Δημοτική γλώσσα

Η δημοτική γλώσσα είναι η σύγχρονη ιδιωματική μορφή της ελληνικής γλώσσας. Ο όρος χρησιμοποιείται από το 1818. Αναφέρεται ιδίως στη μορφή της γλώσσας που προήλθε φυσιολογικά από την αρχαία ελληνική γλώσσα σε αντίθεση με τη λόγια αρχαΐζουσα καθαρεύουσα, που αποτελούσε την επίσημη γλώσσα του ελληνικού κράτους μέχρι το 1976. Και οι δύο συμπλήρωναν η μια την άλλη σε ένα τυπικό παράδειγμα διγλωσσίας μέχρι την οριστική επίλυση του γλωσσικού ζητήματος στην Ελλάδα υπέρ της δημοτικής.

Ιστορία της ελληνικής γλώσσας (δείτε επίσης: Ελληνικό αλφάβητο)

Πρωτοελληνική (περ. 3000 π.Χ.)

Μυκηναϊκή (περ. 1600–1200 π.Χ.)

Ομηρική (περ. 1200–800 π.Χ.)

Αρχαία ελληνική (περ. 800–300 π.Χ.) Διάλεκτοι: Αιολική, Αρκαδοκυπριακή, Αττική–Ιωνική, Δωρική, Παμφυλιακή, Ομηρική Μακεδονική

Ελληνιστική Κοινή (περ. από 330 π.Χ. ως 700) Ιδιώματα: Ασιανισμός, Αττικισμός

Μεσαιωνική ελληνική (περ. 700–1700)

Νέα ελληνική γλώσσα (από το 1700) Ιδιώματα: Δημοτική, Καθαρεύουσα, Αττικισμός Διάλεκτοι: Καππαδοκική, Κατωιταλική , Κρητική, Κυπριακή, Ποντιακή, Ρωμανιώτικη, Τσακωνική

Άλλες μορφές (από 19ο/20ό αιώνα) Ελληνικός κώδικας Μπράιγ, Ελληνική νοηματική γλώσσα, Κώδικας Μορς

π σ ε

Το 1910, ο Εκπαιδευτικός Όμιλος, σωματείο με σκοπό την προσπάθεια αναμόρφωσης της ελληνικής εκπαίδευσης, υποστήριξε τη διδασκαλία της δημοτικής γλώσσας. Το 1917, η κυβέρνηση Βενιζέλου καθιέρωσε τη δημοτική γλώσσα στο δημοτικό σχολείο^[1],^[2][3]. Το νέο αναγνωστικό Τα Ψηλά Βουνά αλλά και άλλα βιβλία στη δημοτική χρησιμοποιήθηκαν μέχρι το 1920, όταν έπεσε η κυβέρνηση και τερματίστηκε η μεταρρύθμιση^[4]. Μια ακόμη προσπάθεια εφαρμογής της μεταρρύθμισης αυτής πραγματοποιήθηκε την περίοδο 1922-1925, αλλά χωρίς επιτυχία.

Το 1930, με υπουργό Παιδείας τον Γ. Παπανδρέου, ψηφίστηκε ο Νόμος 5045 σύμφωνα με τον οποίο η δημοτική γλώσσα έπρεπε να διδάσκεται στις τέσσερις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου, ενώ στις δύο τελευταίες διδασκόταν μαζί με την καθαρεύουσα^[5].

Κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης της Ελλάδας από τον Ιωάννη Μεταξά, ανατέθηκε στον Μανόλη Τριανταφυλλίδη, το 1939, η έκδοση γραμματικής για τη δημοτική γλώσσα, η Νεοελληνική Γραμματική^[6].

Η κυβέρνηση Παπανδρέου, το 1964, ξαναέφερε τη δημοτική γλώσσα στην εκπαίδευση μέσα από τη μεταρρύθμιση Παπανούτσου, μια μεταρρύθμιση με μικρή διάρκεια ζωής (μέχρι το 1965)^[7][8][9].

Το 1976, με τον νόμο 309/30.04.1976 «Περί οργανώσεως και διοικήσεως της Γενικής Εκπαιδεύσεως» του υπουργού Παιδείας Γεωργίου Ράλλη, νομοθετήθηκε η χρήση της δημοτικής γλώσσας στην εκπαίδευση.^[10]

Η Δημοτική και η Νεοελληνική Κοινή

Η δημοτική αποτελεί τη βάση της Νεοελληνικής Κοινής η οποία δανείζεται στοιχεία από την καθαρεύουσα σε όλα τα γλωσσικά επίπεδα:

Στο φωνολογικό επίπεδο της δημοτικής ισχύει ο φωνολογικός νόμος της τροπής ορισμένων συμφωνικών συμπλεγμάτων σε άλλα: πτ>φτ (πτωχός>φτωχός), κτ>χτ (κτίζω>χτίζω), φθ>φτ (ευθυνός>φτηνός), χθ>χτ (χθες>χτες), σθ>στ (είσθε>είστε). Στη Νεοελληνική Κοινή αυτού του είδους φωνολογικοί νόμοι έχουν χάσει την απόλυτη ισχύ τους, έτσι έχουμε παράλληλα πολύ περισσότερα συμφωνικά συμπλέγματα: φτωχός-πτώμα, δάχτυλο-εκτιμώ, φτάνω-αφθονία, χτες-εχθρός κλπ.

• Η δημοτική αποβάλλει το τελικό -ν στην αιτιατική ενικού, στο πρώτο πληθυντικό των ρημάτων σε αντίθεση με την καθαρεύουσα που το διατηρεί.
• Στη δημοτική δεν καταβιβάζεται ο τόνος στα επίθετα (νεώτερος-νεώτερη-νεώτερων-νεώτερους).

Στο επίπεδο της μορφολογίας οι προθέσεις εις και από με αιτιατική παράγουν τους τύπους στον-στην κλπ. ενώ η καθαρεύουσα διαχωρίζει τις προθέσεις από τα άρθρα που ακολουθούν.

• Οι προθέσεις συντάσσονται με αιτιατική.
• Δεν υπάρχει το αρθρωτικό απαρέμφατο της καθαρεύουσας το οποίο αντικαθίσταται από ρηματικό ουσιαστικό σε -σιμο, -σίματος.
• Η χρονική αύξηση επιτρέπεται μόνο σε τονισμένη θέση.
• Οι καταλήξεις του παθητικού παρατατικού είναι: (-όμουν, -όσουν, -όταν, -όμαστε, -όσαστε, -όνταν) ενώ στην καθαρεύουσα χρησιμοποιούνται οι καταλήξεις: (-όμην, -εσο, -ετο, -όμεθα, -εσθε, -οντο).
• Οι καταλήξεις του παρατατικού των συνηρημένων ρημάτων συνοψίζονται σε ένα κλιτικό παράδειγμα: (-ούσα, -ούσες, -ούσε, -ούσαμε, -ούσατε, -ούσαν), και για τα σε -άω ρήματα εναλλακτικές καταλήξεις σε -αγα, -αγες, -αγε κλπ.
• Η δημοτική χρησιμοποιεί γερούνδιο σε -οντας εκεί που η καθαρεύουσα χρησιμοποιεί κλιτές μετοχές.

Επίσης, χρησιμοποιεί παραγωγικά προσφύματα που αγνοεί η καθαρεύουσα, π.χ. -ένιος, -ούλης, -ούτσικος, -άκι, -άδα, -τζής κλπ. Στη σύνθεση η δημοτική χαρακτηρίζεται από κυρίως παρατακτικά σύνθετα (μαχαιροπίρουνο) που σπανίζουν στην καθαρεύουσα. Πάρα πολύ συχνά είναι τα ρηματικά παρατακτικά σύνθετα του τύπου ανοιγοκλείνω, τρωγοπίνω, μπαινοβγαίνω κλπ.

Ριζοσπαστικός δημοτικισμός

Ένας από τους πιο ριζοσπαστικούς υποστηρικτές μιας γλώσσας που έπρεπε να καθαριστεί από όλα τα "ξενόγλωσσα" στοιχεία ήταν ο Γιάννης Ψυχάρης, που έζησε στη Γαλλία και κέρδισε φήμη στο έργο του Το ταξίδι μου. Ο Ψυχάρης όχι μόνο διαδίδει την αποκλειστική χρήση της ήδη αναπτυσσόμενης καθαρεύουσας, αλλά στην πραγματικότητα επέλεξε την απλοποίηση της μορφολογίας της.

Για παράδειγμα, ο Ψυχάρης πρότεινε να αλλάξει η μορφή του ουδέτερου ουσιαστικού. Τέτοιες ριζοσπαστικές μορφές είχαν περιστασιακό προηγούμενο κατά τις αναγεννησιακές προσπάθειες και αντανακλούσαν τη γλωσσολογική εκπαίδευση του Ψυχάρη. Επιπλέον, ο Ψυχάρης υποστήριξε επίσης την ορθολογική μεταρρύθμιση, η οποία θα σήμαινε την κατάργηση των έξι διαφορετικών τρόπων γραφής του φωνήεντος και όλων των περιπτώσεων των διπλών συμφώνων. Ως εκ τούτου, έγραψε το δικό του όνομα ως Γιάνης, αντί του Γιάννης.

Η τυποποιημένη μορφή της δημοτικής που αναπτύχθηκε τις επόμενες δεκαετίες έκανε πιο συμβιβάσιμη με την καθαρεύουσα (όπως αντικατοπτρίζεται στο σύγχρονο πρότυπο), η ριζοσπαστική πτυχή τελικά περιθωριοποιήθηκε.^{[εκκρεμεί παραπομπή]}

Παραπομπές

1. ΒΔ επικύρωσης του Ν.2585/11 Μαΐου 1917, ΦΕΚ Α 138/11-7-1917, «Τα διά τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δημοτικών σχολείων προοριζόμενα αναγνωστικά, ως και τα βιβλία των αριθμητικών ασκήσεων δια την γ΄, δ΄, ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων, οφείλουσι να είναι γεγραμμένα εις την κοινήν ομιλουμένην (δημοτικήν) γλώσσαν, απηλλαγμένην παντός αρχαϊσμού ή ιδιωτισμού.»
2. Ν.827 ΦΕΚ Α/188/5-9-1917 Αρχειοθετήθηκε 2021-02-06 στο Wayback Machine.
3. Ν.1332 ΦΕΚ Α/89/27-4-1918
4. "Τα Ψηλά Βουνά" Αναγνωστικό Γ΄ Δημοτικού Από τη χαρά των μαθητών στην "πυρά" της "Επιτροπείας", Ηλίας Χρ. Δήμος Αρχειοθετήθηκε 2012-10-18 στο Wayback Machine. 2o Διεθνές Συνέδριο: Η παιδεία στην αυγή του 21ου αιώνα. Ιστορικοσυγκριτικές προσεγγίσεις, Συνεδριακό Κέντρο Πανεπιστημίου Πατρών, 4-6 Οκτωβρίου 2002
5. Γιάννης Σαλονικίδης «Αναφορά στην ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης» (νεοελληνικός διαφωτισμός – 1985) Αρχειοθετήθηκε 2008-06-21 στο Wayback Machine.
6. «Τα Νέα, 9 Δεκεμβρίου 2006». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Αυγούστου 2018. Ανακτήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου 2009.
7. «Από τον Ράλλη στον Αρη». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Απριλίου 2009. Ανακτήθηκε στις 26 Δεκεμβρίου 2009.
8. Η αλφαβήτα της νοσταλγίας^{[νεκρός σύνδεσμος]}, Ελευθεροτυπία 08/01/2002
9. Η μεταρρύθμιση του 1964, Ν. Βαρμάζης - Τ. Γιάννου
10. ΦΕΚ 100/Α΄/30-4-1976, Νόμος 309, Άρθρο 2: «Γλώσσα διδασκαλίας .... της Γενικής Εκπαιδεύσεως είναι από του σχολικού έτους 1976 - 1977 η Νεοελληνική. Ως Νεοελληνική γλώσσα νοείται η διαμορφωθείσα ως πανελλήνιον εκφραστικόν όργανον υπό του Ελληνικού λαού και των δοκίμων συγγραφέων του Έθνους Δημοτική, συντεταγμένη άνευ ιδιωματισμών και ακροτήτων» ΦΕΚ διαθέσιμο στο Εθνικό Τυπογραφείο

Βιβλιογραφία

• Τριανταφυλλίδης, Μανόλης (1938). Νεοελληνική Γραμματική Α': Ιστορική εισαγωγή. Αθήνα: Δημητράκος.
• Κριαράς, Εμμανουήλ (1987). Λόγιοι και δημοτικισμός. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.
• Mackridge, Peter (2009). Γλώσσα και εθνική ταυτότητα στην Ελλάδα, 1766-1976. Αθήνα: Πατάκης. ISBN 9789601647180.

Δείτε επίσης

• Ευαγγελικά
• Ορεστειακά

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Το γλωσσικό ζήτημα στην Ελλάδα (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)