From Wikipedia, the free encyclopedia
Basarto edo sorgoa (Shorgum bicolor) Shorgum[1] (/ˈsɔːrɡəm/) generoko graminea da, Poaceae familiakoa. Bere fruituak irina egiteko, gizakien eta animalien elikadurarako eta etanola ekoizteko erabiltzen da. Basartoa Afrikan sortu zen, eta, gaur egun, eskualde tropikal eta subtropikaletan asko lantzen da[2]; Afrikan, Erdialdeko Amerikan eta Asiako Hegoaldean oso landare garrantzitsua da, eta, bere produkzioan oinarrituta, munduko bosgarren zerealetik erabiliena. Basarto eta sorgo izenez gain, baditu beste izen batzuk: artatxiki handia[3], erratz-artoa[4] ginea artoa[5], durra[6], imphee[7] kafir, mtama, jowar[8] miloa[9] edo kaolianga esaterako. Basartoa da munduko bosgarren zereal-laborerik garrantzitsuena arroza, garia, artoa eta garagarraren atzetik; 2021ean urtean, 61.000.000 tonako ekoizpen globala izan zuen[10]. Basartoa urtekoa da, normalean, baina laborantza batzuk iraunkorrak dira. 4 metrotik gorako altuera izan dezaketen multzoetan hazten da. Alea txikia da, 2 eta 4 milimetro bitarteko diametrokoa. Basarto gozoak, batez ere bazka, almibarretan eta etanolerako hazten diren basarto-laboreak dira, eta alerako hazitakoak baino altuagoak dira[11][12].
| Basarto | |
|---|---|
 | |
| Sailkapen zientifikoa | |
| Erreinua | Plantae |
| Ordena | Poales |
| Familia | Poaceae |
| Leinua | Andropogoneae |
| Generoa | Sorghum |
| Espeziea | Sorghum bicolor Moench, 1794 |
| Datu orokorrak | |
| Gizakiak ateratzen dizkion produktuak | sorghum (en)  eta sorghum oil (en) |
| Basionimoa | Holcus bicolor |
| Genomaren kokapena | plants.ensembl.org… |
Lantzen den espeziea Sorghum bicolor da; haren senide basatiak Sorghum genero botanikoa osatzen dute. Urteroko landare gisa erabiltzen da, nahiz eta tropikoetan uzta bat baino gehiago eman dezakeen, eta, berez, ez da urtero hiltzen.
Afrikako ekialdean du jatorria, orain dela 5000 urte inguru Etiopian landatzen hasi zenean. Leku lehor eta beroetara ondo moldatuta dago, baita ingurune kutsatuetara ere.
Basarto edo sorgoaren lehen aztarna arkeologikoak Nilo ibaiaren goi aldeko Nabta Playan daude, (K.a. 8000. urtea). Hala ere, basa-sorgoak dira, ale txiki eta erraki hauskorrarekin. Basartoa bere arbaso basatitik etxekotu zen, duela 5000 urte baino gehiago, gaur egungo Sudango lurretan. Froga berriena Sudango ekialdeko Kassala ondoko arkeologia-aztarnategi batetik dator, K.a. 3500 eta 3000 urte bitartekoa, eta Butana kultura-talde neolitikoarekin lotuta dago[13]. Europako kolonialismoaren aurretik, Alodia Erreinuko eta Saharaz hegoaldeko kultura gehienen oinarrizko elikagaia zen[14].
Basarto alea ezin da kontsumitu digeriezina den azala kendu ezean. Esklaboen salerosketa transatlantikoan, azala kentzeko modu bakarra zen eskuz, motrailuz[16]. Estatu Batuetan, emakume esklaboek egiten zuten lan gehiena basartoaren prestaketan, eta ale garbiketa lanak egiten zituzten, irina bihurtuz[16]. Estatu Batuetako basartoa Ben Franklinek erregistratu zuen lehen aldiz, 1757an[17].
Basarto barietate batzuk garrantzitsuak ziren azukre merkataritzarako. 1857an, James F.C. Hydek idatzi zuen: «Gai gutxi dira garrantzitsuagoak guretzat, herri gisa, azukrea ekoiztea baino, zeren ez dago herrialderik, biztanleriaren arabera, AEBk adina kontsumitzen duenik»[18]. Azukrearen prezioa igotzen ari zen Britainia Handiko Indietako ekoizpen murrizketarengatik eta gozogintza eta kontserbako fruten eskaeraren handitzearengatik, eta Estatu Batuek aktiboki ari ziren bilatzen Iparraldeko estatuetan ekoiztu zitekeen azukre-landare baten bila. Txinako azukre-kanabera deiturikoa eskualde horretan emankorra eta errendimendu handiko landare gisa ikusi zen[19].
Richard Pankhurstek (Augustus B. Wylde aipatzen) dio: XIX. Mendean, Etiopian, askotan, landu berri lurretan ereindako lehen laborantza zela, adieraziz zereal horrek ez zuela goldatze zehatzik behar, eta bere sustraiak, ongarri on batean deskonposatu ez ezik, lurra apurtzen ere laguntzen zuten lurpekoa agortu gabe[20]
XIX. mendeko Europako kontuetan, askok artatxiki terminoa erabiltzen zuten, bai artatxiki perla (Cenchrus americanus), bai basartoarentzako. Portugaleko erreferentzietan, Milho erabili zen artoa zein basartoa izendatzeko, eta ikertzaileek uste dute hori haien ziklo begetatiboa antzekoa delako dela, nahiz eta basartoak heltzen denean borla erakusgai borobil bat sortzen duen, artotik ezberdina, zeinak azala ekoizten duen. Europako kontuetan, zaila da jakitea artoa, artatxikia edo basartoari buruz ari diren. Laborantza horiek guztiak Afrikan hazi, eta esklaboen ontzietan saldu ziren[16].
_p._p._sl32.jpg)
2022an, Shorgum bicoloren ekoizle nagusiak Nigeria (% 12), AEB (% 10), Sudan (% 8) eta Mexiko (% 8) izan ziren[21]. Europan ere, arrakastaz lantzen da; landatutako eremuaren terminoetan, ekoizle garrantzitsuena Frantzia da, eta, ondoren, Italia, Espainia eta Europako hego-ekialdeko zenbait herrialde, hainbat mila hektareako laborantza guneekin[22]. Basartoa zenbait tenperatura, garaiera altu eta lurzoru toxikotan hazten da, eta hazkundea berreskuratu dezake lehorte batzuen ondoren[11]. Hazkunde-tenperaturarik onena 12-34 ºC da, eta hazi garaiak ~ 115-140 egun irauten du[23]. Lurzoru sorta zabal desberdinetan hazten da, buztin astunetik hareazko lurzoruetaraino eta pH tolerantzia 5,5 eta 8,5 bitartekoa[24]. Gutxienez bi urte lugorrian geratu den edo lekaleen laborantzaren txandaketa aurreko urtean izan duen landa-eremua behar du[25]. Dibertsifikatutako 2 edo 4 urteko laborantza-txandaketak basartoaren etekina hobetu dezake; gainera, hazkunde baldintzetarako erresistentzia handiagoa izan dezake[26]. Nutrizio-baldintzei dagokienez, basartoa alderatu daiteke hazkuntzarako nitrogenoa, fosforoa eta potasioa behar duten beste zereal aleen laboreekin[27]. Lehortearen aurrean, laborantza erresistenteenetakoa egiten duen bost ezaugarri ditu:
| Aldia | Zer[23][28] |
|---|---|
| I | Larrialdia, airearen tenperaturaren eta lurzoruaren hezetasunaren arabera, hazi eta 3 eta 10 egun artean |
| II | Hirugarren hosto ikusgaiaren lepokoa |
| III | Bosgarren hosto ikusgaiaren-lepokoa, larrialditik ~ 21 egunera |
| IV | Egoera begetatibotik ugalketarako aldaketa, 7 eta 10 hosto zabalduta, loratze hastapena |
| V | Hosto guztiak guztiz zabalduta |
| VI | Landareen erdiak loratzen (landan edo banakako landarean) |
| VII | "Masa biguna": alearen pisu lehorraren batez besteko ~ % 50 metatzea |
| VIII | "Masa gogorra": alearen pisu lehorraren elikagai osoen batez besteko ~ % 75 xurgatzea |
| IX | Heldutasun fisiologikoa: landarearen gehieneko pisu lehorra |
| Balio nutrizionala 100g-ko | |
|---|---|
| Energia | 1,418 kJ (339 kcal) |
74.63 g | |
| Zuntz dietetikoak | 6.3 g |
3.30 g | |
11.30 g | |
| |
| †Ehunekoak AEBko heldu batentzako eguneroko gomendio dietetikoak hartuta kalkulatu dira. | |
Basartoa aberatsa da zenbait mineraletan, hala nola Fosforo, potasio eta Zink[29]. Basartoaren nutrizio-balioak arrozaren, artoaren eta gariaren parekoak dira. 100 g basarto aleen energia-balioa 296,1 eta 356,0 kcal bitartekoa da[29]. Aleek % 60-75 karbohidrato, % 8-13 proteina eta % 4-6 gantz dituzte[30]. Zurtoinaren sakarosa eta glukosa edukia % 10-16 da[30]. Alderaketan, azukre-kanaberak % 10-20ko azukre-edukia du. Horrela, basartoa azukre-kanaberaren alternatiba gisa erabil daiteke. Basartoaren almidoiaren Digestio-erraztasun apala proteina eta taninoekin almidoi pikorren arteko elkarteak sortzen du[29]. Proteinen digestio-erraztasuna garia eta artoa baino txikiagoa da[29]. Gariaren, zekalearen eta garagarraren prolaminekin kontrastean, basartoaren kafirinek ez dute erreakzio alergiko edo erantzun autoimmunerik gizakiengan[29]. Gainera, basartoaren propietateak gliadinarekin lotutako peptido toxikoen adierazpena inhibitzen du, horrela, basartoa zeliakia gaixotasuna duten pertsonek kontsumitzeko ale segurua bihurtuz[29]. Jowarra da gari eta arrozaren ordezkorik onena elikadurari dagokionez, tiamina, niazina, riboflavina eta folato maila altuak dituelako.
Belar txarrak ondo zaintzea erronka handia da basartoaren laborantzan, gazteen hazkuntza motelagatik. Kontrola mekanikoki egin daiteke, baina kontu handiz egin behar da, basartoak sustrai-sistema fin eta azalekoa duelako[22].
Intsektuen erasoa mehatxu handia da. Jakinarazi dutenez, 150 espezie baino gehiagok kaltetzen dute basartoa garapen-fase desberdinetan. Mehatxu horrek biomasa galera nabarmena sortzen du[31]. Basartoa Striga hermonthica landare-parasitoaren ostalaria da[32]. Bizkarroi hori laborantza-izurrite suntsitzailea da. Europako arto-zulatzailea (Ostrinia nubilalis) infestatutako erratz-artoa garraiatzean sartu zen Ipar Amerikan[33].
Mali iparraldean, izurrite-espezie hauen berri eman da sorgo-laboreetan[34].
Basartoak kitinasak sortzen ditu onddoen gaixotasunen aurkako defentsarako konposatu gisa[35]. Kitinasa gehigarrien transgenesiak labore honen gaixotasunen erresistentzia areagotzen du[35].
Uzta, garapen bidean dauden herrialdeetan, eskuz egiten da gehienbat. Aleek dituen artaburua zurtoinetik mozten da % 16-20ko hezetasun egokia lortzen duenean. Hazien heldutasuna haziaren eta landarearen arteko loturan puntu beltz bat agertzean antzeman daiteke[23]. Gero, jotzea, eskuz edo mekanikoki egin daiteke. Haziek gorde aurretik, % 10eko hezetasunera soilik iritsi behar dute, hezetasun handiagoak lizunen hazkuntzan eta haziak ernetzen laguntzen baitu[36].
Basartoa munduko leku askotan lantzen da gaur egun[37]. Aleak gizakien elikagai gisa eta likoreak, animalien pentsuak edo bio-oinarri duen etanola egiteko erabiltzen dira. Basartoaren alea glutenik gabekoa da; erresistentzia handia duen almidoi[erreferentzia behar] kantitate handia du, eta konposatu fenoliko ugari eta anitzak ditu beste zereal-labore handi batzuekin alderatuta[38][39].
Asiako eta Afrikako leku askotan, basarto alea kultura askoren oinarrizko elikagaia osatzen duten ogi lauak egiteko erabiltzen da[40][41]. Lehertutako aleak mokadu ezagunak dira Mendebaldeko Indiako zenbait lekutan[42].
Indian, non normalean jwaarie, jowar, jola edo jondhalaa deitzen zaion, basartoa elikadura iturri nagusietako bat da Rajastan, Punjab, Haryana, Uttar Pradesh eta Maharashtra, Karnataka eta Telanganako Dekkan-en goi-ordokiko estatuetan. Ale horietatik bhakri, jowar roti edo jolada rotti izeneko indiar ogia prestatzen da[43][44].
Tunisian, normalean droô deitzen zaion tokian, ahi izeneko plater tradizionala prestatzen da basarto eho hautsarekin, esnearekin eta azukrearekin. Platera neguko hilabeteetan kontsumitzen den oinarrizkoa gosaria da[45].
Erdialdeko Amerikan, batzuetan, basartoarekin tortillak egiten dira. Nahiz tortillak egiteko hobetsia artoa izan, basartoa oso erabilia da, eta ondo hartua da Hondurasen. Tortillak egiteko, basarto zuria hobesten da[46].
Basartoaren almibar gozoa basarto-melaza izenez ezagutzen da Estatu Batuetako zenbait lekutan, nahiz benetako melaza izan ez.
Hegoaldeko Afrikako herrialdeetan, basartoa, esnearekin, azukre eta gurinarekin batera, Maltabella egiteko erabiltzen da, artatxikiaren ahiaren aldaera bat.
Txinan, basartoa gaoliang (高粱) izenez ezagutzen da, eta hartzitu eta destilatu egiten da baijiu (白酒) izenez ezagutzen den pattarra sortzeko; horietako ospetsuena Maotaia (edo Moutai) da. Taiwanen, Kinmen izeneko uhartean, basarto arrunta basarto-likore bihurtzen dute. Afrikako hainbat herrialdetan, hala nola Zimbabwe, Burundi, Mali, Burkina Faso, Ghana eta Nigeria, barietate gorriko eta zuriko basartoa garagardo opako tradizionala egiteko erabiltzen da. Basarto gorriak kolore arre-arrosa bat ematen dio garagardoari[47].
Australian, Hego Amerikan eta Estatu Batuetan, basarto alea abereak elikatzeko, eta gero eta gehiago etanol-landareetan erabiltzen da batez ere[48]. Zenbait herrialdetan, bioerregaia ekoizteko basarto-zurtoin gozoak erabiltzen dira zukua zukutuz eta gero etanol bihurtuz[49]. Estatu Batuetako Texas A&M Unibertsitateak probak egiten ari da hosto eta zurtoinetik abiatuz AEBn etanola ekoizteko barietate onenak aurkitzeko[50].
Abereentzako pentsu eta bazkan erabiltzen da. Hala ere, bere erabilera mugatua da, zeren basartoaren almidoia eta proteina zailagoa da animaliek digeritzeko artoaren almidoiak eta proteinak baino. Ganaduari buruzko ikerketa batek frogatu zuen lurrunean eho basartoa lehorrean zapaldutakoa baino hobea zela, eguneroko pisua hobetzen zuelako[37]. Txerrietan, basartoa artoa baino elikadura-aukera eraginkorragoa dela frogatu da bi aleak modu berean prozesatzen direnean[37].
Barietate hobetuak sartzeak, kudeaketa praktika hobetuekin batera, basartoaren produktibitatea areagotzen lagundu du. Indian, produktibitatearen igoerak sei milioi hektarea lur askatu dituela uste da. ICRISAT (Tropiko Erdi Idorretarako Nazioarteko Laboreen Ikerketa Institutua) bazkideekin elkarlanean, labore-barietate hobeak ekoizten ditu, basartoa barne. Institutuaren 194 bat basarto laborantza lur hobetu askatu dira[51].
Basartoa (artoaren) alternatiba gisa hazi daiteke. Esaterako, laborantza txandakatze batean, artoa basartoarekin ordezka daiteke[52]. Basartoak artoaren nutrizio-balioaren % 96 du. Horrez gain, artoa baino proteina gehiago dauka. Hala ere, kontuan izan behar da proteina-kontzentrazioa alda daitekeela eta, beraz, uztan egiaztatu behar dela. Gainera, basartoa artoa baino gutxiago digeritzen da aminoazidoen profilagatik[53]. Gainera, substantzia mingots batzuk ere baditu, eta horrek ez du oso gustukoa egiten[53]. Desabantaila horiek izan arren, basartoa irtenbide egokia da ura mugatuta dagoen eskualde beroagoetarako. Beste abantaila bat da basartoak artoaren pareko errendimendua duela[54].
Arto-erratz tradizionala egiteko ere erabiltzen da[55]. Basarto landarearen berreskuratutako zurtoinak Kirei ohol gisa merkaturatzen den arotz-material apaingarri bat egiteko erabiltzen dira.
Shorgum bicoloren arraza belartsuak, zentzu zabalean, batez ere Sorghum × drummondii[56], shattercane izenez ezagutzen dira[57].
Ikerketak egin dira landareak tenperatura hotzekiko tolerantzia handiagoa izango duen gurutze genetikoa garatzeko eta lehortearekiko tolerantziarako mekanismoak argitzeko, klima tropikaletako jatorria baitu[58][59][60][61].
Estatu Batuetan, hori garrantzitsua da, artoaren kostua etengabe handitzen ari baitzen gasolinari gehitzeko etanolaren ekoizpenean erabiltzeagatik.
Basartoaren siloratzea arto siloratzearen ordez erabil daiteke esnetarako behien dietan[62]. Ikerketa gehiagok aurkitu dute esne-azienda elikatzen denean basartoak nutrizio-balio handiagoa duela artoarekin alderatuta, eta prozesaketa mota ere ezinbestekoa da alearen elikadura maximoa biltzeko. Basartoak esne-ekoizpena areagotu egin zuen lurrunean eho malutekin elikatzeak lehorrean zapaldutakoarekin alderatuta[62].
Basartoari buruzko Ikerketa gehigarriak egiten ari dira elikagai-iturri potentzial gisa, munduko gero eta elikagai-eskari handiagoa asetzeko. Basartoa erresistentea da lehortearekin eta beroarekin lotutako estresarekin. Basartoaren azpiespezieen arteko aniztasun genetikoa izurrite eta patogenoekiko erresistentzia handiagoa da hain anitz ez diren beste elikagai-iturri batzuek baino. Horrez gain, oso eraginkorra da eguzki-energia energia kimikoa bihurtzeko, eta baita uraren aprobetxamenduan ere[63]. Ezaugarri horiek guztiek etorkizun handiko hautagai bihurtzen dute mundu mailako elikagaien eskari gero eta handiagoari erantzuteko. Hori horrela, mundu osoko talde askok basartoaren inguruko ikerketa-ekimenak egiten ari dira (bereziki Sorghum bicolorekin): Purdue Unibertsitatea[64], HudsonAlpha Institute for Biotechnology[63], Danforth Plant Science Center[63], Nebraskako Unibertsitatea[65], eta Queensland-eko Unibertsitatea[66] besteak beste. Queenslandeko Unibertsitateak ugalketa-aurreko jardueretan parte hartzen ari da laboreen ahaide basatiak emaile gisa eta barietate ezagunekin hartzaile gisa basartoak estres biotikoekiko erresistenteagoak izan daitezen[67].
Basartoaren beste ikerketa-aplikazio bat bioerregai gisa da. Basarto gozoak azukre-eduki handia du bere zurtoinean, etanol bihur daitekeena. Biomasa erre eta ikatz, sintesi-gas eta bio-olio bihur daiteke.
Sorghum bicolor-en genoma 2005 eta 2007 artean sekuentziatu zen[68][69]. Oro har, diploidetzat hartzen da, eta 20 kromosoma ditu[70], hala ere, basartoaren jatorri tetraploidea iradokitzen duten frogak daude[71]. Genomaren tamaina 800 Mbp-koa da, gutxi gorabehera[72].
Paterson et al., 2009k 739 megabaseko genoma multzoa eskaintzen du[73]. Gehien erabiltzen den genomaren datu-basea SorGSD da Luok et al. mantentzen duena, 2016[73]. Adierazpen atlas bat dago eskuragarri Shakoor-ek et al. gordetakoa, 2014, 27.577 geneekin[73]. 2021etik aurrera, ez dago pangenomarik eskuragarri[73]. Hobekuntza molekularretarako (edo beste helburu batzuetarako) SNP matrizea sortu dute Bekele-k et al., 2013, Illumina, Inc. 3K SNP Infinium bat[73].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
