From Wikipedia, the free encyclopedia
Laba erupzio batean sumendi batek jaurtitako arroka urtua da. Labak magman du jatorria, planeta barnean eratzen dena lurrazala baino geruza sakonagoetan.
Behin azaleratzean, laba 700-1.200 °C arteko isurkaria da, ura baino 100.000 aldiz biskosoagoa izan daitekeena. Gainera, distantzia handian zehar isur daiteke hoztu eta gogortu baino lehen, dituen ezaugarri tixotropikoak direla-eta[1][2]. Hoztean arroka bolkanikoak eratzen ditu, hala nola, basaltoak. Arroka plutonikoekin batera arroka igneoen taldea sortzen dute.
Erupzio leherkoiak errauts bolkanikoen nahasketa bat sortzen dute, baita piroklasto deituriko beste zati batzuk ere. Laba eta beste erupzio materien metaketak (bonbak, lapilliak eta errautsak batez ere) sumendien konoa eratzen dute. Honen itxura labaren biskositatearen eta gas edukiaren araberakoa da.
Laba italierazko (edo napolierazko) lava hitzetik dator, eta hau seguru asko latinezko labes hitzetik, "erori", "irrist" esanahiarekin[3]. Lehen aldiz Francesco Seraok erabili zuen idatzi labur batean 1737an izandako Vesuvio mendiaren erupzio bat deskribatzean[4]. Seraok, hau hurrengo modura deskribatu zuen "laba arin fluxu bat" uraren fluxua eta sumendiaren hegalen erorketak euri astun bat jarraitzen.
Lurrazaleko laba gehienen konposaketarik ugariena mineral silikatoak dira, gehiengoak feldespatoak, olibinoak, piroxenoak, anfibolak, mikak eta kuartzoak.
Arroka igneoak, labak eratzen dituenak, hiru mota kimikotan sailkatu daitezke: felsikoa, andesitikoa eta mafikoa (lau, ultramafikoa kontutan hartzen bada). Sailkapen hau kimikoa da, baina labaren osagai kimikoak zerikusi handia du magmaren tenperaturarekin, biskositatearekin eta erupzio motarekin.
Arroka igneoak, laba fluxuak sortzen dituztenak, hiru motatan banatu daitezke; feltsikoak, andesitikoak eta mafikoak (lau, ultramafikoak sartzen badira). Mota hauek kimikoak dira; hala ere, labaren egitura kimikoa magmaren tenperaturarekin lotzen da, bere biskositatea eta erupzionatzeko modua.
Laba felsikoak (edo silizikoak), adibidez erriolitak edo dazitak, depositu piroklastikoekin erlazionatuta daude eta labazko orratzak, kupulak eta isuriak eratu ditzakete. Laba silizikoagoak isuri guztiz biskosoak dira. Biskositate eta sendotasun handia osagai kimikoen araberakoa da, silize, aluminio, potasio, sodio eta kaltzio kopuru handia baitute. Osagai hauek likido polimerizatu bat sortzen dute, aberatsa feldespato eta kuartzoan, beste magma motek baino biskositate handiagoa sortuz. Magma felsikoak behe tenperaturatan azaleratzen dira, 650-750 °C tartean. Eta oso tenperatura altuetan (>950 °C) riolita labak, baina kilometro askotako luzeeratan isuritzen dira, hala nola Snake River Plain ibaia, Estatu Batuetan.
Laba andesitikoak silize eta aluminio kopuru txikiagoa dute, baina magnesio eta burdina gehiago dute. Laba mota honek andesita kupulak eta bloke labak eratzen ditu, ohikoak Andeetan. Felsikoek baino aluminio eta silize gutxiagokoak, normalean beroago azaleratzen dira (750-950 °C tartean), eta ez dira hain biskosoak. Tenperatua handiek lotura polimerizatuak suntsitzen ditu, egoera fluidoagoak sustatuz eta fenokristalak sortzeko tendentziarekin. Burdin eta magnesio gehiago dutenak matrize ilunagoak sortzen dituzte, baita anfibolita eta piroxeno fenokristalak ere.
Laba mafikoek edo basaltikoek burdina eta magnesio kopuru handiak dituzte eta 950 °C baino tenperatura handiagoan azaleratzen dira. Gainera, magma basaltikoa aluminio eta silize kopuru txikiak dituztenez, hauek polimerizazioa ahultzen dute. Tenperatura handia dela-eta, biskositatea nahiko txikia da, nahiz eta ura baino milaka aldiz biskosoagoa izan. Polimerizazio baxuak eta temperatura altuak difusio kimikoan laguntzen dute, ondorioz ohikoa da ikustea fenokristo luzeak. Laba mota honen lodierak, normalean malda txikietan, askoz lodiagoa da beste edozein laba baino. Laba basaltiko gehienak ʻAʻā edo Pāhoehoe motakoak dira.
Laba ultramafikoak (adibidez komatita) magnesio ugarikoak dira, (%18 magnesio oxidoa) Boninita osatzen dute eta 1600 °C tenperaturan azaleratzen direla uste da. Tenperatura honetan ez da polimerizaziorik sortzen eta biskositatea hain da txikia ezen urarenaren antzekoa den[5]. Laba ultramafiko hauek Proteozoikoa baino zaharragoak dira, Lurraren mantua gehiegi hoztu delako magma oso magnesikoak sortu ahal izateko.
Osagai ezohikoak dituzten zenbait laba mota lurrazalera atera dira erupzioengatik. Adibide batzuk:
"Laba" terminoa erabili daiteke ere "izotz nahasketak" esateko erupzioak gauzatzen direnean eguzki sistemako gasezko erraldoietako izotz sateliteetan. (Ikusi kriosumendi).
Likatsuak diren harri urtuz osatuta dagoenez, labaren jarioek eta erupzioek bereizgarriak diren hainbat formazio, egitura geografiko eta topografiko sortzen dituzte, eskala handian nahiz txikian.
Sumendiak labaren erupzioz eta keaz sortzen diren oinarrizko egiturak dira. Zenbait mota daude: ezkutu formako sumendiak, handiak direnak eta malda txikikoak, jarraian izandako erupzio basaltikoengatik; geruza-sumendiak (edo sumendi konposatuak), kono formakoak eta altuak, labazko kapa anitzez osatuak, errautsezkoak eta laba likatsuzkoak, laba feltsikoa eta bitartekoa izanik.
Geruza-sumendiek galdarak sortzen ahal dituzte, hainbat erupzio izan ondoren altuegiak izaten ahal direlakoz bere basearen sendotasunarendako, hala, base horrek ezin du kontu sumendia eta hondoratzen da, krater edo laku antzeko egiturak sortuz. Galdarak eratzeko modu ohikoena hori izan arren, posible da ere gradualki magma ateratzean pixkana hondoratzen joatea. Ezkutu formako sumendien kasua da hori.
Hawaiitar hizkuntzatik eratorria den Kīpuka hitzak bulkanismoa dagoen lurralde bateko altuera duen lekua erran nahi du, hau da, muinoak, gailurrak edo laba zaharrez betetako kupulak. Labaren isurketa berriak izatean inguruko lurrak estaliko ditu kīpuka isolatuz. Hala, kīpukak gehienetan basodun irla moduan agertzen dira labaz osatutako lugorrietan.
Eskoriazko konoak eta kono bolkanikoak eskala txikiko formazioak dira labaren metaketaren bidez osatuak izan direnak konduktu txikien inguruan eraikin bolkanikoetan. Eskoriazko konoak piroklastoz, errautsez eta toba bolkanikoz osatuak daude, hauek konduktu leherkarietatik isurtzen direlarik. Kono bolkanikoak likido forman (urtuta) ateratzen diren hondakinen eta eskorien pilaketen ondorioz eratzen dira.
Laba domoak magma feltsikoaren estrusioaren bidez eratzen dira. Forma biribileko tontorrak osatzen ahal dituzte Valles Calderan badirenak bezalakoak, erraterako. Sumenditik siliziozko laba ateratzen denez, inflazio domoa deritzona osatzen ahal du, pixkanaka almohada formako estruktura handia sortuz. Honek, haustean eta irekidurak izatean, harri eta zabor zatiak askatzen ahal ditu. Laba domoen goitiko bazterrek harri, errauts eta bretxa zatiak izaten dute estaltzen.
Laba domoen erupzioen adibide Novarupta domoa da eta ondotik sortutako Saint Helenseko laba domoa.
Laba hodiak guti goiti-beheiti fluidoa den laba goitiko superfiziean aski hozten denean, geruza bat osatzeko moduan, sortzen dira. Geruza horren azpian, harriz egina dagoenez, isolatzaile ona dena, labak likido eran ibiltzen segitzen ahal du. Hori denbora luzez gertatzen bada labak tunel gisako irekidura edo laba hodia sortzen ahal du, zeinak harri urtuak kilometro anitzez eramaten ahal dituen konduktutik ia hoztu gabe.
Laba hodi hauek laba berria jasotzen ez dutenean idortu egiten dira, gibeletik luzera handiko tunel irekiak utziz labarik gabe.
Elementu geografiko hau North Queenslanden, Australian aurkitzen ahal da, erraterako.
Laba iturriak fenomeno bolkanikoak dira, zeinetan laba oso era indartsuan, baina lehertu gabe egotzia den krater batetik. Filmatutako laba iturri altuenak Etna mendian izan ziren, Italian, 1999ko erupzioan; honek 2.000-ko altuera lortu zuen. [9] Hala ere, uste da 1779an Vesubio mendian ikusitako laba iturriak gutxienez 3.000m-ko altuerara iritsi zela. Laba iturriak pultsu laburreko multzoen modura ager daitezke. Normalean, erupzio Hawaiiarrekin lotzen dira.
Inoiz edo behin gertatzen da kono bolkaniko bat labaz betetzea baino erupziorik ez izatea. Galdararik gabeko laba urmaelei laba laku deritze. Laku hauek ez dira denbora luzez existitzen, berriz magma ganbarara joaten delakoz behin presioa galdu duela, edo idortzen direlakoz labaren erupzioz edo eztanda piroklastikoz.
Munduan leku guti daude non laku hauek modu egonkorrean existitzen diren:
Laba deltak laba isurketa sub-aerialak ur-gorputzetan sartzean osatzen dira. Laba hozten eta hausten da urarekin kontaktua izatean, ondorioz sortutako gorputza itsas hondoan sartuz, hala, labak itsasoan desplazatzen jarraituko du. Laba deltak orokorrean bulkanismo basaltikoari lotzen zaizkie.
Labaren portaera fisikoa, laba-fluxuen edo sumendi baten forma fisikoak sortzen ditu. Laranja basalto fluxu gehiago fluidoen xafla laua osatzen duten gorputzek lausotzen dute, eta laino erraldoi lauko fluxuak korapiloak osatzen dituzte.
Bolkanologiaren ezaugarri orokorrak erabili daitezke klasifikatzeko eraikin bolkanikoak eta informazioa emateko laba fluxuak eratzen duten erupzioei buruz ,baita sekuentzia lurperatuta edo metamorfoseada izan den.
Laba fluxuaezin hobea izango dute bretxatuen goian, bai burukoaren laba garapena, autobreccia eta hondakin tipikoa ' a ' ā eta likatsua fluxuen edo besikulako edo apartsu oskol esaterako zepa edo arroka ¨pomez¨. Laba-goian beiratsua izango da, airearekin edo urarekin kontaktuan izozten izana.
Laba-fluxuen erdigunea normalean masiboa eta kristalinoa da, fluxua banda edo geruza da, lurrean mikroskopiozko kristalak dituena. Laba likatsuagoen forma gehiago xafla fluxuen ezaugarriak eta blokeak edo labe itsusiaren barruan sartzen dira. Kristalaren tamaina laba baten erdian, oro har, marjinak baino handiagoak izango dira, kristalak gero eta gehiago hazteko.
Laba-fluxuaren oinarria jarduera hidrotermikoaren froga frogatu ahal izango da laba-substratu heze edo hezeetan zehar. Laba beheko zatiak bularra izan dezake, agian mineralak ( amigdalak ) beteta . Substratu horien gainean, laba isuri ditu urrudura seinaleak erakutsi daiteke, hautsi daiteke, edo ur harrapatuta irakiten asaldatu, eta lurzoruaren profilak kasuan, adreilu-gorri bat labekatu daiteke terrakota batean .
Atari Intrusiboak baten eta antzinako arroken laba sekuentzian fluxua bat bereiztea zaila izan daiteke. Hala eta guztiz ere, atari batzuk normalean ez dute marjina brecciated, eta aureole metamorfiko ahula erakutsi dezake goiko eta beheko gainazalean, berriz, laba bakar substratuaren azpian bakarrik egongo da. Hala eta guztiz ere, praktikan fenomeno metamorfiko horietako batzuk sarritan zailak izaten dira normalean ahulak eta tamaina murriztuak direlako. Peperitikoak , arroka sedimentario bustikoetan sartu ohi direnak, normalean goiko marjinak ez dituzte labaintzen eta goiko eta beheko autobleskak dituzte, laba oso antzekoak.
Hurrengo hiru azpiatalek laba-fluxu motei buruz doaz. Polinesiotar izen izar distiratsuena ikusteko, Sirius-i begiratu . Rurutu uhartearen jainko baten eskultura egiteko, ikusi Rurutu-ko Aa estatua .
A'ā hiru laba-fluxuen oinarrizko bat da. ' A ' ā da laba basaltikoa, clinker izeneko laba-bloke hautsez osatuta dagoen azalera zakarra edo zorrotzarekin. Oiasso hitza Clarence Dutton- en geología termiko tekniko gisa sartu zen.[10]
Solteak, apurtuta, eta zorrotz, arantzadun baten gainazal ' a 'korrika egiten ibiliak zaila eta motela. Klinkeria-azalerak benetan trinko trinko masiboa hartzen du, hau da, fluxuaren zatirik aktiboena. Korapiloaren laba pasiboak jeitsieran bidaiatzen duenean, klinkatzaileak gainazalean egiten dira. ' A ' ' fluxuaren punta-puntakoan , ordea, hoztu zati horiek aurre aldapatsuak behera egiten dute eta aurrera egiten dute. Honek laba-zatiak sortzen ditu, bai behealdean eta bai ' a ' fluxuaren goiko aldean .
3 metroko (10 oinak) handiak diren laba-bolak ohikoak dira ' a ' ā fluxuak. ' A ' ā biskositatea handiagoa da pāhoehoe baino. Pāhoehoe ahal bihurtuko ' a ' bilera eragozpenik edo malda batetik nahasietan bihurtzen bada.
Testu zorrotz eta angeluzuzenak ' a ' ā bat radar erreflexatzaile sendoa egiten du eta satelite orbitan ikus daiteke ( Magellanen irudi distiratsuak ).[11]
' A ' ā labak normalean 1,000etik 1.100era C-ko tenperaturan erretzen dira (1.830tik 2.010 °Fra).
Hitza ere idatzita dago aa , a ' a , ' a ' a, eta a-aa , eta nabarmenagoa / ɑː . ɑː / edo / ɑː ʔ ɑː / . Oiasso jatorriz jatorria da [ʔəʔaː] , "laba latz eta arriskutsua " esanahia, baina "kiskali" edo "distiratu" esanahia ere bada.[12]
Laba-fluxuen blokeak stratovolcanoen labe andesitiko tipikoak dira. Era berean, 'a' fluxuak egiten dituzte, baina izaki bizkorragoak laba sendoak eta blokeak dituzte, labe sendoak eta klinkak ordez. Baterako fluxuen antzera, fluxuaren barrualdeko likidoak, hau da, blokeatutako azalera solidarioak isolatuta mantentzen du, fluxu-frontearen gaineko erorketak ezabatzen ditu. Gainera, askoz ere poliki-poliki jeitsiera mugitzen dira eta 'a'fluxuak baino sakonagoak dira.
Laba-kupulak eta emariak laba feldikoko fluxuekin lotzen dira, dazitetik erriolitaraino. Laba horien izaera biskosaren eraginez, laba-kupula laba-kupula osatzen dute. Kupula gainazal inklinatu batean osatuta dagoenean, emari izeneko fluxu lodi laburrak (kupulen fluxuak) sortzen dira. Fluxu horiek maiz bidaiatzen dira kilometro gutxira.
Burko laba laba-egitura normalean eratzen da, laba ur azpiko irekidura bolkanikoa edo subglaciar sumendia edo laba fluxua ozeano sartzen denean. Hala eta guztiz ere, burko-laba laku izotz lodiaren azpian eraistean eraiki daiteke. Laku biskosak lurrazal sendo bat lortzen du urarekin kontaktuan, eta lurrazal honek pitzadurak eta oihalak handiagoak edo "burkoak" ematen ditu, laba gehiago aurrera egiteko. Urak lurrazalaren gehieneko azalera estaltzen du eta sumendi gehienak uraren gorputz ondoan edo azpian kokatzen dira, burdinazko laba oso ohikoa da.
Laba-isurketak aise suntsitzen dute bidean harrapatzen dutena. Hala ere, labaren abiadura baxua dela eta (biskositatearen arabera), gizakiek eta animaliek denbora nahiko izaten dute seguru egon arte urruntzeko. Hala eta guztiz ere, jakina da labak zauriak eta lesioak eragin dituela, ihes egiteko bideak moztuak zeudelakoz, labarengandik hurbilegi zegoelakoz biktima[13] edo laba azkar desplazatzen zelakoz, bertzeak bertze.
Azken hori gertatu zen 1977ko Ilbeltzaren 10ean Nyiragongo sumendiaren (garai hartan Zairen, gaur egun Kongoko Errepublika Demokratikoan) krater baten pareta ireki eta barneko laba guztia atera zenean ordua pasatu baino lehen. Laba 100km/h-ko abiaduran ibili zen ondoko herrietatik bertako biztanleak lo zeudelarik. Hondamendi horren ondorioz, Hamarkadako Sumendi izendatu zen 1991n[14].
Sumendiekin zerikusia duten hilketek anitzetan kausa ezberdinak dituzte, sumendiak botatzen dituzten materialak, isurketa piroklastikoak, labarekin doazen gas pozoitsuak, laharrak eta labak urarekin kontaktua izatean sortzen diren eztandak[13], erraterako.
Laba hoztu arren, bertatik berriki laba-isurketak izan diren tokiak arriskutsuak dira. Laba gazteak sortzen dituen lur berriak ezegonkorrak izaten dira eta hautsi egiten ahal dira itsasoan. Egitura horrek laba-bankua izena du.
Laba hotzaren hausturak ohikoak direnek eta, gainera, arriskutsuak, zauri larriak sortzen ahal dituelakoz halako erorketa batek. Horregatik, gomendatzen da mendiko botak, galtza luzeak eta eskularruak erabiltzea halako ariketa egitean.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
