From Wikipedia, the free encyclopedia
Η Τελευταία εποχή [των] παγετώνων ή τελευταία παγετωνική περίοδος (αγγλικά: Last Glacial Period / LGP, last ice age), κοινώς γνωστή και απλώς ως «εποχή των παγετώνων»[1] είναι το χρονικό διάστημα στην ιστορία της Γης που άρχισε πριν από 115.000 έτη περίπου και έληξε πριν από 11.600 έτη περίπου. Από πλευράς γεωλογικού χρόνου, καλύπτει το τελευταίο μέρος της Πλειστόκαινης υποπεριόδου. Η εποχή αυτή των παγετώνων αποτελεί μέρος μιας μεγάλης διαδοχής από παγετωνικές και μεσοπαγετώδεις περιόδους, που είναι γνωστή ως Παγέτωση (glaciation) του Τεταρτογενούς και άρχισε πριν από 2.588.000 έτη, ενώ συνεχίζεται ακόμα.[2] Η τοποθέτηση της ενάρξεως της ίδιας της Τεταρτογενούς περιόδου στα 2,58 εκατομμύρια έτη πριν από σήμερα (Mya) βασίζεται ακριβώς στον σχηματισμό του αρκτικού παγοκαλύμματος. Η προηγούμενη, προτελευταία εποχή παγετώνων, γνωστή και ως «Ζααλιανή», έληξε πριν από περίπου 128.000 έτη.
Κατά τη διάρκεια της Τελευταίας εποχής παγετώνων έλαβαν χώρα εναλλασσόμενα «επεισόδια» επεκτάσεως και υποχωρήσεως των πάγων. Το Τελευταίο Παγετωνικό Μέγιστο (Last glacial maximum) σημειώθηκε πριν από 22.000 έτη περίπου. Το γενικό πλαίσιο της παγκόσμιας ψύξεως και επεκτάσεως των πάγων ήταν παρόμοιο σε όλη τη Γη, αλλά τοπικές διαφορές δυσχεραίνουν τη σύγκριση των λεπτομερειών από ήπειρο σε ήπειρο. Το τέλος της εποχής συνοδεύθηκε από μια σύντομη «ουρά» προσωρινής ψυχράνσεως του κλίματος, τη λεγόμενη «Νεότερη Δρυάδα», που άρχισε πριν από 12.800 έτη περίπου και έληξε πριν από 11.550 έτη, σηματοδοτώντας την έναρξη της Ολόκαινης γεωλογικής υποπεριόδου ή εποχής, η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Από πλευράς επιδράσεως στο ανθρώπινο γένος, η Τελευταία εποχή παγετώνων συμπίπτει γενικώς με την νεότερη Παλαιολιθική και την πρώιμη Μεσολιθική περίοδο. H έναρξή της βρήκε το είδος Homo sapiens περιορισμένο σε μικρά γεωγραφικά πλάτη. Τόσο αρχαιολογικά όσο και γενετικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι οι αρχικοί πληθυσμοί των ανθρώπων της Παλαιολιθικής επεβίωσαν κατά τη διάρκεια της εποχής των παγετώνων ζώντας σε αραιές δασικές εκτάσεις και διάσπαρτοι σε βιοπαραγωγικές περιοχές, αποφεύγοντας τα πυκνά δάση.[3]
Ο όρος «εποχή των παγετώνων» δεν ορίζεται αυστηρά και, από μια ευρύτερη χρονικά γεωλογική προοπτική, τα τελευταία τρία και πλέον εκατομμύρια έτη θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως μία και μοναδική εποχή παγετώνων, με δεδομένη τη συνεχή ύπαρξη παγοκαλυμμάτων σε μεγάλη περιοχή γύρω από αμφότερους τους πόλους της Γης. Οι παγετωνικές περίοδοι είναι κάπως καλύτερα ορισμένες, ως οι ψυχρότερες φάσεις κατά τις οποίες επεκτείνονται οι πάγοι και διαχωρίζονται από σχετικώς θερμές μεσοπαγετώδεις περιόδους. Η διαδοχή παγετωνικών και θερμών περιόδων τα τελευταία εκατομμύρια έτη ερμηνεύεται αστρονομικώς, από σύνθεση περιοδικών μεταβολών στη γήινη τροχιά, των λεγόμενων Κύκλων του Μιλάνκοβιτς.
Η Τελευταία εποχή παγετώνων έχει μελετηθεί έντονα στα πεδία της Βόρειας Αμερικής, της βόρειας Ευρασίας, των Ιμαλαΐων και άλλων πρώην καλυμμένων με πάγους περιοχών της Γης. Αυτές οι «παγετώσεις» είναι πολλές, αλλά εντοπίζονται κυρίως στο Βόρειο Ημισφαίριο. Φέρουν ονομασίες που αναπτύχθηκαν ιστορικά, ιδίως από επιμέρους τοπωνύμια στη γεωγραφική τους κατανομή: Fraser (στη Δυτική Οροσειρά της Βόρειας Αμερικής), Pinedale (στα κεντρικά Βραχώδη Όρη), Wisconsinan ή Wisconsin (στην κεντρική Β. Αμερική), Devensian (στις Βρετανικές Νήσους)[5] Midlandian (στην Ιρλανδία), Würm (στις Άλπεις), Mérida (στη Βενεζουέλα), Weichselian ή Vistulian (στη βόρεια και βορειοκεντρική Ευρώπη), Valdai στη δυτική Ρωσία και Zyryanka στη Σιβηρία, Llanquihue στη Χιλή και Otira στη Νέα Ζηλανδία.
O Καναδάς ήταν σχεδόν εντελώς καλυμμένος με πάγο (σε αυτό το λήμμα εννοούμε πάντοτε κάλυψη σε όλη τη διάρκεια του έτους, ακόμα και τα καλοκαίρια), όπως και το βόρειο μέρος των σημερινών Ηνωμένων Πολιτειών, καθώς αμφότερα βρίσκονταν κάτω από το τεράστιο ενιαίο Λαυρέντιο Παγοκάλυμμα. Η Αλάσκα παρέμεινε αντιθέτως στη μεγαλύτερη έκτασή της ελεύθερη από πάγο εξαιτίας του πολύ ξηρού κλίματος την εποχή εκείνη. Τοπικά παγοκαλύμματα υπήρχαν στα Βραχώδη Όρη και στις παράκτιες του Ειρηνικού Ωκεανού οροσειρές.[6] Στη βόρεια Ευρασία το Σκανδιναβικό παγοκάλυμμα έφθανε και πάλι στα βόρεια μέρη των Βρετανικών Νήσων, στη Γερμανία, την Πολωνία και τη Ρωσία, και ανατολικά μέχρι τη Χερσόνησο Ταϊμίρ της Σιβηρίας.[7] Η μέγιστη έκταση του παγοκαλύμματος της Σιβηρίας σημειώθηκε από 18.000 μέχρι 17.000 έτη πριν από σήμερα, δηλαδή αργότερα από ό,τι στη βορειοκεντρική Ευρώπη (22.000 έως 18.000 χρόνια πριν)[8] Η ανατολική Σιβηρία δεν καλύφθηκε σε τόσο μεγάλη κλίμακα από ένα ενιαίο παγοκάλυμμα.[9] Μεγάλα, αλλά και περιορισμένα συγκροτήματα παγοπεδίων κάλυπταν τις οροσειρές της βορειοανατολικής Σιβηρίας, μέχρι και τα 'Όρη Καμτσάτκα-Κοριάκ.[10][11]
Ο Αρκτικός Ωκεανός ανάμεσα στα τεράστια παγοκαλύμματα της Βόρειας Αμερικής και της Ευρασίας δεν ήταν παγωμένος σε όλο τον όγκο του, αλλά όπως και σήμερα ήταν μάλλον καλυμμένος από ένα σχετικώς λεπτό στρώμα πάγου, με εποχικές μεταβολές και πολλά παγόβουνα που αποκόπτονταν από τα παγοκαλύμματα που τον περιέβαλλαν. Σύμφωνα με τη σύσταση των ιζημάτων που έχουν ανακτηθεί από γεωτρήσεις σε βαθιά νερά, πρέπει να υπήρχαν και περιπτώσεις εποχικώς ελεύθερης από πάγο θαλάσσιας επιφάνειας.[12]
Πέρα από τα κύρια παγοκαλύμματα, ευρεία εναπόθεση πάγου συνέβη στα υψηλότερα όρη της Ορογενετικής Ζώνης Άλπεων-Ιμαλαΐων. Τοπικά πεδία πάγου ή μικρά παγοκαλύμματα βρίσκονταν στους υψηλότερους ορεινούς όγκους στα Πυρηναία, στα Καρπάθια Όρη, στον Αίμο, στην Καυκασία και σε βουνά της Τουρκίας και του Ιράν.[13]
Στα Ιμαλάια και στο Οροπέδιο του Θιβέτ υπάρχουν ενδείξεις ότι οι παγετώνες επεκτάθηκαν σημαντικά κατά την Τελευταία εποχή παγετώνων, ιδίως κατά την περίοδο μεταξύ 47.000 και 27.000 ετών πριν από σήμερα[14], αλλά η ακριβέστερη χρονολόγηση[15][16], καθώς και ο σχηματισμός ενός ενιαίου παγοκαλύμματος που σκέπαζε όλο το Οροπέδιο του Θιβέτ, είναι αμφιλεγόμενα ζητήματα.[17][18][19]
Στις υπόλοιπες περιοχές του Βόρειου Ημισφαιρίου δεν υπήρχαν εκτεταμένα παγοκαλύμματα, αλλά μεγάλοι τοπικοί παγετώνες υπήρχαν παντού σε μεγάλα υψόμετρα. Π.χ. τμήματα της Ταϊβάν καλύφθηκαν από πάγους επανειλημμένα κατά το διάστημα 44.250 έως 10.680 έτη πριν από σήμερα,[20] όπως το ίδιο και οι Ιαπωνικές Άλπεις. Σε αμφότερες τις νήσους, η μέγιστη επέκταση των παγετώνων συνέβη πριν από 60 χιλιάδες έως 30 χιλιάδες έτη.[21] Σε ακόμα μικρότερη κλίμακα, παγετώνες υπήρχαν και στην Αφρική, π.χ. στον Υψηλό Άτλαντα (σημερινό Μαρόκο), στα όρη του Ατακόρ (νότια Αλγερία και σε αρκετά βουνά της Αιθιοπίας. Σε νοτιότερα μέρη της ηπείρου, ένα παγοκάλυμμα με έκταση αρκετές εκατοντάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα κάλυπτε τα ανατολικά βουνά Κιλιμάντζαρο, Όρος Κένυα, και τα Ρουβενζόρι, τα οποία ακόμη φέρουν υπολειμματικούς μικρούς παγετώνες.[22]
Η παγοκάλυψη του Νότιου Ημισφαιρίου ήταν λιγότερο εκτεταμένη. Παγοκαλύμματα υπήρχαν στις Άνδεις (Παταγονικό Παγοκάλυμμα), όπου έχουν καταγραφεί 6 διαδοχικά «επεισόδια» επεκτάσεως των παγετώνων στις Άνδεις της Χιλής κατά την περίοδο 33.500 έως 13.900 έτη πριν από σήμερα.[23] Η Ανταρκτική καλυπτόταν εντελώς από πάγους, όπως σχεδόν και σήμερα. Στην κυρίως Αυστραλία μόνο μια πολύ μικρή έκταση στην περιοχή του ψηλότερου βουνού της, του Όρους Κοσιούσκο, ήταν παγωμένη, ενώ στην Τασμανία οι πάγοι ήταν πιο εξαπλωμένοι.[24] Παγοκάλυμμα σχηματίσθηκε και στη Νέα Ζηλανδία, καλύπτοντας όλες τις Νότιες Άλπεις, όπου μπορούμε να διακρίνουμε τουλάχιστον τρεις επεκτάσεις των παγετώνων.[25] Τοπικές παγοκαλύψεις υπήρχαν επίσης στα υψηλότερα βουνά της Νέας Γουινέας, όπου οι θερμοκρασίες ήταν 5 έως 6 βαθμούς βαθμούς Κελσίου χαμηλότερες από όσο είναι σήμερα.[26][27] Π.χ. το όρος Γκιλούβε στην Κεντρική Οροσειρά της Παπούα Νέα Γουινέα είχε ένα «λίγο-πολύ μόνιμο παγοκάλυμμα εκτάσεως περίπου 188 km2 και εκτεινόταν προς τα κάτω μέχρι υψόμετρο 3.200 έως 3.500 μέτρων»[26]. Στη Δυτική Νέα Γουινέα, υπολείμματα των παγετώνων διατηρούνται στις κορυφές των βουνών Πούντσακ Τζάγια και Νγκα Πιλιμσίτ.[27]
Μικροί παγετώνες δημιουργήθηκαν σε λίγους ευνοϊκούς τόπους στο νότιο τμήμα της αφρικανικής ηπείρου κατά την Τελευταία εποχή παγετώνων.[28][29] Αυτοί οι μίνι-παγετώνες θα πρέπει να βρίσκονταν στα Υψίπεδα του Λεσότο και σε μέρη των Ντράκενσμπεργκ.[30][31] Η ανάπτυξή τους βοηθήθηκε πιθανώς και από τη σκιά που εξασφάλιζαν γειτονικές απότομες πλαγιές.[31] Διάφορες μοραίνες και γωνίες της κοίτης πρώην παγετώνων έχουν ταυτοποιηθεί στα ανατολικά Υψίπεδα του Λεσότο, σε υψόμετρα μεγαλύτερα των 3 χιλιάδων μέτρων σε πλαγιές που αντικρίζουν τον νότο (δηλαδή σκιερές στο Νότιο Ημισφαίριο).[30] Μελέτες υποδεικνύουν ότι η ετήσια μέση θερμοκρασία στα βουνά της νότιας αφρικανικής ηπείρου ήταν περίπου 6 βαθμοί χαμηλότερη από ό,τι σήμερα, αντίστοιχη με τις πτώσεις θερμοκρασίας που εκτιμώνται για την Τασμανία και τη νότια Παταγονία την ίδια εποχή. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ένα περιβάλλον με σχετικώς μικρή υγρασία και θερινές θερμοκρασίες άνω των 0 βαθμών Κελσίου, αλλά με βαθιά χειμερινή ψύξη σε σκιερές θέσεις. Οι συνθήκες αυτές σχημάτισαν στα ανατολικά Ντράκενσμπεργκ και στα Υψίπεδα του Λεσότο εναποθέσεις παγοϋδρολισθήσεως και πεδία με ογκόλιθους, όπως και πέτρινες «γιρλάντες».[28][29]
Σύμφωνα με τα υπάρχοντα δεδομένα, η οριστική υποχώρηση των πάγων άρχισε πριν από περίπου 19.000 έτη και επιταχύνθηκε πριν από περίπου 15.000 έτη. Το τέλος της Πλειστόκαινης και η έναρξη της Ολόκαινης εποχής σηματοδοτείται από μια απότομη επιπλέον θέρμανση του κλίματος πριν από 11.550 έτη (δηλαδή το 9500 π.Χ. περίπου), η οποία είχε ως αποτέλεσμα την ταχεία τήξη των όποιων παγοκαλυμμάτων είχαν απομείνει στη Βόρεια Αμερική και την Ευρώπη.
Σε μια μελέτη του 2017, επιστήμονες από το Πανεπιστήμιο του Τρούμσε στη Νορβηγία[32] περιγράφουν την ανακάλυψη άνω των εκατό κρατήρων σε ιζήματα του ωκεάνιου πυθμένα, με διάμετρο 3.000 μέτρα και βάθος έως και 300 μέτρα, που δημιουργήθηκαν από εκρηκτικές απελευθερώσεις αερίου μεθανίου από έως τότε παγωμένους μεθανυδρίτες. Αυτές οι εκρήξεις σημειώθηκαν κατά τη λήξη της Τελευταίας εποχής παγετώνων, πριν από 11.700 και πλέον έτη. Αυτές οι περιοχές γύρω από τη Θάλασσα Μπάρεντς διαρρέουν ακόμα και σήμερα μεθάνιο. Η μελέτη υποθέτει ότι υπάρχουσες υπόγειες δεξαμενές μεθανίου θα μπορούσαν να έχουν την ίδια τύχη εξαιτίας της σημερινής κλιματικής αλλαγής, προκαλώντας έτσι ακόμα μεγαλύτερη αύξηση της μέσης παγκόσμιας θερμοκρασίας (το μεθάνιο είναι πολύ ισχυρότερο αέριο θερμοκηπίου από το διοξείδιο του άνθρακα).
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
