erromatarren aurreko eta erromatartze hasierako herri edo populu From Wikipedia, the free encyclopedia
Beroiak erromatarren aurreko herria izan ziren Iberiar penintsulako Brontze eta Burdin Aroan. Bai iturri klasikoek, bai ikertzaile modernoek, beroiak herri zelta bat zirela uste dute, nahiz eta herri zeltiberiarren artean ez egon.[1][2][3][4]
| Mota | talde etniko historiko |
|---|---|
| Hedapen mapa | |
 | |
Etnia horren muga geografikoak ez dira zehatzak, Ebro ibaiaren sakonunean lurralde handi bat hartzen zuten, Toloño mendilerrotik Cidacos ibairaino, eta gaur egungo Araba, Burgos, Errioxa eta Nafarroaren zati bat hartzen zuten. Herri horretako hiri garrantzitsuak Oliba edo Libia, Tritio Metallo eta Varia izan ziren. Azken hori Vianako udal mugapeko La Custodiako aztarnategi arkeologikoarekin identifikatutako hiri nagusia da, eta haren defentsa-gotorlekua Kantabria mendian egon zitekeen.[5][6][7][8][9] Geroago, Beroien lurralde zaharrean eta Varia kokalekuaren ondoan, Vareiako erromatar populazioa fundatuko zen, hipotesi batzuen arabera.[9]
Ptolomeo, Estrabon, Aulo Hircio edo Tito Livio bezalako historialariek deskribatu zituzten, besteak beste. Tito Liviok Sertoriar Gerren K. a. 76ko kontakizunean aipatzen ditu, Sertorioren eta haren armadaren etsai gisa.[10] Estrabonek bere identitate zeltiko esplizitua aipatzen du, eta Aulo Hirciok, Bellum Alexandrinum liburuan, gerlari beroiek Erromarekiko zuten grina eta fideltasuna adierazten du.[11][12]
K.a. 72tik aurrera desagertu ziren herri gisa iturri klasikoetan, Sertorioren gerra amaitu ondoren, nahiz eta herri batzuek denbora batez beren kultura mantentzen duten erromanizazio berantiarraren ondorioz.
Migrazioak gertatu ziren uneari eta iberiar penintsula kolonizatu zuten zelten jatorriari buruzko zenbait hipotesi daude; funtsean, hirutan laburbiltzen dira. Henri d'Arbois de Jubainvillek toponimoak jarraituz aldeztutako lehena. Jatorriz ligurrak izan litezke, eta haren herriak, Adolf Schultenen arabera, ez ziren indoeuroparrak. Bigarrenak, Julius Pokornyk defendatua, dio indoeuropar ilirioak izan zirela lehen kolonizatzaileak ibai-ibilguetan barrena, K.a.1100 inguruan, eta gero, K.a. 500 eta K.a. III. mende bitarteko beste olatu zeltiko batzuen bidez. Eta Pedro Bosch Gimperak eta Jordi Maluquer de Motesek aldeztutako hirugarren hipotesia, bi olatu handi dituen emigrazio etengabeaz hitz egiten digute, bata zelta urnenfelderra, ilirioek Ekialdeko Pirinioetan presionatuta, K.a. 900. eta K.a. 600 urte bitarte, eta beste olatu bat Mendebaldeko Pirinioetan, hiru unetan: hasiera batean, K.a. 650 inguruan, Westfaliako zelto- eta germaniar zelsio-talde bi, bata Ebroko linea okupatuz Aragoiraino eta bestea Pancorboko haitzartean mesetarantz doana (Las Cogotas, Numantzia), Tajo, Portugal, Extremadura eta abarretatik banatua, tartesiarrekin bat egiteraino; bigarren une bat K.a. 600 inguruan, Mendebaldeko Pirinioetatik, beste herri germaniarren presioarengatik Gaztelako mesetako iparralderantz, Galiziarantz eta Salamanca, Extremadura (betoiak) eta Teruel (turoiak); eta hirugarren unea K.a. 570 inguruan, Rin Behereko eta Moselako herri zelta belgikarrena, Ebroren, Pirinioen eta Kantauri itsasoaren artean kokatu zirenak (versioiak, autrigoiak, karistiarrak, nerbioak, bakzeoak, etab...). Hipotesi horren arabera, beloiek eta titioek Jalónen behera egin zuten, eta lusoiak zelta bilakatu zituzten, ez baitziren.
Beraz, hipotesien arabera, beroiak Indoeuropar Iliriako herri zeltetatik etor zitezkeen. Herri horiei, seguruenik, zeltogermaniar, sefe eta zelta belgikarrak gehitu zitzaizkien Brontze eta Burdin Aroan, zenbait unetan. Herri horiek arbasoekin nahasi ziren pixkanaka, Burdin Aroko bigarren etaparaino, herri hallstattiar eboluzionatu bat edo posthallastatiar bat sortuz, generikoki zeltiberiar gisa ezagutzen duguna, erromanizazioa baino lehen.
Beroiak herri kolonizatzaile, nekazari eta abeltzain gisa deskribatu dira, mendeetan zehar Ebroko bailaran bizi izan zen kultura bat garatuz. Kultura horren elementu zeltikoek eragina Aragoi Behereraino zabaldu zuten.[13] Bere nortasun zeltikoa nabaria da bere toponimian eta bere monetatan, bere teseratan eta herri honi lotutako antroponimian erabilitako inskripzio eta legendetan.[14][15][16] Beroiei lotutako gurtza-leku batzuk identifikatu dira, hala nola Arabako Markinez kontzejuko Santa Leokadia haitzuloa (Bernedoko udalerrian), non erliebe bat baitago, Eponako jainko zeltikoa irudikatzen duena.
Ia uneko etnia zeltiberiar guztiekin bezala, K.a. V. mende inguruan. hiri-kontzeptu aurreratua eta definitua zuen, eta gizarte-egitura konplexua, tribu-espazioaren eremua modu ordenatuan banatua. Nekazaritza- eta abeltzaintza-tradizioari metalurgia- eta buztin-tradizioak gehitu zitzaizkion. Ohitura-, tradizio- eta sinesmen-aldaketak ere nabari dira, baina haustura-elementuak baino gehiago, beste kulturekiko harremanak izaterakoan.
Hallstatt kulturaren ondorengo aldian, zelten kulturako etxe sakabanatuen konglomerazio txikiak desagertzen joan ziren, hirigune konplexuekin kontrajarrita, defentsa-trazadurekin eta zerga-estiloko eredu politikoarekin, oppida. Horiek garrantzi txikiagoko beste nukleo batzuk hierarkizatu eta akropoli gisa erabiltzen dituzte, eta populazio-multzo homogeneoak osatzen zituzten. Horrek bultzada ekonomiko eta demografiko handia eman zuen.
Elite aristokratikoek funtsezko zeregina zuten hirien egitura politikoen kudeaketan. Une honetan konkista erromatarra gertatzen da (K.a. II. mendea).[17] Idazle klasikoak erromatarren balentriak kontatzen hasi ziren, Iberiar penintsulako talde etniko batzuk aipatuz, hala nola baskoiak, autrigoiak, zeltiberiarrak eta abar, nahiz eta horiek ez izan de facto erakunde politikorik, salbu eta aipatutako hiri-estatuena.[18] Hiri horien arteko harremanak lotura kulturaletan oinarritu behar izan ziren, tradizio komunetan edo, agian, antzina-antzinako familia-lotura komunetan, edo migrazio zelten bidez jatorria partekatzean.
Kontuan hartu behar da oso litekeena dela iturri klasikoak izatea (Tito Livio, Estrabon, Ptolomeo, Plinio, etab.). komunitate indigenek erromatarren kolonizazioari ulertzen zioten errealitatea aintzat ez hartzea, eta menderatzailearen ikuspegi exogenotik idatzita egotea. Beraz, zuhurtasunez hartu behar dira kontuan deskribapenak, katalogazioak eta kontaketak.
Aurkikuntzen arabera, badira eboluzio desberdineko beroiak, batzuek iberiar eragin handiagoarekin, eta horietako batzuk ia eboluziorik ez dutenak Brontze Arotik, beren kultura-purutasun osoari eutsiz.
Herri honi buruzko lehen aipamen historikoen arabera, K.a. II. mendetik aurrera finkatuak zeuden egungo Errioxa aldean eta Nafarroako mendebaldeko muturrean. Aipu klasikoak K.a. I. mendekoak dira, komunitate egonkor gisa aipatzen dituztenak (Estrabon), Sertorioren gerretan Sertorioko armadaren aurka (Tito Livio) hartu zuten parte, eta hark garaitu egin zituen gerran. Talde gisa kultura transhumantea gisa biziraun zutela pentsatzen da, K.a. IV. mendetik aurrera, ezarri ziren arte.
Hedadurarik handieneko eremua iparraldetik kokatu ohi da Toloñoko mendilerroan (iturrien arabera, gaur egungo Arabaren lurraldean gehiago edo gutxiago sartzen da). Hala ere, iturriak nahiko berantiarrak dira, eta erromatar ikuspuntutik idatziak; beraz, litekeena da, zelten kulturarekin zerikusia duten aurkikuntza arkeologikoen arabera, San Formerioko muinoan (Pangua, Trebiñu) eta inguruan dauden toponimo indoeuroparretan oinarrituta, baliteke beroiak Trebiñu inguruan hedatzea kastro txikien, gune erlijioso txikien eta abeltzaintzari lotutako egitura defentsiboen bidez. Beroien eragina, La Hoya herrixkak hartu zuen garrantzia neurtzen badugu, Kantabriako mendilerrotik haratago joan zen, erromatarrak iritsi baino lehen gutxienez. Ekialdetik, egungo Calahorratik gertu egingo luke muga (eztabaidagarria Ponpeio Ptolomeoren aurkako porrotaren ondorengo bere baskonizazio berantiarragatik) baskoi eta zeltiberiarrekin, mendebaldetik Tiron ibaian izango lukete muga Autrigoiekin, eta hegoaldetik Tierra de Cameroseraino eta egungo Soriako probintziaren iparralderaino, pelendoiekin mugan.
Hiri nagusiak hauek izan ziren:
Gai eztabaidagarria da, oraindik, Sertorioren gerretan elkartu ziren eta Ponpeiok behin betiko garaitu zituen Kalakoriako biztanleak (gaur egungo Calahorrakoak) beste herri zeltiberiar batekoak ote ziren edo, are, baskoiak baziren ere; izan ere, Tito Livioren kontakizunak eta ikerketa arkeologikoak ez dute lortu jakitea zein herritakoak izango ote ziren.[19] Tito Liviok ez du zehaztasunik ematen kalagurritarren filiazioari buruz, Ponpeio Ptolomeok hiria suntsitu eta mende eta erdira, Calagurris aipatzen du basgoi hiri gisa.
Arabako Errioxako beroi-kulturaren beste kokaleku batzuk San Quiles mendian (Mañueta), Castejongo gainan (Navaridas, Buradon gatzagak eta Bilar) daude. Trebiñoko konderrian "Cerro de San Formerio", Panguan, eta "Ausejas" aztarnategia, Ozilla-Ladreran. Arabako hegoaldean, Pipaon inguruan eta hondeaketen zain, brontze/burdin aroko hainbat leku agertu dira, beroien eta Hoya herrixkaren kulturaren garrantzia baieztatzen dutenak.
Gaur egun, herri honetako aztarnategi arkeologikoak hondeatzen jarraitzen dute, eta dokumentatu egiten dira, kultura hori eta haren muga geografikoak hobeto ezagutzeko, bai eta haien hedapena ere. Gutxi gorabehera, beroien herriak eta kulturak hartu zuten gaur egun Errioxako autonomia-erkidegoa, Arabako Errioxa eta Trebiñuko konderria. Hori izan da, hain zuzen ere, errioxako zenbait korronte "Beronia-Errioxa" kontzeptuaz hitz egiteko oinarria, bi Errioxa eta Trebiñuko konderria batzearen ondorioz sortutako politika-subjektu gisa. Beroniako mugapeak, kasu honetan, Baskonia eta Kantabria terminoen antzeko ñabardura izango luke, erromatarren aurreko kultura horiek hartu zituzten tokiak gutxi gorabehera mugatzen baitituzte.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
