La nearktiso, nearktisa ekozono [noto 1] aŭ novarktiko[1] estas unu el la ok ekozonoj, aŭ biogeografiaj regnoj, kiuj subdividas la tersupraĵon [noto 2].
Tiu ekozono kovras la plimulton de Nordameriko, inkluzive de Gronlando kaj la nordaj kaj centraj montaroj de Meksiko. La sudaj partoj de Meksiko kaj Florido, same kiel Centrameriko kaj la Karibaj Insuloj apartenas al la neotropiso, kune kun Sudameriko.
Plej gravaj ekologiaj partoj
La Monda Natur-Fonduso (WWF) subdividas la nearktisan ekozonon en kvar ekoprovincojn (aŭ biolandojn), kiujn ĝi difinas kiel "geografiaj grupoj de ekoregionoj povintaj enteni diverstipajn vivejojn, sed prezentantaj fortajn biogeografiajn afinecojn, speciale je taksonomiaj niveloj pli altaj ol la specia nivelo (genro, familio)."
Laŭrenc-tabula ekoprovinco
Ĝi etendiĝas ĉirkaŭ la plej norda parto de la kontinento, ekde la Aleutaj insuloj ĝis Novlando. La ekoprovinco ampleksas la arktan tundron kaj la borealajn arbarajn aŭ tajgajn ekoregionojn.
Orient-nordamerika ekoprovinco
Tiu ĉi ekoprovinco entenas la mezvarmajn foliajn kaj miksajn arbarojn de orienta Usono kaj sudorienta Kanado , la preriojn de la Vastaj Ebenaĵoj de centra Usono kaj sudcentra Kanado, kaj la mezvarmajn koniferarbarojn de sudorienta Usono.
Okcident-nordamerika ekoprovinco
Ĝi enhavas la mezvarmajn koniferarbarojn de la marbordaj kaj montaraj teritorioj de suda Alasko kaj okcidenta Usono ekde Pacifika Oceano ĝis Rokmontaro, plie la vintre malvarmajn intermontarajn duondezertojn kaj sekajn kserofitajn veprejojn, la klimate mezvarmajn preriojn kaj la arbedarojn de okcidenta Usono.
Nord-meksika ekoprovinco
Tiu ĉi ekoprovinco etendiĝas sur la malvarmvintraj duondezertoj kaj kserofitaroj de norda Meksiko kaj sudorienta Usono, inkluzive de la duondezertoj de Ĉiuaŭa Dezerto, Sonora-Dezerto kaj Mojave-Dezerto, plie la mediteraneaj arbaroj, duonarbaroj kaj arbustaroj de Kalifornio kaj la modere varmaj kaj subtropikaj pinaj- kaj pinaj-kverkaj arbaroj. Ĝi ankaŭ inkludas la montarajn arbarojn de Arizono kaj la pinarojn-kverkarojn de Okcidenta Patrinmontaro, de Orienta Patrinmontaro, de Sierra Juarez kaj de San Pedro Martir.
Historio
Kvankam Nordameriko kaj Sudameriko nuntempe estas ligitaj per la Istmo de Panamo, tiuj kontinentoj estis disigitaj dum proksimume 180 milionoj da jaroj, kaj disvolvigis tre diferencajn plantajn kaj bestajn kladogenezajn idarojn. Kiam la malnova superkontinento Pangeo fendis duen antaŭ ĉirkaŭ 180 milionoj da jaroj, Nordameriko restis ligita al Eŭrazio kiel parto de la superkontinento Laŭrazio, dum Sudameriko estis parto de la superkontinento Gondvano. Poste Nordameriko disfendiĝis de Eŭrazio. Nordameriko estis ligita per terpontoj kaj al Azio kaj al Sudameriko ekde tiam. Tiu permesis la plantajn kaj bestajn interŝanĝojn inter la kontinentoj.
Antaŭa terponto trans la Beringa Markolo inter Azio kaj Nordameriko permesis al multaj plantoj kaj bestoj moviĝi inter tiuj kontinentoj, kaj la nearktisa kaj palearktisa ekozonoj havas multajn komunajn speciojn. Tial foje la du ekozonoj estas konsiderataj kiel nur unu holarktisa ekozono. Multaj grandaj bestoj, aŭ megafaŭno, ampleksante ĉevalojn, kamelojn, mamutojn, mastodontojn, grundajn bradipojn, smilodontojn, la gigantan mallong-vizaĝan urson (Arctodus simius), kaj la gepardon , estiĝis formortintaj en Nordameriko fine de la Plejstoceno je kio estas nomata la holocena formorta evento. Tiam, samtempe la unuaj indikoj de homoj aperis. Antaŭe, oni opiniis ke la megafaŭnaj formortoj estis kaŭzitaj de la klimata ŝanĝiĝo, sed multaj scienculoj nuntempe kredas ke, kvankam la klimata ŝanĝiĝo kontribuis al tiuj formortoj, la primara kaŭzo estis ĉasado far nov-alvenintaj homoj aŭ, rilate al certaj grandaj karnomanĝuloj, formorto rezultis el la maloft-estiĝinteco de la kaptaĵoj. La amerika bizono (Bison bison), la bruna urso (Ursus arctos), kaj la kanada cervo (Cervus canadensis) ĉirkaŭ samtempe eniris Nordamerikon kiel la unuaj homoj, kaj rapide disvastiĝis, plenigante ekologiajn niĉojn kiuj restis malplenaj post la formorto de la nordamerika megafaŭno.
Flaŭro kaj faŭno
Flaŭro kaj faŭno kiuj originis en la nearktisa ekozono
Bestoj origine limigitaj al tiu ĉi ekozono :
- Familio Canidae : hundoj, lupoj, vulpoj, kaj kojotoj.
- Familio Camelidae aŭ kameledoj : kameloj kaj iliaj sudamerikaj parencoj la lamoj. La lastaj nordamerikaj kameledoj formortis dum la lasta glaciepoko.
- Familio Crossosomataceae aŭ krososomatacoj, endemia en la nearktiso.
- Familio Equidae aŭ ekvedoj : ĉevaloj kaj iliaj parencoj.
- Familio Antilocapridae aŭ antilokapredoj, kiu inkluzivas la antilokapron.
- Subfamilio Tremarctinae aŭ mallong-vizaĝaj ursoj, inkluzive de la formortinta giganta mallong-vizaĝa urso (Arctodus simius). La lasta postvivanta specio de la grupo estas la okulvitra urso (Tremarctos ornatus) el Sudameriko.
- La nuntempe formortinta amerika gepardo (Miracinonyx).
Flaŭro kaj faŭno endemiaj en la nearktisa ekozono
Unu birda familio, (Timaliinae) parenca al la Silviedoj , estas endemia en la nearktisa ekozono. La holarktisa ekozono ujas kvar endemiajn birdajn familiojn : la gaviedojn (Gaviidae), la tetraonedojn (Tetraoninae), la aŭkedojn (Alcidae) kaj la bombiciledojn (Bombycillidae).
La familioj Pleocomidae kaj Diphyllostomatidae (koleopteroj) estas endemiaj en la nearkta ekozono. La endemia muŝa specio Cynomya cadaverina (dipteroj) ankaŭ troviĝas grandnombre en tiu areo.
Endemiaj aŭ kvazaŭ endemiaj plantfamilioj de la nearktisa ekozono inkluzivas Crossosomataceae, Simmondsiaceae, kaj Limnanthaceae.
Listo de nearktisaj ekoregionoj
| Nearktisaj tropikaj kaj subtropikaj sekaj foliarbaroj | |
|---|---|
| NA0201 Sonoraj-sinolaaj transiraj subtropikaj sekaj arbaroj |  Meksiko |
| Nearktisaj tropikaj kaj subtropikaj koniferarbaroj | |
|---|---|
| NA0301 Bermudaj subtropikaj koniferaroj |  Bermudo |
| NA0302 Okcident-patrinmontaraj pinaroj-kverkaroj | Meksiko,  Usono |
| NA0303 Orient-patrinmontaraj pinaroj-kverkaroj | Meksiko |
| Nearktisaj mezvarmaj foliaj kaj miksaj arbaroj | |
|---|---|
| NA0401 Alegan-altaĵaj arbaroj | Usono |
| NA0402 Apalaĉaj miksaj mezofitaj arbaroj | Usono |
| NA0403 Apalaĉaj-blukrest-montaraj arbaroj | Usono |
| NA0404 Centr-usonaj foliarbaroj | Usono |
| NA0405 Orient-centraj-teksasaj arbaroj | Usono |
| NA0407 Malaltebenaĵaj arbaroj oriente de Grandaj Lagoj |  Kanado, Usono |
| NA0408 Malaltebenaĵaj arbaroj de Sankt-Laŭrenca Golfo | Kanado |
| NA0410 Novanglaj-akadiaj arbaroj | Kanado, Usono |
| NA0412 Ozark-altebenaĵaj arbaroj | Usono |
| Nearktisaj mezvarmaj koniferarbaroj | |
|---|---|
| NA0501 Rok-montaraj arbaroj de Alberto | Kanado |
| NA0503 Arizonaj montarbaroj | Usono |
| NA0506 Brit-kolumbiaj kontinent-marbordaj arbaroj | Kanado, Usono |
| NA0507 Kaskad-montaraj leaj arbaroj | Kanado, Usono |
| NA0508 Arbaroj de centra kaj suda Kaskada Montaro | Usono |
| NA0511 Koloradiaj rokmontaraj arbaroj | Usono |
| NA0513 Floridaj sablopinaroj | Usono |
| NA0514 Arbaroj de Frejzer-Altebenaĵo kaj Frejzer-Baseno | Kanado |
| NA0515 Grand-basenaj montarbaroj | Usono |
| NA0518 Arbaroj de norda-centra Rokmontaro | Kanado, Usono |
| NA0519 Nord-kaliforniaj marbordaj arbaroj | Usono |
| NA0520 Nord-pacifikaj marbordaj arbaroj | Kanado, Usono (Alasko) |
| NA0525 Arkipelago Reĝino Karloto | Kanado |
| NA0527 Arbaroj de Sierra Nevada | Usono |
| NA0529 Sudorient-usonaj koniferaroj | Usono |
| Nearktisaj tajgoj | |
|---|---|
| NA0601 Alaskaj montaraj tajgoj | Usono |
| NA0607 Jukona malaltaĵa tajgo de landinterna Alasko | Usono |
| NA0613 Nord-kordileraj arbaroj | Kanado |
| Nearktisaj mezvarmaj herbejoj, savanoj kaj arbedaroj | |
|---|---|
| NA0810 Nordaj miksaj herbejoj | Kanado, Usono |
| Nearktisaj mediteraneaj arbaroj, duonarbaroj kaj arbustaroj | |
|---|---|
| NA1203 Kaliforniaj montaraj arbustaroj kaj duonarbaroj | Usono |
| Nearktisaj dezertoj kaj kserofitaroj | |
|---|---|
| NA1301 Kaliforni-duoninsula Dezerto | Meksiko |
| NA1302 Centra-meksika kserofitaro | Meksiko |
| NA1303 Ĉiuaŭa Dezerto | Meksiko, Usono |
| NA1305 Grand-basena arbustara stepo | Usono |
| NA 1307 Centra-meksikaltebenaĵa kserofitaro | Meksiko |
| NA1308 Mojave-Dezerto | Usono |
| PA1310 Sonora-Dezerto | Meksiko, Usono |
Notoj
- Tute ne temas pri arkta regiono, nek pri iu "nova arkto" ĉar la ekozono enhavas ankaŭ vastegajn mezvarmajn kaj subtropikajn partojn; tial laŭvorta traduko estas erariga kaj senenhava; la Esperanta nomo, senpere derivata de la 19-a jarcenta scienca-latina nomo Nearctis estas laŭfundamenta (15-a regulo : La tiel nomataj vortoj fremdaj, t.e. tiuj, kiujn la plimulto de la lingvoj prenis el unu fonto, estas uzataj en la lingvo Esperanto sen ŝanĝo, ricevante nur la ortografion de tiu ĉi lingvo) kaj ne kreas konfuzojn pri ties signifo. Tio kio jam estas internacia inter fakuloj, restu evidente prefere tiele.
- Da Lage, Antoine & Georges Métailié e.a. 2000 : Dictionnaire de biogéographie végétale, CNRS Éditions, Paris, 580 p., p. 362, ISBN 2-271-05816-3 france
Néarctique (adj.) 1) Dans la nomenclature d’Alfred Russel Wallace, qualifie le territoire biogéographique correspondant à l’Amérique du Nord. 2) Se dit de la flore ou de faune ou plus particulièrement d’un taxon present dans toute cette partie du globe ou qui en est originaire. 3) Dans une flore donnée, se dit de l’élément constitué par de tels taxons. 4) Se dit de l’aire de tels taxons.
[Néarctique (adjektivo) 1) Laŭ la terminologio de Alfred Russel Wallace, indikas la biogeografian teritorion (pli-malpli !) respondanta al Nordameriko. 2) Diriĝas pri la flaŭro aŭ la faŭno aŭ speciale pri taksono ĉeestanta en tuta tiu parto de la mondo aŭ kiu estas origina de tie. 3) En difinita flaŭro, diriĝas pri la elemento konstituita de tiaj taksonoj. 4) Diriĝas pri la arealo de tiaj taksonoj.]
Referencoj
Bibliografio
Vidu ankaŭ
Eksteraj ligiloj
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
