Registaro (de la latina: regere; gvidi, konduki) estas organizo, kiu havas eblon krei kaj altrudi leĝojn (kaj ties plenumadon) en difinita teritorio. Registaro povas regi grandajn teritoriojn (kiel ŝtatoj) aŭ malgrandajn (kiel la estroj de urbeto).[1] Ŝtata registaro estas unu inter la plej altaj institucioj post la ŝtatestro, kutime lastatempe formita de ministraro.[2] Ĝi gvidas, kondukas kaj superrigardas la ŝtatan internan kaj eksteran politikon. Registaro konsistas kutime el registarestro kaj aliaj ministroj kun la rilataj koncernaj ministerioj.
Blua: plenaj prezidentaj respublikoj.
Flava: duonprezidentaj respublikoj.
Verda: respublikoj kun plenuma prezidanto elektita de aŭ nomumita de la parlamento kiu povas aŭ eble ne estas kondiĉigita de parlamenta fido.
Oranĝa: parlamentaj respublikoj.
Ruĝa: parlamentaj konstituciaj monarkioj
Rozkolora: Parlamentaj duonkonstituciaj monarkioj kiuj havas apartan registarecon sed kie regeco tenas signifan administracian kaj/aŭ leĝdonan povon.
Purpura: absolutaj monarkioj.
Bruna: unupartiaj ŝtatoj.
Malhelverda: landoj kie konstituciaj provizaĵoj por registaro estis suspenditaj (ekz. armeaj diktatorecoj).
Griza: landoj kiuj ne konformas al iuj el ĉi-supraj sistemoj (ekz. provizoraj registaroj/neklaraj politikaj situacioj)
En multaj ŝtatoj oni ofte konsideras registaro la ekzekutivan potencon de la ŝtato. Meze de la 20-a jarcento ŝanĝiĝis la rolo de registaro kiel nura ekzekutiva potenco al politika gvidado de la ŝtato.
Okaze de pli amplekse asocia difino, regado normale konsistas el leĝodonistoj, administraciantoj, kaj arbitraciantoj. Regado estas rimedoj per kiu ŝtata politiko estas plifortigita, same kiel la mekanismo por determinadi la politikon de ŝtato. Formo de regado, aŭ formo de ŝtata administracio, referencas al serio de politikaj sistemoj kaj institucioj kiuj formas la organizadon de specifa regado.
Ĉiaj ajn regadoformo nune efikas sur ĉia homa aktiveco en multaj gravaj manieroj. Pro tiu tialo, politikaj sciencistoj ĝenerale polemikas, ke registaro ne estu studita laŭ si mem; sed ĝi estu studita kun antropologio, ekonomiko, historio, filozofio, scienco, kaj sociologio.
Historio
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Politika filozofio.
Fruaj registaroj
La momento kaj loko kie tiu fenomeno de homa registaro disvolviĝis perdiĝas en la tempo. Plej verŝajne en fruaj komunumoj de ĉasistoj kaj kolektistoj jam aperis elito plej verŝajne de pli spertaj ĉasistoj kaj militistoj kun fruaj funkcioj de regado; ĉiuokaze, historio de fruaj socioj jam registras la formadon de fruaj registaroj. Antaŭ ĉirkaŭ 5 000 jaroj, la unuaj malgrandaj urbo-ŝtatoj aperis.[3] Ĉirkaŭ la tria aŭ dua jarmilo a.n.e., kelkaj el tiuj jam estis disvolviĝintaj en pli grandaj areoj regataj de registaroj: Sumero, antikva Egipto, Induso-civilizacio, kaj la civilizacio de la Flava Rivero.[4]
La disvolvigo de agrikulturo kaj sekvaj projektoj por akvokontrolo estis katalizilo por la disvolvigo de registaroj.[5] Foje tribestro estis elektita pere de variaj ritoj aŭ testoj de forto por regadi sian tribon, foje kun grupo de aĝaj tribanoj kiel konsilantaro. La homa kapablo precize komuniki abstraktan, lernitan informaron ebligis homojn iĝi pli efektivaj je agrikulturo,[6] kaj tio ebligis por ĉiam pliigon de populacidensecoj.[3] La historiisto David Christian klarigis kiel tio rezultis en ŝtatoj kun leĝoj kaj registaroj.
 |
|
Modernaj registaroj
Startinte en la fino de la 17-a jarcento, la hegemonio de la respublikaj formoj de regado kreskiĝis malprofite al la registaroj je la servo de monarkioj, partikulare de heredaj monarkioj. La Angla enlanda milito kaj la Glora Revolucio en Anglio, la Usona revolucio, kaj la Franca revolucio kontribuis al la kresko de reprezentaj formoj de regado. La Sovetunio estis la unua granda lando kiu havis komunisman registaron.[7] Ekde la Falo de la Berlina Muro, liberala demokratio iĝis eĉ la plej hegemonia formo de regustaro,[8] dum komunistaj registaroj malpliiĝis tra la tuta mondo kaj eĉ akceptis elementojn de nekomunismaj sintenoj.
En la 19-a kaj 20-a jarcentoj, estis grava pliiĝo en la grando kaj skalo de regado je nacia nivelo.[9] Tio inkludas la regularon de korporacioj kaj la disvolvigo de la bonfara ŝtato.[8]
Politika scienco
Klasado de registaroj
En politika scienco, estis delonga celo krei tipologion aŭ taksonomion de politikaj sistemoj, same kiel tipologioj de politikaj sistemoj ne estas tiom evidentaj.[10] Speciale gravas en politika scienco kampoj de kompara politiko kaj internaciaj rilatoj.
Supraĵe, identigi formon de registaro ŝajnas facile, ĉar ĉiaj registaroj havas oficialan formon. Usono estas federacia respubliko, dum la iama Sovetunio estis socialisma respubliko. Tamen mem-identigo povas esti ne objektiva, kaj laŭ kaj Kopstein kaj Lichbach asertas, difini reĝimojn povas esti fripone.[11] Ekzemple, balotado estas difina karaktero de demokratio, sed praktike elektoj en iamaj Sovetunio aŭ Hispanio dum la reĝimo de Francisco Franco ne estis "liberaj kaj justaj" kaj okazis en reĝimo de unupartiismo. En multaj faktaj praktikaj klasigoj ĝi ne estu konsiderataj demokratiaj.
Identigi formojn de registaro estas komplika ankaŭ pro granda nombro de politikaj sistemoj originitaj de la diverseco de soci-ekonomiaj movadoj kaj estas spegulitaj en tipoj de registaroj fare de specifaj partioj kiuj nomigas sin laŭ tiuj movadoj; ili ĉiuj kun koncernaj politikaj ideologioj. Sperto kun tiuj movadoj enpovigitaj, kaj la fortaj ligoj kiujn ili havas rilate al partikularaj formoj de regado, povas okazigi, ke ili estu konsiderataj formoj de registaro en si mem.
Alia kompliko estas ĝenerala manko de interkonsento aŭ intenca "dismontro aŭ biaso" de raciaj teknikaj difinoj de politikaj ideologioj kaj asociaj formoj de regado, pro la naturo de politiko en tiu moderna epoko. Ekzemple: la signifo de "konservatismo" en Usono havas malmulte komune kun la sistemo kiel la vorta difino estas uzata aliloke. Kiel Ribuffo (2011) notas, "tio kion usonanoj nune nomas konservatismo multo el la mondo nomas ĝin liberalismo aŭ novliberalismo".[12] Ekde la 1950-aj jaroj konservatismo en Usono estis ĉefe asocia kun la Respublikana Partio. Tamen, dum la epoko de rasa segregacio en Usono ankaŭ multaj Sudaj Demokratoj estis konservativuloj, kaj ili ludis gravan rolon en la Konservativa Koalicio kiu kontrolis la Kongreson el 1937 ĝis 1963.[13]
Ĉiu lando en la mondo estas regata de sistemo de registaro kiu kombinas almenaŭ 2 (aŭ pliajn) el la jenaj atributoj (ekzemple, ĉe Ĉinio, kiu laŭteorie estas komunisma ŝtato sed enhavas kapitalisman ekonomion, dum Usono laŭ kelkaj teoriistoj ne estus tutkapitalisma ŝtato ĉar havigas socialajn servojn por siaj civitanoj). Aldone la opinio de unu persono pri la tipo de registaro povus diferenci kaj fakte diferencas unu de alia (ekzemple, multaj opinias, ke Usono estas plutokratio pli ol demokratio ĉar ĝi fakte estas regata de riĉuloj).[14] Estas ĉiam ombroj ĉe ĉiu ajn registaro. Eĉ plej liberalaj demokratioj limigas rivalan politikan aktivecon je unu etendo aŭ alia, kaj eĉ plej tiranecaj diktaturoj devas organizi larĝan bazon por ties elteno, kaj tiele malfacilas simpligite "klasigi" ĉiajn registaron en mallarĝajn kategoriojn.
.jpg)
La koalicia registaro estas tiu formita kiam parlamenta frakcio ne havas sufiĉan majoritaton por formi registaron, pro kio ĝi bezonas interkonsenti kun alia grupo aŭ frakcio, normale de proksima politika ideologio, por kune formi registaron. La koaliciaj registaroj estas propraj de la parlamentaj demokratioj, hegemoniaj en Eŭropo kaj en aliaj mondoregionoj, en kiuj la formado de la registaro postulas la konfidon de la parlamento. Tiu registaro plu funkcias ĝis la tempo ke la opozicio sukcesas venki mocion de demisio en la parlamento. En la prezidentaj sistemoj, majoritataj en Ameriko, la registarestro estas elektita per popola voĉdonado kaj povas plenumi la regopovon sendepende de la partio kiu havas majoritaton en la parlamento.
Formoj
Platono en sia libro Respubliko dividis registarojn en kvin bazaj tipoj (kvar ekzistantaj formoj kaj unu la ideala formo de Platono, kiu ekzistas "nur en parolo"):[15]
- Aristokratio (regado laŭ leĝo kaj ordo, kiel idealaj tradiciaj “bonvolemaj” regnoj kiuj ne estas tiranecaj)
- Timokratio (regado laŭ honoro kaj devo, kiel “bonvolema” militistaro; Sparto kiel ekzemplo)
- Oligarkio (regado laŭ riĉo kaj merkat-bazita etiko, kiel ĉe liberkomerca kapitalisma ŝtato)
- Demokratio (regado laŭ pura libereco kaj egaleco, kiel libera civitano)
- Tiraneco (regado laŭ timo, kiel despoto)
Tiuj kvin reĝimoj iom post ioim degeneriĝis starte kun aristokratio pinte kaj tiraneco sube.[16]
En sia verko Politiko, Aristotelo prilaboras pri la kvin reĝimoj de Platono studante ilin rilate al la regado fare de unu, de malmultaj, kaj de multaj.[17] El tio sekvas la klasigo de formoj de registaro depende de kiuj personoj havas la aŭtoritaton por regadi: ĉu nur unu persono (aŭtokratio, kiel ĉe monarkio), elektita grupo de personoj (aristokratio), aŭ la popolo kiel tuto (demokratio, kiel ĉe respubliko).
Bazaj politikaj sistemoj
Laŭ la profesoro de Yale nome Juan José Linz estas tri ĉefaj tipoj de politikaj sistemoj nuntempe: demokratioj, totalismaj reĝimoj kaj, mezvoje inter ambaŭ, aŭtoritatismaj reĝimoj kun hibridaj reĝimoj.[18][19] Alia moderna klasiga sistemo inkludas monarkiojn kiel sendependa ento aŭ kiel hibrida sistemo de la ĉefa triopo.[20] Fakuloj ĝenerale referencas al diktatoreco ĉu kiel formo de aŭtoritatismo aŭ de totalismo.[18][21][22]
Aŭtokratio
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Aŭtokratio.Aŭtokratio estas sistemo de regado en kiu suprema povo estas koncentrita en la manoj de unu persono, kies decidoj estas celo de neniu ekstera laŭleĝa limigo nek de regularigitaj mekanismoj de popola kontrolo (escepte eble pri la eventuala minaco de puĉo aŭ homamasa insurekcio).[23] Absoluta monarkio estas historie la hegemonia formo de aŭtokratio, en kiu monarko regas kiel nura suvereno sen limigon per reĝa prerogativo. Plej el la absolutaj monarkioj estas hereda, tamen kelkaj, notinde ĉe la Apostola Seĝo, estas elektitaj de elekta institucio (kiel la Kardinala Kolegio, aŭ princ-elektistoj). Aliaj formoj de aŭtokratio esta tiraneco, despotismo, kaj diktatoreco.
Aristokratio
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Aristokratio.
Aristokratio (el greka ἀριστοκρατία, aristokratía, el greka ἄριστος, aristos, "elstara", kaj el greka κράτος, kratos, "povo") estas formo de regado kiu metas la povon en la manoj de malgranda, elita reganta klaso, kiel hereda nobelaro aŭ privilegiita kasto. Tiu klaso plenumas minoritatan regadon, ofte kiel terposeda timokratio, riĉa plutokratio, aŭ oligarkio. Historie aristokratio trudis sian regadon simple perforte kaj kun la ekskuzo, ke temas pri heredo kaj di-volo; en pli modernaj tempoj aristokratio justigis sin kiel klaso klera kaj preparita por la regado, dum la malaltaj klaso ne povus regi pro preparmanko.
Multaj monarkioj estis aristokrataj, kvankam en modernaj konstituciaj monarkioj, la monarko povas havi malmultan efektivan povon, kaj nur simbolan kaj ceremonian rolon. La termino aristokratio povas referenci historie ankaŭ al la ne-kamparanaj, ne-servistaj, kaj ne-burĝaj klasoj en la feŭda sistemo.
Demokratio
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Demokratio.
Demokratio estas sistemo de regado en kiu civitanoj plenumas povon per voĉdonado. En sistemo de rekta demokratio, la civitanaro kiel tuto rekte formas partoprenan registaran korpuson kaj rekte voĉdonas pri ĉiu afero en malfermaj asembleoj; tiel ke ne ekzistas diferenco inter registaro kaj regitaro. En nerekta demokratio, la civitanaro regas nerekte pere de la elektado de reprezentantoj aŭ delegitoj el inter ili mem, tipe per elektado aŭ, malpli ofte, per sortado. Tiuj elektitaj civitanoj poste kunsidas por formi registaran korpuson, kiel povas esti leĝodona asembleo aŭ ĵurio.
Kelkaj registaroj kombinas kaj rektan kaj nerektan demokratiajn regosistemojn, en kiuj la civitanaro elektas reprezentantojn por administri la ĉiutagan regadon, dum ankaŭ rezervas la rektan regadon rekte al la popoliniciatoj, referendumoj (plebiscitoj), kaj la rajto al renverso. En konstitucia demokratio la povoj de la majoritato estas plenumitaj ene de la kadro de reprezenta demokratio, sed la konstitucio plej ofte limigas la regadon de la majoritato, kutime pere de la respektoj al la universalaj rajtoj, ekz. parollibereco, aŭ asocilibero.[24][25]
Respublikoj
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Respubliko.
Respubliko estas formo de regado en kiu la lando estas konsiderata "publika afero" (latine res publica), ne privata koncerno aŭ propraĵo de la regantoj, kaj en kiu oficoj, postenoj kaj registoj de ŝtatoj estas konsekvence rekte aŭ nerekte elektitaj aŭ nomumitaj anstataŭ hereditaj. La popolo, aŭ iom grava parto el tiu, havas supreman kontrolon super la registaro kaj super ki kaj kiel la oficoj de ŝtato estas elektitaj definitive aŭ elektitaj de elektitaj personoj.[26][27]
Ofta simpligita difino de respubliko estas registaro en kiu la ŝtatestro ne estas monarko.[28][29] Tiukadre oni povas diri, ke en Eŭropo respublikoj anstataŭis monarkiojn laŭlonge de la 19-a kaj 20-a jarcentoj, dum restis monarkioj nur en ses nordokcidentaj landoj, plus nur unu en suda Eŭropo nome Hispanio, sen enkalkuli ŝtatetojn. En Ameriko la modernaj ŝtatoj kreitaj en la 19-a jarcento ĉiam turnis sin al la respublika sistemo, escepte ĉe mallongdaŭraj periodoj en Brazilo, Meksiko kaj Haitio. En Afriko estis monarkioj historie, sed la modernaj ŝtatoj kreitaj en la 20-a jarcento same turnis sin al la respublika sistemo, escepte en historia periodo en Etiopio kaj ekde la mezo de la jarcento en Maroko. En Azio kaj Oceanio la tendenco estas ne tiom klara, sed ankaŭ kun ĝenerala evoluo al la respublika registaro.
Montesquieu inkludis kaj demokratiojn, en kiuj la tuta popolo kunhavas regadon, kaj aristokratiojn aŭ oligarkiojn, en kiu nur malgranda parto de la popolo regas, kiel respublikaj formoj de registaro. [30] Ĉiuokaze kvankam teorie respublikoj estas pli demokratiaj ol monarkioj, ne ĉiam tio okazas: povas esti parlamentaj monarkioj, en kiuj demokratia nivelo pli altas ol ĉe kelkaj respublikoj kiuj alproksimiĝas al diktatoreco.
Aliaj terminoj uzataj por priskribi diferencajn respublikajn tipojn estas demokratia respubliko, parlamenta respubliko, duonprezidenta respubliko, prezidenta respubliko, federacia respubliko, popola respubliko, kaj Islama respubliko.
Federismo
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Federismo.Federismo estas politika koncepto en kiu grupo de membroj de asocio aŭ de apartaj homoj estas engaĝiĝintaj kaj kunligitaj pere de sigelita kontrakto kun registaro de reprezenta federacia regado. La termino "federismo" estas uzata por priskribi sistemon de regado en kiu suvereneco estas konstitucie dividata inter centra registara aŭtoritato kaj konstituantaj politikaj unuoj, varie nomitaj subŝtatoj, ŝtatoj, provincoj aŭ alimaniere. Federismo estas sistemo bazita sur demokratiaj principoj kaj institucioj en kiuj la povo por regado estas kunhavata inter naciaj (tutlandaj) kaj provincaj/ŝtataj registaroj, kreante tion kio estas ofte nomata federacio. La defendantoj de tiu sistemo estas ofte nomataj "federistoj".
Tiu kunhavo de povo inter centra registaro kaj subregistaroj povas ganmi inter sistemoj en kiuj la subŝtataj unuoj apenaŭ havas kompetencojn ĝis aliaj en kiuj la subŝtatoj povas havi same centran registaron, parlamenton, proprajn leĝojn diferencajn disde tiuj de aliaj subŝtatoj en la sama landoŝtato ktp. Tre federaciaj ŝtatoj estas Usono, Meksiko, Barato ktp.
Estiĝo de registaro
.jpg)
Laŭ ŝtata formo la estiĝo de registaro varias, kaj povas okazi jene:
- per balotoj en demokratio, aristokratio, plutokratio, monarkio
- per nomumo aŭ heredo: aŭtokratio, aristokratio, absoluta aŭ neparlamenta monarkio
- perforte: aŭtokratio, ekzemple militista diktaturo, plej ofte post puĉo
Evidente plej ĝusta maniero estas elekteblo en kiu ĉiu kandidato havu saman oportunon atingi registaran postenon. Tamen tio dependas de multaj faktoroj laŭ kiuj teoria demokratio povas esti eĉ pli maljusta ol aliaj teorie nedemokratiaj registarsistemoj, ekzemple ekonomiaj postuloj por aliri al propagando, premoj de interesataj grupoj, postuloj de balotregularoj ktp. Pli maljustaj estis iamaj heredaj monarkioj kiuj funkciis sen demokratie elektita registaro. Puĉoj krom, atakoj al demokratiaj registaroj, povas rezulti en maltrankvileco, mortigaj tumultoj, militoj ktp.
La elektebleco de registarano povas dependi de iaj kondiĉoj, kiel aĝo (en demokratio), socia sekso (en demokratio), posedaĵoj (en plutokratio), deveno (Familia genealogio, en aristokratio, monarkio).
En anarkio ekzistas nek registaro, nek hierarkio, sed memorganizado kaj memadministrado, kiu estiĝas foje el desuba asemblearo. Ĉiuokaze, diversfoje en la historio, estiĝis anarkiecaj preskaŭŝtatoj kies memorganizaj sistemoj povus esti iel konsiderataj kiel tre specifa formo de registaro, foje eĉ kun militista povo.
Registaroj
- Federacia Registaro de Usono
- Registaro de Rusio
- Registaro de Moskvo
- Registaro de Ĉinio
- Registaro de Barato
- Registaro de Brazilo
- Registaro de Kanado
- Registaro de Nov-Zelando
- Registaro de Francio
- Registaro de Hispanio
- Registaro de Kantabrio
- Registaro de Aŭstralio
- Registaro de Litovio
- Registaro de Nacia Savo de Serbio
Referencoj
Literaturo
Vidu ankaŭ
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
