Hirundo rustica

Arzân

Miranduléś

C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân

La rundanèina comûna (rondine comune in italiân Hirundo rustica al só nòm sientéfich) l'é un uşlèin ed pâs ed l' ōrdin di pâser preşèint in Euròpa, in Âşia e int al j Amèrichi. Despès ciamê sōl cun al nòm ed "rundanèina", ch' an n'è mìa sbaliê, mó al nòm al ciapa pió in lêregh tóta la faméja 'd i Hirundinidae (faméja ed quî ch' a magnên mèinter a vōlen).

Al só aspèt

La rundanèina comûna, l'é un uşèl céch e svêlt , lòngh cîrca 18-19,5 cm; êla 12-13 cm,; bèch 11-13 mm. Sté uşèl al gh'à 'na còva lònga e a dō pûnti, êli pighêdi a êrch e a pûnta e un bèch céch drét ed culōr grîş e-scûr.

Al sòt gèner européo H. r. rustica l'é 'd culōr bló scûr (quêşi nìgher) ind la schîna, grişâster int la pânsa e 'na strésia ròsa int la gōla, divîşa da la pânsa da 'na fâsa bló-grîşa. A 'gh né dimòndi in Euròpa e int la Rósia européa (fîn al Sèirc dal Polo Nord), int l' invêren la se spôsta in Âfrica.
Al sòt gèner dal Nord Amèrica H. r. erythrogaster l'é divêrsa dal sòt gèner européo int la pânsa, pió rusâstra e int la fâsa tra la gōla e la pânsa, pió stréca e pió scûra. A 'gh né dimòndi int l'Amèrica dal Nord, int l' invêren. a se spôsta int l'Amèrica dal Sud.
Al sòt gèner dal mediuriĵnt H. r. transitiva e còla egisiâna H. r. savignii a gh'àn al davânti culōr ròs-aransòun e la fâsa t'r al davânti e la pânsa nîgra
I sòt gèner ed l'Âşia H. r. gutturalis, H. r. mandschurica, H. r. saturata e H. r. tytleri în quêşi cumpâgn a còla ed l'Amèrica dal Nord, cun al davânti ròs-aransòun e la fâsa scûra t'r al davânti e la pânsa pió stréca.

Cumportamèint e abitódin

La rundanèina comûna la gh' à al j abitódi quêşi cumpâgn a chiêter uşê ch' a mâgnen j insèt, cun rundanèini e i rundòun (ōrdin Apodiformes) (faméja ed quî ch' a gh' àn al sâmpi cûrti).

Sté uşèl al mâgna al mòschi, al sarabîghi, (e difâti l'é prōpria per la só utilitê a l'òm, magnadōra ed sarabîghi in istê, che la só sparisiòun l'é drē dêr dal preocupasiòun; ed sôlit al rundanèini arîven da nuêter intōren al 21 ed mêrs e armâgnen fîn a i prém 'd otòber), a mâgnen ânca spòş, e 'd j êter insèt ch' a vōlen e ânca bèigh, e panarâsi; dòunca l'an gh' à mia bişògn ed 'na grōsa velocitê (cîrca 50 chilômetr a l'ōra), mó 'na şveltèsa e 'na bravûra ed cambiêr diresiòun in môd incridebilmèint şvêlt, dimòndi ótil p'r al só prupôşit.

La rundanèina comûna la fà un né incavê, fât ed pantân, purtê cun al bèch. La pêrta d' ed dèinter dal né l'é fâta 'd êrba, piómi e di êter materiêl mulşèin. Normalmèint la fà al né sòta al costrusiòun ed l'òm cme i tèg dal cà, dal tēşi e dal stâli. Préma che sté gèner ed pôst a gnésen comûn, al rundanèini a fêven al né int al costi o int al cavêrni. L'é sôlita fêr al né int tōt i pôst adât ânch in muntâgna fîn a 'n altèsa ed 1600 mēter. La rundanèina la fà al né dō vōlti a l'ân, ògni vōlta la mèt zò 4 o 5 ōv, ch' a vînen cuvêdi da la fèmna per 16 dé. Tót dû i genitōr a fân al né e a dân da magner a i pulşèin.

Al só ambiĵnt

La popolasiòun dal rundanèini comûni, in Amèrica dal Nord, l'é chersûda dimòndi ind al tèimp dal vintèişem sècol cun al chersèint nòmer ed pôst artificêl per fêr al né.
Ind j ûlten ân a s'é avû un câl ed rundanèini int al zôni europèi e Nord Amèrica, duvû al crèser ed l'ûş di vlèin in agricultûra ch' a fan calêr al nòmer ed j insèt e dòunca ânch dal nòmer dal rundanèini. Però, l' armâgn un uşèl dimòndi sparpagnê e piotôst comûn in tót al mònd.

Relasiòun cun l'òm

La rundanèina l'é ûn 'd j uşê che pió ed tót a 's aşvèinen al cà ed l'òm, a fân al né sòta i curnişòun di tèg.
La rundanèina comûna l'é dvintêda 'na bandēra p'r al pôpol ed l'Estonia dal 23 zógn 1960, per lōr la rundanèina la rapreşèinta al cēl bló e a 'gh dân al 'stès significhêt ch' a gh'à la libertê e la felicitê etêrna. Secònd al j uşânsi ed cól pôpol se quelchidûn al mâsa 'na rundanèina al dvèinta ôrob, e a díşen che, quând in premavèira al rundanèini a tōrnen al né, a salóten al persòuni ed la cà cun di şvòj p'r âria e cun di cânt.

Manéri ed dîr

Rundanèina a bàs a bàs

„Rundanèina a bàs a bàs
prega Idìo ch'a vègna un śguâs...
Rundanèina dal Signōr
prega Idìo ch'a vègna al sōl
prega Idìo ch'al vègna prest
èccol là ch'al vin adês!”^[1]

Referèinsi

[1]
(CARPŚ) e (IT) Ind "Al Śov", ed Carlo Contini, Chêrp, 1972, paǵ 83, a s escrîv: „Rundaneina a bàs a bàs / prega Idio ch'a vègna un sguass... / Rundaneina dal Signor / prega Idio ch'a vegna al sòl / prega Idio ch'al vegna prest / èccol là ch'al vin adès !”.

Êter progèt

Wikimedia Commons contiene file multimediali su Hirundo rustica
Wikispecies contiene informazioni su Hirundo rustica

Colegamèint d'ed fōra

Hirundo rustica Insém a "Avibase", bânca dal j infurmasiòun ed j uşê int al mònd
Filmê insém al rundanèini

Nôta: cla pâgina ché l'é stêda inviêda cun 'na tradusiòun da Hirundo rustica trâta da it.wikipedia.org.
Guêrda la stôria ed la pâgina uriginêla per cgnòser l'elèinch 'd j autōr.

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś

Artéccol in dialètt mudnés

La rundanìna (Hirundo rustica) (rondine in italiàn) 'l è 'n uśel migradōr d'l órdan di pàsar (famìja di Hirundinidae) e 'l è preśènt in Europa, Àśia, Àfrica e in di Americhi.

Cuma la s preśènta

La rundanìna cumùna 'l è 'n uśèl pìcul e śvélt, lung a 'l incìrca 18-19,5 cm; ala 12-13 cm; vèrta alàra 30-35 cm; cóa 9,5-11,5 cm; bèc 11-13 mm; péś 16-24 g; óṿ 19,7x13,7 mm.

C'l uśèl chè al preśènta na cóa lónga e a punta dal dū bandi, ali curvi e un bèc pìcul e drit ad culōr griś scûr.

La rundanìna ch'la viṿ in Europa (Hirundo rustica rustica) l'è ad culōr blu scûr (praticamènt négar) in sla schina, griśàstar in sal stómag e la gh'à na riga rósa in sla góla, divìśa da 'l stómag par na fasa blu-griśa. La s cata in Europa e in Rusia (in fiṅ a 'l sìrcul pulàr àrtig) e la migra in Àfrica durànt 'l Invèran.

Cumpurtamènt

La rundanìna cumùna la gh'à un cumpurtamènt ch'al s davśina a quél di àtar uśèi ch'i màgnan gl'insèt cuma 'l rundòṅ (órdan di Apodiformes). La magna móschi, sinsali, spóś e di àtar insèt vulànt e la n gh'à minga biśógn ad vulàr in présia (50 km/h) parchè l'è śvélta e la gh la cava a cambiàr diresiòṅ facilmènt. 'L è difìcil ch'la méta i pē par tèra.

Ad sòlit la riva dal nòstri bandi al 21 ad Mars e la và via in Utóbar quànd a taca a gnir fréd.

La rundanìna cumùna la fà sù un gnal còncav, fat ad śmalta purtàda p'r al bèc. Ad dèntar, al gnal 'l è fat miténd insém èrba, plumi e di àtar quèi mòrbid. Ad sòlit la sa stablìs sóta a 'l custrusiòṅ d'l óm cuma i teǵ dal cà, fnii e stali.

La fà sù i gnai dū vòlti a 'l an, faghénd quàtar o sinc óṿ par vòlta. La fémna la i cóva par sédas dè. Tut i dū i genitōr i faṅ la sò part par métar sù al gnal e i dànan da magnàr a i pulśèṅ.

Cardénsi e supertisiòṅ

Par gl'abitànt dal campàgni, la rundanìna 'l è 'n uśèl sàcar e la gh'à la prutesiòṅ dla Madóna. A s créd ch'la rundanìna la gh'àppia sèg na gósa dal sangṿ ad Gesù Putèṅ, tòlta quànd al Sgnór al s éra punt cun un spèṅ méntar 'l era drē a scapàr via da Erode. N'atra versiòṅ la diś ch'la sia banadéta par la Madóna p'r avér tirâ via i spèṅ da la curóna che Crist crusifìs al gh'iva in tèsta.

In Rumâgna i dìśan: "Furtunêda l’è cla ca che al rundanén e’ nid a ‘l j’i fa" e a Guastâla a gh'è cal pruvérbi chè: "Par San Benedétt la rundanina la turna al técc".

Tgnir a cōr al rundanìni

Anc se chi uśèi chè i èṅ prutèt da la léǵ, a gh 'n è sèmpar ad méno in di nòstar céi. La distrusiòṅ di gnai, i vlèṅ e l'alterasiòṅ di sò habitat i eṅ i mutìṿ principài dal fat ch'i sìan drē a calàr ad nùmar. Śbragàr i gnai dal rundanìni 'l è còntra la léǵ e chi al fà al pōl èsar segnalâ a l'ENPA o diretamènt a 'l Còrp Furestàl dal Stat.

Manéri ad dir

Rundanèina a bàs a bàs

„Rundanèina a bàs a bàs
prega Idìo ch'a vègna un śguàs...
Rundanèina dal Signōr
prega Idìo ch'a vègna al sōl
prega Idìo ch'al vègna prest
èccol là ch'al vin adès!”^[1]

Referènsi

[1]
(CARPŚ) e (IT) Ind "Al Śov", ad Carlo Contini, Carp, 1972, paǵ 83, a s escrìv: „Rundaneina a bàs a bàs / prega Idio ch'a vègna un sguass... / Rundaneina dal Signor / prega Idio ch'a vegna al sòl / prega Idio ch'al vegna prest / èccol là ch'al vin adès !”.

Animali della campagna emiliana (tradurre)

[1] [1]
(CARPŚ) e (IT) Ind "Al Śov", ed Carlo Contini, Chêrp, 1972, paǵ 83, a s escrîv: „Rundaneina a bàs a bàs / prega Idio ch'a vègna un sguass... / Rundaneina dal Signor / prega Idio ch'a vegna al sòl / prega Idio ch'al vegna prest / èccol là ch'al vin adès !”.

[2] [1]
(CARPŚ) e (IT) Ind "Al Śov", ad Carlo Contini, Carp, 1972, paǵ 83, a s escrìv: „Rundaneina a bàs a bàs / prega Idio ch'a vègna un sguass... / Rundaneina dal Signor / prega Idio ch'a vegna al sòl / prega Idio ch'al vegna prest / èccol là ch'al vin adès !”.

[1]

[1]

Al só aspèt

Cumportamèint e abitódin

Al só ambiĵnt

Relasiòun cun l'òm

Manéri ed dîr

Rundanèina a bàs a bàs

Referèinsi

Êter progèt

Colegamèint d'ed fōra

Cuma la s preśènta

Cumpurtamènt

Cardénsi e supertisiòṅ

Tgnir a cōr al rundanìni

Manéri ad dir

Rundanèina a bàs a bàs

Referènsi

Wikiwand in your browser!

Hirundo rustica

Al só aspèt

Cumportamèint e abitódin

Al só ambiĵnt

Relasiòun cun l'òm

Manéri ed dîr

Rundanèina a bàs a bàs

Referèinsi

Êter progèt

Colegamèint d'ed fōra

Cuma la s preśènta

Cumpurtamènt

Cardénsi e supertisiòṅ

Tgnir a cōr al rundanìni

Manéri ad dir

Rundanèina a bàs a bàs

Referènsi

Wikiwand in your browser!