika anglosaxoira berriz elkartu zenean, eskandinaviar hiztunekin harreman zuzenik izan ez zuten aldaki ingelesetara hedatu ziren eskandinaviar ezaugarriak. Gaur egun, aldaki ingeles guztietan dirauen eskandinaviar eragineko elementu bat da th-z hasten den izenordain multzoa da, zeinak h-z hasten diren izenordain anglosaxoiek ordezten duen[27]. Beste hitz eskandinaviar batzuk dira: give, get, sky, skirt, egg eta cake, jatorrizko anglosaxoi baliokide bat lekuz aldatzen dutenak.
1066ko Ingalaterrako normandiar konkista zela eta, garai hartako ingeles zaharra frantses zaharrarekin harremandu zen, batez ere normandiera zaharrarekin. Ingalaterrako normandiera, azkenean, anglo-normandiera bihurtu zen[28]. Normandiera, batez ere, eliteek eta nobleek hitz egiten zutenez, beheko klaseek anglo-saxoieraz (ingelesez) hitz egiten jarraitu zuten, Normandieraren eragin nagusia politikarekin, legediarekin eta gizarte-eremu ospetsuekin zerikusia zuten hitz ugari sartzea izan zen[29]. Ingeles ertainak ere asko sinplifikatu zuen inflexio sistema, ziur aski eskandinaviar zaharra eta ingeles zaharra uztartzeko, zeinak flexioz desberdinak baina morfologikoki antzekoak baitziren. Pertsona izenordainetan izan ezik, kasu nominatiboen eta akusatiboen arteko bereizketa galdu egin zen, kasu instrumentala bertan behera utzi zen, eta kasu genitiboaren erabilera jabetza adieraztera mugatu zen. Flexio sistemak forma flexibo irregular asko erregularizatu zituen[30], eta, pixkanaka, adostasunaren sistema sinplifikatu zuen, hitzen ordena zurrunagoa bihurtuz[31].
Wycliffen Biblian, 1380ko hamarkadan, Mateo 8:20 bertsikulu hau idatzi zen: Foxis han dennes, eta briddis heuene han nestis[32]. Hor, have aditzaren -n atzizki plurala mantentzen da oraindik, baina ez dago izenen kasuaren bukaera bat bera ere. XII. menderako, Erdi Aroko ingelesa erabat garatua zegoen ezaugarri eskandinaviarrak eta frantsesak integratuz, eta, 1500. urtearen inguruan, ingeles moderno goiztiarrera igaro zen arte, hitz egiten jarraitu zen. Ingeles ertainaren literaturan Geoffrey Chaucerren The Canterbury Tales eta Thomas Maloryren Le Morte d'Artur daude. Ingeles ertainaren garaian, eskualdeko euskalkien erabilera ugaritu egin zen idazketan, eta euskalkien ezaugarriak ere erabili zituzten Chaucerrek eta beste autorek[33].
Ingelesaren historiaren hurrengo aldia ingeles moderno goiztiarra (1500-1700) izan zen. Ingeles modernoaren ezaugarriak izan ziren: bokal aldaketa handia (1350 – 1700), sinplifikazio flexiboa eta hizkuntza-normalizazioa.
Bokal aldaketa handiak eragina izan zuen ingeles ertaineko bokal tildedun luzeetan. Katean eman zen aldaketa bat izan zen, hau da, aldaketa bakoitzak bokal-sistemaren ondorengo aldaketa bat eragin zuen. Bokal erdi eta irekiak igo ziren, eta bokal itxiak diptongotan zatitu ziren. Adibidez, bite hitza, hasieran, beet hitza gaur den bezala ahoskatzen zen, eta about hitzaren bigarren bokala boot hitza gaur den bezala. Bokal aldaketa handiak, ortografian, irregulartasun asko azaltzen ditu, ingelesak ingeles ertaineko ortografia asko gordetzen baititu, eta, gainera, argitzen du zergatik bokal letra ingelesek beste hizkuntzetako letra berberen ahoskera oso desberdinak dituzten[34][35].
Henrike V.aren erregealdian, Westminsterreko Court of Chancery ingelesa erabiltzen hasi zen bere dokumentu ofizialetan, 1430 inguruan, eta chancery standard izeneko ingeles forma estandar berri bat garatu zen, Londresko eta Ekialdeko Midlandsetako dialektoetatik abiatuta. 1476an, William Caxtonek inprenta sartu zuen Ingalaterran, eta Londresen inprimatutako lehen liburuak argitaratzen hasi zen, ingeles modu horren eragina handituz[36]. Aro Modernoko literaturak William Shakespeareren lanak eta Jakue I.a erregeak agindutako Bibliaren itzulpena hartzen ditu. Bokala aldatu ondoren ere, oraindik, hizkuntza ingeles moderno ez bezala entzuten zen: adibidez, /kn gn sw/ knight, gnat eta sword kontsonante multzoak ahoskatzen ziren oraindik. Shakespeareren irakurle moderno batek ingeles moderno goiztiarrean aurki zitzakeen ezaugarri gramatikal askok bitxi eta arkaikoak irudiko litzaizkioke[37].
1611ko Jakue I.a Erregearen Bibliaren bertsioa, ingeles modern goiztiarrean idatzia, Mateo 8:20k honela dio: «The Foxes haue holes and the birds of the ayre haue nests»[38] Horren adibide dira kasu-galera eta esaldi-egituran dituen ondorioak (subjektu-aditza-objektu-hitzaren ordena ordezkatzea, eta genitibo ez-posesiboaren ordez erabiltzea) eta frantses maileguak (ayre) eta hitz-ordezkapenak[38].
XVIII. mendearen amaieran, Britainiar Inperioak ingelesa hedatu zuen bere kolonia eta nagusitasun geopolitikoan zehar. Merkataritza, zientzia eta teknologia, diplomazia, artea eta hezkuntza formala lagungarri izan ziren ingelesa benetan globala zen lehen hizkuntza bihurtzeko. Ingelesak nazioarteko komunikazioa ere erraztu zuen mundu osoan[39][40]. Ingalaterrak kolonia berriak eratzen jarraitu zuen, eta horiek, gero, beren arauak garatu zituzten hitz egiteko eta idazteko. Ingelesa Ipar Amerikan, Afrikan, Ozeanian eta beste eskualde askotan sartu zen. Independentzia politikoa lortu zutenean, hizkuntza indigena asko zituzten estatu independente berri batzuek ingelesa hizkuntza ofizial gisa erabiltzen jarraitzearen alde egin zuten, hizkuntza indigena bat besteen gainetik sustatzeak dakartzan zailtasun politikoak eta bestelakoak saihesteko[41][42][43]. XX. mendean, AEBren eragin ekonomiko eta kultural gero eta handiagoak eta Bigarren Mundu Gerraren ondorengo superpotentzia izateak, BBCk[44] eta beste irrati batzuek ingelesez mundu osoan emititzearekin batera, hizkuntza askoz azkarrago hedatzea eragin du planetan[45][46]. XXI. mendean, ingelesa inoiz baino gehiago hitz egiten eta idazten da[47].
Ingeles modernoa garatu ahala, erabilera estandarrerako arau esplizituak argitaratu ziren, eta komunikabide ofizialetan zabaldu ziren, hala nola hezkuntza publikoan eta estatuek babestutako argitalpenetan. 1755ean, Samuel Johnsonek bere A Dictionary of the English Language argitaratu zuen hitz eta erabilera arau estandarrak sartuz. 1828an, Noah Websterrek ingelesaren American Dictionary of the English Language argitaratu zuen ingeles amerikarra estandar britainiarrarekiko independentea zen hitz egiteko eta idazteko arau bat ezartzen saiatuz. Britainia Handiaren barruan, dialekto ezaugarri ez-estandarrak edo behe-klasekoak gero eta estigmatizatuago zeuden, eta horrek aldaki ospetsuak azkar hedatzea ekarri zuen klase ertainen artean[48].
Ingeles modernoan, kasu gramatikalaren galera ia erabatekoa da (gaur egun izenordainetan baino ez da aurkitzen, hala nola hi eta him; she eta her, eta who eta whom), eta hitzen ordena, SAO, finkoa da gehienetan[48]. Aldaketa batzuk unibertsalizatu egin dira, hala nola do euskarriaren erabilera. (Lehen, ingelesak ez zuen do hitza erabiltzen laguntzaile orokor gisa, ingeles modernoak egiten duen moduan; hasieran, galdera-eraikuntza jakin batzuetan bakarrik erabiltzen zen, eta, orduan ere, ez zen derrigorrezkoa[49]. Orain, aditzarekiko laguntza gero eta normalizatuagoa da). Badirudi forma progresiboen erabilera eraikuntza berrietara hedatzen ari dela, eta gero eta arruntagoak dira lehen eraikitako formak. Astiro-astiro, forma irregularren erregularizazioak ere jarraitzen du (adibidez, dreamed ordez dreamt), eta forma inflexiboen alternatiba analitikoak gero eta arruntagoak dira (adibidez, more polite politer beharrean). Amerikar ingelesaren eraginpean, ingeles britainiarra ere aldatzen ari da amerikar ingelesek komunikabideetan duten presentzia handiak eta AEBk munduko potentzia gisa duten prestigioak bultzatuta[50][51][52].
Herrialde hauetan mintzatzen da: Amerikar Samoa, Ameriketako Estatu Batuak, Angila, Antigua eta Barbuda, Australia, Bahamak, Bangladesh, Barbados, Belize, Bermudak, Birjina uharte amerikarrak, Birjina uharte britainiarrak, Botswana, Brunei, Christmas uhartea, Cook Uharteak, Dominika, Erresuma Batua, Fiji, Gambia, Ghana, Gibraltar, Granada, Guam, Guernsey, Guyana, Hong Kong, India, Iparraldeko Mariana Uharteak, Irlanda, Jamaika, Jersey, Kamerun, Kanada, Kaiman uharteak, Keeling uharteak, Kenya, Kiribati, Lesotho, Liberia, Malawi, Malvinak, Maldivak, Malta, Man uhartea, Marshall Uharteak, Maurizio, Mikronesia, Montserrat, Namibia, Nauru, Nigeria, Niue, Norfolk uhartea, Pakistan, Palau, Papua Ginea Berria, Filipinak, Pitcairn uharteak, Puerto Rico, Ruanda, Santa Helena, Saint Kitts eta Nevis, Santa Luzia, Saint Vincent eta Grenadinak, Samoa, Seychelleak, Sierra Leona, Singapur, Solomon Uharteak, Hegoafrika, Sri Lanka, Swazilandia, Tanzania, Tokelau, Tonga, Trinidad eta Tobago, Turks eta Caicos Uharteak, Tuvalu, Uganda, Vanuatu, Zambia, Zeelanda Berria eta Zimbabwe.
Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalaren pasarte bat ingelesez[53]:
| « | All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood. | » |
| — Nazio Batuen Batzar Nagusia, Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala, 1. artikulua. | ||
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
