Psika aŭ mensa malsano, en pli afabla vortumo psika aŭ mensa perturbo[1] aŭ (dubinde ĉu pli afable aŭ malafable) mensa malordo[2] estas malsano konsistanta el grava ŝanĝiĝo en konduto de psike sanaj homoj. La pensado, sentado kaj konduto povas esti malutilaj, suferigaj kaj kelkfoje danĝeraj. Ĝin povas kaŭzi damaĝo aŭ malĝusta funkciado de cerbo. Oni supozas ankaŭ heredajn kaŭzojn. Signoj kaj simptomoj dependas el specifa malordo.[3]
| Psika malsano | |
|---|---|
| malsano | |
Priskribo
Psika malsano estas mensa aŭ kondutisma padrono aŭ anomalio kiu kaŭzas aŭ suferon aŭ difektitan kapablon funkcii en ordinara vivo (handikapo), kaj estas ne evolue aŭ socie normiga. Psikaj malsanoj estas ĝenerale difinitaj per kombinaĵo de kiel persono sentas, agas, pensas aŭ perceptas. Tio povas esti rilata al specialaj regionoj aŭ funkcioj de la cerbo aŭ cetero de la nerva sistemo, ofte en socia kunteksto. Psika malsano estas unu aspekto de mensa sano. La scienca studo de psikaj malsanoj estas nomita psikopatologio.
La kialoj de psikaj malsanoj estas multfacetaj kaj en kelkaj kazoj neklaraj, kaj teorioj povas asimili trovojn de vico da kampoj. Servoj estas bazitaj en psikiatriaj hospitaloj aŭ en la komunumo, kaj taksoj estas aranĝitaj fare de psikiatroj, klinikaj psikologoj kaj klinikaj socialhelpantoj, uzante diversajn metodojn sed ofte fidante je observado kaj demandado. Klinikaj terapioj estas disponigitaj fare de diversaj menssanprofesiuloj. Psikoterapio kaj psikiatria farmacio estas du gravaj terapielektoj, kiel estas sociaj intervenoj, kunulsubteno kaj memhelpo. En malplimulto de kazoj eble ekzistos kontraŭvola aresto aŭ kontraŭvola terapio, kiam leĝaro permesas.
Plej oftaj psikaj malsanoj estas deprimo, kiu tuŝas ĉirkaŭ 400 milionojn da personoj, demenco kiu tuŝas ĉirkaŭ 35 milionojn da personoj, kaj skizofrenio, kiu tuŝas ĉirkaŭ 21 milionojn da personoj tutmonde.[3] Stigmato kaj diskriminacio povas aldoniĝi al la sufero kaj handikapo asociita kun psikaj malsanoj (aŭ kun estadoj diagnozitaj aŭ taksitaj kiel havante psikan malsanon), kondukante al diversaj sociaj movadoj provantaj pliigi komprenon kaj defion al socia ekskludo. Preventado nun aperas en kelkaj menssanigaj strategioj.
Mensa sano
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Mensa sano.
Por scii pri kio temas psika malsano oni devos pristudi kio estas psika sano. Mensa sano estas nivelo de psikologia bonfarto, aŭ foresto de mensa malsano;[4] ĝi estas la "psikologia stato de iu kiu estas funkcianta je kontentiga nivelo de emocia kaj konduta alĝustigo".[5] El la vidpunkto de pozitiva psikologio aŭ holismo, mensa sano povas inkludi individuan kapablon por ĝui la vivon, kaj krei ekvilibron inter vivagado kaj klopodoj por atingi psikologian reziston.[4] Laŭ la Monda Organizaĵo pri Sano (MOS aŭ en angla WHO) mensa sano inkludas "subjektivan bonfarton, perceptitan memefikon, aŭtonomecon, kapablon, intergeneracian dependon, kaj mem-ĝisdatigon de la propra intelekta kaj emocia potencialo, inter aliaj."[6] Krome la MOS asertas ke la bonfarto de individuo estas enhavata en la realigo de ties kapabloj, fronte al normalaj stresoj en la vivo, al produktiva laboro kaj al kontribuo al sia komunumo.[7] Tamen, kulturaj diferencoj, subjektivaj taksadoj, kaj konkurencaj profesiaj teorioj, ĉio tuŝas la stato kiel "mensa sano" estas difinita.[6]
Persono luktanta kontraŭ sia konduta sano povas fronti kontraŭ streso, deprimo, anksieco, socirilataj problemoj, aflikto, adikto, atentomanka-hiperaktiva perturbo aŭ lernomalkapablo, afekcia perturbo, aŭ aliaj psikologiaj problemoj.[8][9] Konsilistoj, terapiistoj, vivotrejnistoj, psikologoj, flegistinoj aŭ kuracistoj povas helpi administri kondutsanajn aferojn per traktadoj kiaj terapio, konsilado, aŭ kuraciloj. La nova kampo de "tutmonda mensa sano" estas "la areo de studo, esplorado kaj praktikado kiu metas kiel prioritaton plibonigon de mensa sano kaj atingon de egaleco en mensa sano por ĉiuj homoj tutmonde".[10]
Difino
La difino kaj klasifiko de psikaj malsanoj estas ŝlosila temo por esploristoj same kiel por servoliverantoj kaj tiuj kiuj povas esti diagnozitaj. Por mensa stato klasifikota kiel malsanon, ĝi ĝenerale devas kaŭzi misfunkcion.[11] La plej multaj internaciaj klinikaj dokumentoj uzas la esprimon mensa "malordo", dum "malsano" ankaŭ estas ofta. Oni notis ke uzi la esprimon "mensan" (t.e., de la menso) ne nepre intencas implici apartecon el cerbo aŭ korpo.
Laŭ internacia kriteriaro DSM-IV, mensa malordo estas psikologia sindromo aŭ modelo, kiu okazas en individuo, kaj kaŭzas malordon pere de dolora simptomo aŭ malkapablo, aŭ pliigas la riskon de morto, doloro aŭ malkapablo; tamen ĝi ekskludas normalajn reagojn kiaj aflikto pro perdo de amita persono, kaj ekskludas ankaŭ devojigan kutimaron pro politikaj, religiaj aŭ sociaj tialoj ne okazante el disfunkcio en la individuao.[12][13]
DSM-IV antaŭigas la difinon per avertoj, aserte ke, kaze per multaj medicinaj terminoj, al mensa malordo "mankas konsistan operacian difinon kiu kovru ĉiajn situaciojn", note ke diferencaj niveloj de abstraktado povas esti uzataj por medicinaj difinoj, inklude patologion, simptomologion, devojiĝon el normala gamo, aŭ etologio, kaj ke samo estas vera por mensaj malordoj, tiele ke foje unu tipo de difino estas taŭga, kaj foje alia, depende el la situacio.[14]
Historio de la studado de mensaj malsanoj
Levinus Lemnius (1505-1568) estis nederlanda kuracisto, astrologo, helenisto, hebreisto, humanisto kaj aŭtoro. Lia teorio pri teratologio konektiĝas kun la aristotela teorio pri la generacio kun denaskaj difektoj. Kune kun Johann Weyer li kontribuis kun la teorio pri la demonologio, sugestante ke la mensa malsano kaj mensaj perturboj estas fizike kaŭzataj, anstataŭ esti rezulto el ekstera influo.
Mensaj malordoj
Komplekso de Malplivaloreco
Komplekso de Malplivaloreco aŭ Sento de Malplivaloreco estas psika malsano, kies suferantoj estas “psikologie deprimataj aŭ depresiantoj” laŭ psikologoj. Personoj kun sento de malplivaloreco rigardas la mondon tra pli negativa filtrilo kaj ilia malŝateco de ĉirkaŭaĵoj influas sian perceptadon de la mondo. Ligiloj inter sento de malplivaloreco kaj depresio, soleco, kaj sento de malaparteneco al socio estas sufiĉe atestitaj. La psika malsano influas vivĝojon, kvankam ĝi povas aŭ ne povas grande impresi okupan vivon.[15]
Komplekso de Edipo
La Edipa konflikto estas teoriero de la psikoanalizo de Sigmund Freud, laŭ kiu ĉiu vira infano en sia disvolviĝo pasas „Edipan fazon“, en kiu li avidas sian patrinon kaj rivalas kontraŭ sia patro. Oni parolas pri Edipa komplekso, se ankoraŭ la plenkreskulo restas en tiu problemo, do se la infana konflikto ne solviĝis kontentige. Foje oni mise uzas la terminon Edipa komplekso, sinonime al la infana Edipa konflikto.
Komplekso de Lolita
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Lolikono.Aliaj malordoj
Terapioj
Psikologio kaj psikiatrio
Psikologio
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Psikologio.Psikologio, psiĥologio, aŭ psikoscienco aŭ eĉ mensoscienco, estas la scienco kiu studas la homan konduton. Alivorte, ĝi pritraktas menson, konscion, konduton, nekonscion, ktp. Aplike, ĝi studas la funkciojn kaj problemojn de la homa menso, interalie, psikopatologion, kognon, emociojn, sonĝojn, dezirojn ktp. Psikologio malsamas al sociologio, antropologio, ekonomiko kaj politika scienco en tio ke ĝi studas la mensajn procezojn kaj konduton de unuopuloj (sole aŭ grupe) anstataŭ la konduton de tuta grupo. Psikologio malsamas al biologio kaj neŭroscienco (neŭrologio) en tio ke ĝi ne studas la biologiajn kaj neŭronajn procezojn, sed studas mensajn procezojn kaj kiel ili interrilatas. Psikologio estas multflanka scienco, kiun oni ne povas tute kategoriigi kiel natursciencon, socian sciencon aŭ homan sciencon. Ĝi havas ecojn de ĉiuj tri grupoj.
Psikiatrio
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Psikiatrio.Psikiatrio aŭ psiĥiatrio estas medicina fako, kiu okupiĝas pri diagnozo, terapio kaj preventado de psikaj malsanoj. Kuracisto de psikaj malsanoj nomiĝas psikiatriisto aŭ psiĥkuracisto (iam estas sub influo de naciaj lingvoj uzata ankaŭ aliradika vorto psikiatro). la vorto psiĥiatrio estis fondita en la 19a jarcento. Historie, nevrologio kaj psiĥiatrio estis unu fako, sed en la 20-a jarcento ili malkuniĝis. Psiĥkuracistoj demandas multajn de demandojn por diagonzo kaj uzas sanigilojn, parolsanigilojn, kaj fiziksanigilojn. la sanigiloj inkludas kontraŭmalmemorigilojn, kontraŭmensmalsanilojn, kontraŭmalĝojilojn, kontraŭmaltrankviliĝilojn (trankviliĝilojn), humorstabiligilojn kaj stimuligilojn. la tipoj de parolsanigilojn inkludas psiĥoanalizon, kondutosanigilojn, konasanigilojn, familisanigilojn, grupsanigilojn, artsanigilojn, laborsanigilojn ktp.
Psikoanalizo
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Psikoanalizo.Psikoanalizo (el la grekaj vortoj ψυχη psiko aŭ animo, kaj ανάλυσις analizo, do "esploro kaj mal-enigm-igo de la animo") estas skolo de psikologio kaj psikoterapio, fondita ĉirkaŭ la jaro 1890 de la viena neŭrologo Sigmund Freud. El la origina teoriaro de psikoanalizo evoluis la diversaj skoloj de profunda psikologio. La teoria konceptaro origine celas malkovri kaj prilabori psikajn konfliktojn kaj malordojn, kiujn repuŝo igis nekonsciaj dum la personeca disvolviĝo. Sigmund Freud, post studo de histeriaj pacientoj, unuafoje vortumis kaj difinis la modelon de Nekonscio. Dum la plua evoluo de la teoria laboro, li aldone evoluis la koncepton de Mio (Egoo), Supermio (Superegoo) kaj Ĝio (Iduso). La "Mio" naskiĝas el rilato kaj malsamiĝo inter homo kaj mondo, kaj la "Supermio" temas pri la kulturaj aspektoj, moralo, kaj ĝi nepermesas ke homo realigu ĉiujn dezirojn. Kontraŭe la "Ĝio" estas la instinktoj kaj spontaneaj deziroj, kiujn la homoj kunvivantaj en socia organismo ne ĉiam senbremse transformas al ago, ĉar tio pliakrigus la interhomajn konfliktojn.
Aparte de la teoria konceptaro, la psikoanalizo iĝis kompleksa modelo por la priskribo kaj klarigo de la homa psiko, kaj sur ĝi baziĝas ampleksa psikoterapia skolo por la terapia trakto de en- kaj interpersonaj konfliktoj, kiu ankaŭ esploraj kulturajn fenomenojn. En ĉiuj dimensioj la psikoanalizo ĝis la nuntempo pluevoluiĝas de praktikaj terapiistoj kaj teoriaj esploristoj, kaj sekve la moderna psikoanalizo karakteriziĝas per teoria, metoda kaj terapia pluralismo. Sigmund Freud dum la komencaj jaroj de la terapia skolo kunlaboris kun Carl Gustav Jung, sed ĉirkaŭ la jaro 1911 ilia kunlaboro ĉesis, kaj la skolo de Jung restis renomita "analiza psikologio". El aliaj psikoterapiistoj laborantaj sur la bazo de la teorio pri psikoanalizo respektive pri profunda psikologio elstarigindas interalie Alfred Adler, Otto Reich kaj Erich Fromm, Melanie Klein, Heinz Kohut kaj Jacques Lacan.
Vidu ankaŭ
Referencoj
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
