From Wikipedia, the free encyclopedia
Sumendi-galdarak[1] tamaina handiko sakonuneak dira. Konoen erpinean bezala, beste edozein tokitan ere sor daitezke: zabaldi batean edo bolkanikoa ez den harkaitz batean. Hondoa irazgaitza baldin bada, aintzira bat era daiteke. Forma biribila izan ohi du, goitik begiratuta, eta ertzak ia zutak izaten dira.
Bi jatorri izaten dituzte. Txikienak leherketa baten eraginez eratuak dira, eta handienak berriz, magmak azpiko euskarria urtu eta lur azala hondoratu delako. Horrela, krater itxura arrunta duten arren, hondoratutako kraterrak dira. Laba edo errauts asko jaurtitzen duten sumendietan egon ohi dira hondoratutako kraterrak.
Kono bolkaniko batek bere garaiera handitzen duenean sortzen da, galdara ezegonkorra bilakatuz eta grabitatearengatik eroriz, Tenerifen kokatuta dagoen Teideko Parke Nazionalaren kasuan bezala (Kanaria uharteak, Espainia).
Leherketa freatikoarengatik sortutako galdara baten sorkuntza arraroagoa da, Bandamako galdararen kasua den bezala (Kanaria Handia, Espainia), goranzko magma basaltikoak bere bidean akuifero bat aurkitzean sortzen da, leherketa kolosala sorraraziz, presio handiak ura lurruna bihurtzerakoan.
Kraterrean gertatzen den eta kanporantz dihoan labaren isurketaren ondorioz sortzen den galdara beste mota batekoa, honen adibide garbia Taburiente galdara da (La Palma, Espainia). Galdara honen egitura bolkanikoa modelo gisa erabili da, nahiz eta hain egokia ez izan, galdara denbora gutxian hustu zelako, mendebalderantz isuri zen labarengatik.
Galdara terminoa, gaztelaniatik datorren caldera eta latinetik datorren caldaria hitzetatik dator, eta lapikoa esan nahi du. Nazioarteko literatura geologikoan sartu zen Leopold von Buchen alemaniarrarengatik 1825. urtean[2][3], 1815-an Kanaria Uhartetan egin zuen ikerketaren ondorioz. Bidaia horretan lehenengo Teide eta jarraian Taburiente galdara bisitatu zituen eta La Palmako galdaratik hartu zuen izena.
Labaren jariakortasun handiaren edo txikiaren (edo biskositatean, alderantzizko zentzuan) eta sumendien ezaugarrien (sortzen duten altuera eta aldapa) artean elkarrekikotasuna dago, erupzio izaera eztandagarria izateaz gain.
Sumendiaren azpian kokatzen den ganbera magmatikoaren uzketa galdararen behera etortzearen eragilea izan daiteke, batzuetan erupzio handi eta lehergaiaren ondorio modura (Tambora 1815an), baita ere erupzio beroak sumendiko alboetan gertatzen direnean (Fournaise pitoia, Frantzia, 2007an) edo pitzadura elkartu bateko sistema baten ondorioz (Bár ð arbunga 2014-2015an). Magma nahikoa kanporatzen dutenean, hustutako ganbera magmatikoak ezin du kono magmatikoaren pisua eutsi. Ondorioz, ganbera ertzaren inguruan haustura zirkular bat sortzen da, “ukitze akatsa” deitzen zaiona. Haustura hauek, akats-intrusioetarako elikagai bezala balio dute, eta eraztun dikeak bezala ere ezagutzen dira.
Bigarren mailako kebide bolkanikoak eraztun hausteen gainean sor daitezke. Ganbera magmatikoa husten den bitartean, sumendiaren kraterra, ukitze akatsaren barruan, behera etortzen hasten da. Hau, erupzio katastrofiko bakarraren, edo erupzio segida baten emaitza bezala gerta daiteke. Gertaera hauengatik estali daitekeen eremua ehunka edo milaka kilometro karratukoa izan daiteke.
Galdara batzuek dituzten barne gordailu aberatsengatik dira ezagunak. Hoberen kontserbatuta dagoen munduan mineralizatutako galdara, Kanadan kokatuta dago, Ontarioko ipar-mendebaldean hain zuzen ere. Galdara honek Gaizkata Aintzira du izena eta Neoarkear garaian[4] sortutakoa da, duela gutxi gorabehera 2.700 milioi urte.[5]
Magma silizean aberatsa bada, galdara maiz igninbritaz, tobaz, erriolitaz, eta beste arroka igneo batzuez asetuta dago. Silizean aberatsa den magmak biskositate handia du, beraz ez da erraz isurtzen basaltoa bezala. Ondorioz, gasek magma barruan presio handitan harrapatuta egoteko joera izaten dute. Magma Lurraren azalera hurbiltzen denean, material gainjarriaren deskargek harrapatuta geratu diren gasak deskonpresio azkarraren menpe egoteak eragiten du, honela magmaren suntsiketa eztandagarria sortuz eta errauts bolkanikoa eremu zabal gainean zabalduz. Urrutiko laba-jarioa ere leher daiteke.
Jarduera bolkanikoak jarraitzen badu, galdararen zentroa jaso daiteke domo berri bat sortuz magma ondoko intrusioaren ondorioz; honen adibide ditugu Cerro Galán, Toba Aintzira, Yellowstone, etab. Silize edo erriolitadun galdara bat lehertzen den bakoitzean ehunka edo milaka kilometro karratutan zehar materiala zabaldu dezake. Krakatoan (1883an) edo Pinatubo Mendian (1991an) gertatutako erupzio txikiek adibidez, suntsiketa garrantzitsu lokalak zein munduko tenperaturaren jaitsiera nabarmena eragin ditzakete. Galdara handiagoak direnak ondorio handiago eta bortitzekoak ekar ditzakete.
Yellowstone Galdara azkenekoz lehertu zenetik gutxi gorabehera 650.000 urte pasa dira, honek 1.000 km3 material askatu zituen gutxi gorabehera (arroka-baliokide trinkoaren bitartez neurtuta (DRE-a)), Ipar Amerikaren funtsezko zati bat estaliz, eta 2 metro sakonerako hondamendia sorraraziz. St. Helens Mendian 1980an gertatutako leherketarekin alderatuz gero, honek 1.2 km3-tan zehar (DRE-a) kanporatu zuen materiala.
Galdara handi baten erupzioaren efektu ekologikoak Indonesiako Aintzirako Toba-ren erupzioaren agirian ikusi daitezke.
Orain dela gutxi gorabehera 74.000 urte, sumendi indonesiar honek 2.800 kilometro kubiko (670 ku-mila) kanporatu zituen (DRE-a).[6] Neozoikotik (azken 2,6 milioi urteak) bizi izandako ezagutzen den erupzio handiena da eta azken 25 milioi urteetako erupzio ezagun eztandagarriena. 1990eko hamarkada bukaeran, Stanley Ambrose antropologoak[7] hurrengoa proposatu zuen: erupzio honek eragindako negu bolkaniko batek giza populazioa gutxi gorabehera 2.000-20.000 gizabanakorengana murriztu zuela, populazio botila-lepo bat eraginez. Berriki, Lynn Jorde-k eta Henry Harpending-ek giza espeziea gutxi gorabehera 5.000-10.000[8] pertsonarengana murriztu zutela proposatu zuten. Ez dago inongo frogarik,[9][10] hala ere, edozein teoria zuzena da, izan ere, ez dago animalia-beherakada hori arrazoitzen duen frogarik, ezta ingurumenarekiko sentikorrak diren espezientzat.[11]
Erupzioaren ostean giza bizilekuak Indian jarraitu zuenaren frogak daude.[12]
Erupzionatutako galdara handiagoen datuak ere daude, horren adibide da Coloradoko San Juan Mendietako La Garita Galdara, non 5.000 kilometro kubikoek Fish Canyon Toba bolkanikoa suntsitu zuen duela gutxi gorabehera 27,8 milioi urte.[13][14]
Garai geologikoko puntu batzuetan, erriolitadun galdarak talde argi desberdinetan agertu dira. Mota horretako hondarrak Coloradoko San Juan Mendietan (Oligozeno, Miozeno, eta Pliozeno garaietan zehar sortuta) eta Missouriko San Frantzisko Mendi Gaman (Proterozoikoan zehar lehertuta) aurkitu dituzte.[15]
Sumendi ezkutu batzuk, Kīlauea eta Mauna Loa (Hawaiiko uhartekoak) adibidez, galdarak modu desberdin batean sortzen dituzte. Sumendi hauek elikatzen dituzten magma basaltoa da, eta aldi berean silizean urria. Magma, ondorioz, erriolitadun sumendiak baino biskositate gutxiagokoak dira, eta magma-ganbera desagertu egiten da laba-jario handiengatik, ez gertaera eztandagarriengatik. Honen ondorioz sortutako galdarak iraupen galdara gisa ere ezagutuak dira eta eztandagarriak baino motelago sor daitezke. Esate baterako, Fernandina-Uharteen gaineko galdara 1968an behera etorri zen galdararen zatiak 350 metro (1.150 oin) erori zirelako.
Zentzu zorrotzean, galdara bolkaniko bat, krater ohikoekin konparatuz proportzio handiagokoa da, laba nahiko arin eta beroa izateaz gain, erupzio ez eztandagarri eta oso luzeak izaten ditu, Hawaii-eko sumendietan gertatzen den bezala. Galdara baten barnean sortzen den labazko aintzira, basalto motakoa den laba eta horregatik silizean oso pobrea dena, oso bero eta arina da. Galdararen azalak zarakarra sor dezake kanpokoarekin kontaktuan jartzen denean, baina laba urtua azaletik sakonera gutxira geratzen da beti. Erupzio baten historian zehar, galdararen barnealdean dagoen zarakar irregularra momentu lasaiagoenetan agertzen da bere erupzio-historian; kanpoalderantz dauden ertzak aldiz, malda oso ahulak dituzte, Halemaumau galdararen argazkian ikusten denez (Kilauea sumendia, Hawaii uhartea).
Galdara ez aktiboetan sortzen diren aintzirek maars izena hartzen dute.
Galdara baten azalean eratzen den zarakarra laba likidoan hondoratzen denean, hoztean sortzen den presioaren handiagotzearengatik, galdararen maila murrizten da eta ondorioz eraztun-malkarra eratzen dijoa honen inguruan. Teideko hegoaldeko ertzen sateliteko argazkietan zein sumendiko argazkietan garbi ikusi daiteke (Teideko Kañadetan).
Konoa hondoratu baino lehen, magma, ganberaren teilatutik jaitsi daiteke eta honi klimax bolkanikoa deitzen zaio.
Laban gertatutako hondoraketa honek kono bolkaniko berri baten eraketa eragin dezake galdararen alde batean. Galdararen lurrazalean hozten doazen materialaren jaitsierak tximiniako presioa handiagotzen du eta honek erupzioan kanporatuko den materialen gorakada eragiten du. Prozesu honen bitartez, kono bolkanikoko materialak sortzen dira.
Kono bolkaniko honek segurtasun balbula antzeko bat eratzen du piroklastoak (errautsa, sumendi-bonbak, lapilli, harea eta beira bolkanikoa) kanporatzen ditu, eta horrela galdararen maila jaitsiera konpentsatzea lortzen du. Horrela Teide galdarako (galdararen maila jaisten zihoan heinean, Teide galdara igo egiten zen) eta Aniakchak galdarako (Alaskan) kono bolkanikoak eratu ziren.
Galdara baten formakuntza erakusten duen marrazki eskematikoan prozesu hau ikusten da. Mazama mediaren kasuan, Wizard uhartea eratzen duen konoa, galdararen hondoraketa eta hoztearen ondorioz eratu zela ikusten da eta laba hoztean iragazgaitza izan daitekeenez, aintzira bat sor daiteke, eskeman ikusten den kasuan bezala. aintzira hau kraterraren inguruan duen malda handiarengatik itsaso batetik desberdintzen da.
Kanariar uharteetan kokatuta dagoen, La Palma uharteko Taburiente galdaren kasua da. Galdararen barnealdean laba gutxi gora-behera likidoa mantentzen zenean, kraterraren pareta puntu batean ireki eta laba guztia bertatik azkar atera zen, Las Angustias sakana eratuz. Arrazoi honengatik, galdararen paretak ia bertikalak dira, labaren maila jeitsiera oso azkar gertatu baitzen. Galdara honetako barneko maldak, ia kilometro bateko pareta bertikalak direnak, Taburiente balkoiaren argazkian ikus daitezke.
Kaldereta galdaren kasua da baita ere, La Palma uhartearen ekialdeko itsasaldean kokatuta dagoen galdara txikiagoa da, iparralderantz sakabanatutako isurketa, Santa Cruz de la Palma hiria eraikitzeko oinarri bezala erabili zen. Gaur egun, kraterra hiritartua aurkitzen da.
Azkenik, Galapagoetako sumendi gehienak, Fernandina uhartean bereziki, hondoratze-galdarak dira eta kasu gehienetan, lurpeko alboko isurketengatik gertatu zen, horregatik galdara barneko labaren maila jaitsi zen, aurretik aipatutako uhartean ikusi daitekeenez.
1960ko hamarkada hasieran, bolkanismoa beste planeta batzuetan zein Eguzki-sistemako ilargietan ere gertatzen zirela jakin zen. Kontrolatutako eta kontrolatu gabeko espazio-ontzien erabilerari esker, Artizarrean, Marten, Ilargian eta Ion (Jupiterreko satelitea) esate baterako bolkanismoa aurkitu zen. Plaka tektoniko gabeko planetak dira, eta hauek Lurreko jarduera bolkanikoaren %60aren eragileak dira (beste % 40 puntu beroak dira).[16] Galdara egitura gorputz planetario hauen antzekoa da, nahiz eta tamainak nabarmenki aldatu. Venuseko bataz besteko galdara diametroa 68 km-koa da. Io-koa aldiz 40 km-etatik hurbil dago; baina Tvashtar Paterae sateliteko galdara luzeena da 290 km-ko diametroarekin. Artizarreko bataz besteko galdara diametroa 48 km-koa da, Venus baino txikiagoa. Lurreko galdarak guztietatik txikienak dira eta 1,6 km-tatik 80 km-tara aldatzen dira.[17]
Ilargiak dentsitate baxuko arroka kristalinozko kanpo oskola dauka, ehun kilometroko lodiera duena, izandako sorrera azkarraren ondorio modura. Bertako kraterrak ondo mantendu dira denboran zehar, nahiz eta hasieran muturreko jarduera bolkanikoaren emaitza zela pentsatu, izatez meteoritoek sortuak dira; Ilargia sortu zenetik lehenengo ehun milioi urteetara. 500 milioi urte beranduago, Ilargiaren kanpo geruza, elementu erradioaktiboen gainbeherarengatik urtzeko gai izan zen. Orokorki erupzio basaltiko masiboak, inpaktu gehien zuten kraterren oinarrian gertatu ziren. Erupzioak, geruzaren oinarrian dauden magma gordailuen eraginez sortutakoak ere izan daitezke. Honek domo bat sortzen du, sumendi ezkutu baten morfologia berarekin, galdarak normalean sortzen diren lekuan.[17] Nahiz eta galdara egiturak Ilargian arraroak izan, presente daude. Ilargiaren alde ezkutuan dagoen Compton-Belkovich-en irregulartasuna galdara bat dela pentsatzen da, beharbada hodei piroklastiko galdara bat.[18]
Marteren jarduera bolkanikoa bi probintzia nagusitan banatzen da: Tharsis eta Elysium. Probintzia bakoitzak sumendi-ezkutu erraldoi baten segida bat dauka, Lurrean daudenen antzekoak direnak eta seguruenik mantuko puntu beroen ondorioa izango dena. Laba-jarioek azala menderatzen dute, eta guztiek kolapso galdara bat edo bat baino gehiago dituzte. [17]Martek Eguzki Sistemako sumendirik handiena du, Olinpo Mendia izenekoa, Everest baino hiru aldiz handiagoa dena, 520 km-ko (323 milia) diametroarekin. Mendiko gailurrak sei tximinia ditu.[19]
Artizarrean plaka tektonikorik ez daudenez, beroa litosferaren zehar garraiatzeak bero horren galera ekartzen du. Honek laba-jario izugarriak eragiten ditu, Artizarraren azal-eremuaren % 80a hain zuzen ere. Mendi asko sumendi-ezkutu handiak dira, 150-400 km bitarteko diametrodunak eta 2-4 km tarteko altueradunak. 80 sumendi-ezkutu handi baino gehiagok 60 km-tara (zeharkan) dute gailurra.[17]
Ohikoa ez den bezala, solido tolestu baten bitartez berotzen da, Jupiterreko marearen eraginarengatik eta alboan dituen ilargi handiekiko (Europa eta Ganymede) sortzen den erresonantzia orbitalarengatik, zeinetan bere orbita pixka bat eszentriko mantentzen duen. Aipatutako planetak ez bezala, Io bolkanikoki aktiboa da beti. Adibidez NASAko Voyager 1 eta Voyager 2 espazio-ontzitik bederatzi sumendi aktibo detektatu zituzten 1979an. Io-ko galdara askoren diametroa hamarreko kilometroak dituzte zeharka.[17]
WikiMapia-n galdara batzuen adibideak ikusi daitezke artikulu honetan esaten dena frogatzeko:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
